Յիշատակարան Կոմս Էմմանուէլի

Է.

Սեպտեմբերի 30. Ահա սկսանում է Հոկտեմբերը։ Ցուրտ եւ խոնաւ եղանակները իւրեանց անախորժ քամիներով սկսեցին մռայլել սիրտը։ Երկինքը ասես թէ լաց է լինում մարդու գլխին: Շատ անգամ դուրս եմ գալիս դաշտ, բայց չկայ այն ախորժ բերկրութիւնը, որ զգում է մարդ ամառնային ժամանակ։ Ծառերը իւրեանց խշխշոցով կարծես լաց են լինում իւրեանց տերեւաթափութիւնը. այն կանաչ ու թարմ տերեւները, որ մի երկու ամիս յառաջ քաղցր հովանի էին մեր համար այրող արեւի երեսից, այժմ դեղնած ու թառամած թափուել են գետնի վերայ՝ ծառերի տակին, եւ շինականների անգործ, ոտաբոբիկ եւ ըստ մեծի մասին մերկ տղայքը որոնում են նոցա մէջ կաղին, որ դեռեւս ընկած չէին հաւաքողի ձեռքը: Աշունը, մանաւանդ թէ Հիւսիսումը, մի շատ տխուր ժամանակ է. մարդը, նայելով բնութեան վերայ եւ տեսանելով, երբ որ սա փոքր առ փոքր հետ էր քարշում իւր կենսական զօրութիւնքը եւ պատրաստւում էր մտանել քնի մէջ, տխրում է՝ մահու պատկերը կամ թէ մարդկային կեանքի օրինակը որպէս հայելու մէջ նկատելով թառամած տերեւների վերայ: Մարդ, գտանուելով այնպիսի աշխարհում, ուր շրջապատող բնութիւնը տրամադրում էր սիրտը եւ հոգին դէպի մելամաղձութիւն, առաւել կարօտ է մխիթարութեան, քան թէ այն մարդը, որի բնակութեան աշխարհում մշտականաչ գարունը ուրախութիւն էր ցօղում երկնքից:

Պիտի իմանալ, որ իմ կեանքը մի հիւսիսային գիւղի մէջ շատ միօրինակ է եւ միայն մխիթարութիւն մնացել է ինձ մատենագրութիւնը։ Ես շատ ուրախանում եմ, եթէ մի նշանաւոր հիւր գալիս է իմ մօտ, որովհետեւ նորա գնալուց յետոյ իսկոյն հարստանում է Յիշատակարանս։ Նոյնպէս ուրախանում եմ, եթէ ստանամ եմ իմ բարեկամներից նամակ եւ ծանօթութիւնք, որ, զբաղեցնելով ինձ, կարող էին ցրուել իմ տխրութեան ամպերը:

Բայց այս եւս կայ, որ ես միայնակ չեմ վայելում իմ կեանքը, բացի ձանձրոյթից եւ տխրութենից, որին չեմ ցանկանում հաղորդել իմ ընթերցողքը կամ բարեկամքը, եւ եթէ մի նշանաւոր բան տեսանեմ կամ լսեմ, իսկոյն ձգում եմ Յիշատակարանիս մէջ, որ ուրիշները եւս կարդան եւ տեղեկանան դորան:

Մօտ ժամանակներումս ստացած նամակներիցս կամ լուրերիցս հետեւեալ բաները կարող եմ մէջ բերել:

 

Համար 1.

Սեպտեմբերի 18, 1858, Րեդուտկալէ:

Ողորմած պարոն

ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ,

Քո երկարաժամանակեայ լռութիւնը կարող էր ինձ առիթ տալ մտածելու, թէ տկարացած էիր, եթէ մեր «Հիւսիսափայլի» մէջ չտեսանէի անդադար քո օրագրութեան թերթերի հատուածները: Ինչպէս երեւում է, շատ պարապած ես եւ ժամանակ չունիս։ Փոյթ չէ, թող սրտերս մօտ լինին միմեանց: Ես ինքս նոյնպէս Սամսոն գնացել էի մի ամիս ժամանակով իմ առեւտրական գործերի համար. այդ էր ահա եւ իմ լռութեան պատճառը: Յոյս ունիմ, որ այսուհետեւ կենդանանայ մեր նամակակցութիւնը, մանաւանդ, Յունուարից յետոյ, մինչ նաւարկութիւնը համարեա՛ թէ անկարելի լինելով, հարկադրուած կը լինիմ ամբողջ երեք ամիս փակուած մնալ այստեղ: Այդ միջոցին շատ բաներ ունիմ քեզ գրելու, անտարակոյս կը ցնծացնեմ քո Յիշատակարանը, բայց այժմ ամենեւին ժամանակ չկայ. հազիւհազ շատ մօտ բարեկամներիս գրուածքին կարողանում եմ պատասխանել: Ասածիս ապացոյցը կը տեսանես իմ մի քանի նկատողութենից Պ. Իսահակեանցի պատասխանու վերայ ընդդէմ իմ առաջին նկատողութեանը, որ, ուղարկելով քեզ, խնդրում եմ հասուցանել «Հիւսիսափայլի» հրատարակողին: Հաւատա՛ ինձ, այնքան սիրել եմ Պ. Իսահակեանցին, որ երեկի առաւօտ իմ բոլոր ժամանակը շոգենաւի վերայ պարապած էի նկատողութեամբք. ինձ պիտոյ էր մի շաբաթով Անափա գնալ: A propos. մտքո՞ւմդ է այն Լինդման անունով հաստափոր եւ զուարճախօս բժիշկը, որ 12 շիշ գարեջուր էր խմում օրը, որ անցեալ տարի տեսանք Մարիենբադումը, անցեալները պատահեցի նորան Տրապիզոնտի մէջ. ինչպէ՞ս ուրախացանք՝ տեսանելով միմեանց, կարծես թէ գտանք մեր սրտի ազգականը:

Նա պատմեց ինձ, որ Մարիենբադի քո տանուտիրոջ Սոֆիա դուստրը, որ, ֆօրտօպիանօն այնպէս քաղցր ածելով, Տրովատօրի ուվերտիւրը զմայլեցնում էր քեզ, այս տարի Յունուարին, ամուսնանալով մի անգլիացի երկրաչափի հետ, գնացել է Հնդկաստան: Տե՛ս Նախախնամութեան գործերը. անցեալ տարի ո՞ւր էր, այժմ ուր, Հնդկաստանում՝ աշխարհի ծայրումը, ուր նորա ամուսինը ուղարկուած է անգլիական զօրքի հետ միասին որպէս քաջ երկրաչափ: Գերմանիայի հանքային ջրերի բժշկական եւ բնագիտական ժողովը արքունի ծախքով ուղարկած է Լինդմանին Տաճկաստանի Բրուսա քաղաքը՝ քննելու այնտեղի ջրերը, բայց ինչպէս պատմեց նա, փորձերի հետեւանքը շատ անմխիթար են, վերաբերութեամբ դէպի նոցա գործադրութիւնը որոշեալ ցաւերի մէջ։ Լինդմանը հանգստանում է այժմ Տրապիզոնտում իւր երկար եւ ձանձրալի ճանապարհորդութենից ասիական Տաճկաստանի մէջ։ Նա մտածում է գարնան բացուելովը Ռուսսիա մտանել։ Կամի տեսանել եւ Էջմիածինը, եւ խնդրեց ինձանից, որ ես ուղեկից լինիմ նորան այս ճանապարհորդութեան մէջ: Տեսանեմ՝ ինչպէս յարմար կը գայ գործս, գուցէ գնամ՝ եւս մեր Հայաստանի մոխրացած աւերակներին մի համբոյր տալու: Առ այժմս ուրիշ արժանի ուշադրութեան բան չունիմ գրելու, սաստիկ վաստակած եմ։ Մնաս բարով: Խնդրեմ նամակդ չպակասեցնես ինձանից։ Ողջ եղիր:

Քո եղբայր

Ս. Խ. ՇԱՀԲԷԳ:

_________

Համար 2.

Պ. Շահբէգի մի քանի նկատողութիւնքը Իսահակեանցի պատասխանու վերայ (տե՛ս «Մեղու Հայաստանի», համար 37, երես 291):

 

Զարմանալի բան. այնպիսի ժամանակի ենք հասել, որ բարի խորհուրդը եւս, որ տալիս էինք մի մարդու, ամենեւին դէպի չարը գործ դրուելով, չեն հասանում իւրեանց բուն նպատակին: Ներկայ տարու Ապրիլի 14 թուականից ուղարկել էի Պ. Կ. Էմմանուէլին մի յօդուած՝ «Նկատողութիւնք Պ. Իսահակեանցի «Հրաւիրակ հայրենասիրութեան» մակագրով յօդուածի վերայ», որ տպած էր «Մեղուի» 14 համարում, եւ այդ յօդուածի վերջումը («Հիւսիսափ. », Մայիս, երես 385) եղբայրական խորհուրդ էի տուել Պ. Իսահակեանցին «բան գրելու ժամանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակող բաժիններին, խօսել սառն հոգով եւ հաւատարիմ մնալով ճշմարտութեան կանոններին»: Պ. Իսահակեանցը, կարդալով իմ յօդուածը, փոխանակ շնորհակալութիւն մատուցանելու ինձ, որ, յանձն առնելով կարդալ նորա գրածը «Մեղուի»մէջ եւ ցոյց տալով այդ գրուածքի թերութիւնքը, ամենայն բարեմտութեամբ աշխատել էի օգտակար լինել նորան, փոխանակ խոստովանելու իւր արտասուելի դրութիւնը ուսման հանդիսում, հրաշք էր գործել դարձեալ «Մեղուի» 37 համարում: Բայց այդ յօդուածը գրելուց յառաջ դրականապէս բարեաւ մնայ է ասել լօգիկային, որ առանց դորան եւս շատ սիրելի չէ օբսկուրանտներին: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ես «Մեղուի» վերայ չկամիմ ուշադրութիւն դարձուցանել, չկամիմ երբէք քննութեան տակ ձգել նորա թերթերը, որովհետեւ նա ցած է ամենայն կրիտիկայից, բայց Պ. Իսահակեանցին առաջին անգամից շատ սիրեցի, եւ այժմ եւս սիրում եմ. ի՞նչ պիտոյ է առնել, մարդ ենք, ունինք շատ թուլութիւնք. երբեմն սիրում ենք մի մարդ՝ առանց կարողանալու հաշիւ ու համար տալ մեզ, թէ ինչո՞ւ համար սիրում էինք: Պ. Իսահակեանցին այդպէս սիրելուցս մի քանի մարդիկ, չգիտեմ ինչ հիման վերայ, մինչեւ անգամ ասել էին, թէ Շահբէգը կամի Պ. Իսահակեանցին կնքահայր շինել իւր երեխայն մկրտելու ժամանակ. զարմանալի մտածութիւն, Ղզլարից Րեդուտկալէ կնքահայր խնդրել: Բայց սոքա երկրորդական բաներ են, մանաւանդ թէ՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւոր չէ դորա վերայ խօսիլ, նկատենք Պ. Իսահակեանցի հրաշագործութիւնը:

Նախ եւ յառաջ Պ. Իսահակեանցը իւր յօդուածի ներածութեան մէջ խրախոյս եւ քաջալերութիւն է տալիս «Մեղուի» հրատարակողին, որ նա աշխատի, եւ, եթէ կարելի է, ընդդէմ դառնայ ճակատագրի ձեռքով «Մեղուի» համար պատրաստած օրհասին։ Բայց զուր է այս խրախոյսը եւ քաջալերութիւնը. պատճառ, արդէն ամենայն մարդ, որ հազիւհազ թէ իմանում էր գրել, կարդալ, նայում է «Մեղուի» վերայ որպէս մի ողորմելի եւ թշուառ գործի վերայ մատենագրութեան ասպարիզում: Երկրորդ՝ պիտի ասել, որ Պ. Իսահակեանցը փախչում է իմ առաջարկած հարցմունքին ուղղակի պատասխանելուց. երեւի թէ ձեռք չէ տալիս նորան, եւ, խառնափնդորելով խնդիրները, կարծում է իւր անձը արդարացուցած: Այդպէս չէ։ Ես պահանջում եմ իմ հարցմունքի ճիշտ եւ որոշ պատասխանը, իսկ նորա ասածներին կը պատասխանեմ մեծ ուրախութեամբ: Սոքա են իմ խնդիրները, որ հրատարակուեցան «Հիւսիսափայլի» հինգերորդ ամսատետրակում.

1) Ցոյց տալ Հայոց ազգի գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը… ցոյց տալ երկու Հայ, որ ազգի օգտի եւ յառաջադիմութեան մասին խորհուրդ կատարած լինէին միասին:

2) Յայտնել այն պարոնների անուանքը, որ, անարգելով եւ անպատուելով Հայոց ազգը, վրդովել էին Պ. Իսահակեանցի հոգու խաղաղութիւնը եւ պատճառ էին տուել նորան այնքան խօսելու, մինչեւ որ Մուզան Մասեաց դարեւանդիցը հարկադրուէր դադարեցնել նորա գոչիւնը:

Ես խնդրում եմ նորանից ցոյց տալ ինձ ազգի գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը։ Պատասխանի եմ ստանում, թէ «այստեղ ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը գրելու տեղը չէ, եւ թէ առանձին պիտի գրէ»: Ինչպէ՛ս է, սիրելի՛ ընթերցող, Պ. Իսահակեանցի պատասխանը, հարցմունքին յարմար չէ՞, կամ օրինաւոր չէ՞։ Ասես, թէ դանակով կտրել, ձգել է տնաքանդը: Իմ՝ Պ. Իսահակեանցի սիրելու մի պատճառը նորա այս սրամտութիւնն է, զարմանալի սրամտութիւն: Պարո՛ն ընթերցող, այսուհետեւ եթէ պատահի, որ ասեմ, թէ հայերը մի հոյակապ համալսարան ունին, եւ եթէ դուք պահանջէք ինձանից ցոյց տալ այդ համալսարանը, իմացած եղէք, որ պիտի կրկնեմ Պ. Իսահակեանցի պատասխանը, թէ այստեղ այդ բանի վերայ գրելու տեղը չէ։ Բացի սորանից, կը բողոքեմ եւս ձեր վերայ, որ դուք նորութիւն կամիք ներս բերել մեր ազգի մէջ, եւրոպացոց պէս ամենայն բանի համար ցոյց տալ ապացոյցներ եւ փաստեր: Ւ՛նչ սովորութիւն է. մի բան էր, ասացի, գնաց, ի՞նչ էք վզիս նստել՝ անհաւատ մարդերի պէս ապացոյց պահանջելով, տեսուած բա՞ն է Հայերի մէջ օրինաւոր, կապակից, հիմնաւոր ապացոյցներով եւ փաստերով խօսել։ Այսօր բանը կ’ասեմ, եւ դուք պարտական էք հաւատալ եւ ընդունել, ապացոյցը յետոյ մէջ կը բերեմ, ուրիշները միլիոններ հաւատում են միմեանց, դուք ինձ մի չոր ապացոյց չէ՞ք հաւատում… «Մեղուն» ձեզ երաշխաւոր… Պ. Իսահակեանցը «Մեղուի» 14 համարում ասել էր, թէ «այն ժամանակ ազգը արժանի էր մեղադրութեան, եթէ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տունը աւազակների այր շինած լինէր»։ Նշանակում է, թէ ազգի մէջ կայ գիտութեան եւ յառաջադիմութեան տուն, եւ ազգը, աւազակների այր չշինելով, արժանի չէ մեղադրութեան: Բայց ես, չտեսանելով մի այդպիսի տուն հայկական անշէն անապատի մէջ, հարց արեցի Պ. Իսահակեանցին, թէ ո՞ւր էր այդ տունը, որին պատասխանում է նա, թէ «այժմ ժամանակ չէ խօսելու, յետոյ կը գրեմ»: Ի՛նչ պիտի գրէ. ազգի անցեալ եւ ներկայ բարօրութեան եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը, յետոյ նորա՞ գործ է գրել այդպիսի բան։ Սխալւում է, եթէ յոյս ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզայի վերայ: Թող յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ազգը մեղադրւում է ոչ թէ եղած տունը աւազակների այր շինելու համար, այլ մի այդպիսի տուն մինչեւ այժմ ամենեւին չշինելու համար:

Պ. Իսահակեանցը թոյլ է տալիս ինձ Անգլիա գնալ, հարուստ ընկերութենների անդամ դառնալ, թռչնավաճառութեամբ պարապիլ եւ օգուտների մի բաժինը ստանալ: Տեսանո՞ւմ էք, սիրելի՛ ընթերցողք, ինչպէս բարի սիրտ ունի պարոնը. ամենեւին խափան չէ իմ Անգլիա գնալուն: Հաւատալով նորա բարեսրտութեան վերայ՝ կարծում եմ, որ եթէ Ֆրանսիա եւ Աւստրիա եւս գնալու լինիմ, նոյնպէս կարող եմ երթալու հրամանագիր ստանալ Պ. Իսահակեանցից: Ցնծա՛, Շահբէ՛գ, աշխարհի ամենայն կողմը ճանապարհդ բաց է, պասպորտ տուողդ պատրաստ, ո՞ր օրիդ ես սպասում, ի՞նչ ես փտրում Րեդուտկալէում: Աստուծոյ սիրուն, ասացէք՝ ինչպէ՞ս չսիրես այդպիսի մի մարդ։ Ճշմարիտ, եթէ Ղզլարից դէպի Րեդուտկալէ երկաթի ճանապարհ լինէր, անպատճառ, կնքահայր եւս կը շինէի նորան, մանաւանդ՝ բամբասողների սրտերը պատառելու համար: Բայց Պ. Իսահակեանցի այս մեծահոգութեան առաջեւ սեւերես չմնալու համար պիտոյ է նորան մի բարի խորհուրդ տալ. արդեօք աւելի օգտակար չէ՞ր Պ. Իսահակեանցին եւ Հայոց ազգին, եթէ առաջինը, թողնելով Ղզլարի մանկավարժութիւնը, Եւրոպա գնար եւ մտանէր այնտեղի դպրոցների մինի մէջ (տարակոյս չկայ, որ աշակերտի պէս) եւ գո՛նէ այնքան բան ուսանէր, որ նորա մտածութիւնքը մարդավայել դառնային, եւ խօսելու ժամանակ դահճի պէս չվարուէր լօգիկայի հետ: Տեսանենք՝ այս բարի խորհուրդը ինչ ազդեցութիւն կը գործէ Մուզաների բարեկամի վերայ:

Ես ասել էի, թէ «ազգը էապէս անարգողքը չեն նոքա, որոնցից գանգատ ունի Պ. Իսահակեանցը, որովհետեւ մերկացնում էին ազգի ծածուկ պահած վէրքերը՝ վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սուտ ազգասէրքը, որ խեղճ ողորմելի «Մեղուին» լծել են մի սայլի եւ, ինքեանք լցուելով մէջը, հարկադրում են նորա աւելի մեծ ասպարէզ կատարել աշխարհի երեսին հայկական լուսաւորութեան մէջ, քան թէ բնութիւնը կարողութիւն էր տուել «Մեղուին»: Այդ սուտ ազգասէրքը անարգում են ազգի անունը ամենայն Եւրոպացի մարդու առաջեւ, որովհետեւ այն մարդը, որ չէր խոստովանում իւր պակասութիւնքը, չունէր ուրեմն եւ սեպհական արժանաւորութիւն եւ այլն»:

Պ. Իսահակեանցը գրում է. «Պարո՛ն, խելացի եւ գիտուն մարդը կը դատէ իւր ազգը, բայց չի դատապարտել, նորա վէրքերը կը տեսնի փաթաթելու, չէ թէ արեւուն ցոյց տալու համար, թէ որ ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում են, թող նոքա որոնեն իւրեանց համար մի այլ անբիծ աշխարհ եւ այլն, եւ այլն»:

Ես ասել էի՝ վէրքերը բացում են վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ գործ դնելով, բայց Պ. Իսահակեանցին թուել է, որ ազգի վէրքերը արեւին են ցոյց տալիս: Խիռուռգիայի մէջ այդպիսի բան չկայ, բայց գուցէ Պ. Իսահակեանցը վիրաբուժութիւն բառը, փոխանակ խիռուռգիա հասկանալու, կարծում է, թէ Գաստռօնօմիա է. արդարեւ, այդ արուեստի մէջ շատ բան ցոյց են տալիս արեւին չորացնելու եւ ապուխտ շինելու համար, բայց դարձեալ վէրքեր չէին, որ չորացնում են։ Գաստռօնօմիան գործ ունի առողջ անասունների հետ, ցաւագար եւ վիրաւոր անասունքը գաստռօնօմիային եւս հարկաւոր չեն, մանաւանդ, որ բժշկական պօլիցիան սաստիկ արգելում է այդպիսի չարագործութիւն: Ես ասել էի, որ Պ. Իսահակեանցի աչքումը միեւնոյն յարգ ու արժանաւորութիւն ունին, թէ ազգը եւ թէ նորա պակասութիւնքը։ Ասածս դարձեալ ապացուցանում է այդ պարոնը՝ ասելով, թէ «ազգը պակասաւոր լինելու համար անարգում են եւ այլն»: Դու հազար անգամ ասա՛ մի այդպիսի պարոնի, թէ ազգը չեն անարգում, այլ դատապարտում են ազգի պակասութիւնքը։ Ազգը ինքը պակասութիւն չէ. ա՛յլ է ազգը, եւ ա՛յլ է ազգի պակասութիւնքը: Անարգելով ազգի պակասութիւնքը՝ ոչ թէ միայն չես անարգում ազգը, ոչ թէ դառնում ես նորան թշնամի, այլ բուն բարեկամ, ըստ որում ցանկացել էիր ազատուած տեսանել նորան ամենայն պակասութեններից: Եւ այդ պակասութիւնքը արժանի էին, որ դատապարտուէին. այդ արատները կարօտ են սրբուելու:

Բայց ի՛նչ ասեմ ես այն մարդուն, որ չկամի հասկանալ, թէ Հայաստան բառը մի վերացականութիւն է ներկայումս, եւ կանացի մեղադրանքներով ասպարէզ է մտանում, թէեւ Հայաստանը չէ տուել ինձ կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն, բայց իրաւունք ունի մեր կողմից պահանջելու փոյթ եւ խնամք իւր վերայ: «Հայաստանը ոչինչ իրաւունք չունի մեզանից բան պահանջելու, – ասում եմ շեշտելով, – թո՛ղ նա յառաջ սերմանէ, յետոյ հնձելու դուրս գայ»: Բայց մեք ինքնին, որպէս մարդ, պարտական ենք օգնական գտանուիլ մարդկութեանը, եւ որովհետեւ ընդհանուր մարդկութեան մէջ մտանում ենք մեր Հայ մարդկութեամբ, որովհետեւ Հայ մարդկութիւնը առաւել մօտ է մեզ, այս պատճառով պարտականութիւն համարում ենք մեզ անփոյթ չլինել Հայոց ազգի յառաջադիմութեան եւ լուսաւորութեան մասին: Բայց որպէս մարդ եւ որպէս քրիստոնեայ մեք ենք, որ համարում ենք մեզ պարտական, իսկ այլ ոք չունի համարձակութիւն պարտական քարոզել մեր ազատ անձը: Եւ այս է մանաւանդ բանը, որ մեք մեր ազատ կամքովը, հասկանալով մարդու եւ մարդկութեան խորհուրդը, առանց բռնադատուելու մի հարկադրական պահանջողութենից, ինքնին աշխատում ենք օգնական գտանուիլ Հայ մարդկութեանը, որպէս եւ ինչ չափով կարող էինք:

Ես երբէք չեմ անպատուել Հայաստանը՝ ասելով, թէ նա չունի այն, ինչ որ ստուգապէս չունի, եւ միտք չեմ ունեցել համազգիների սիրտը վիրաւորելու, այլ, մանաւանդ, հանդէս տալով այդ խնդրին, ցանկացել եմ զգալի կացուցանել մեր ազգին այդ նորա տարապայման կարօտութիւնը եւ յետ մնալը լուսաւորութեան գործի մէջ:

Պ. Իսահակեանցը իմ միտքն է ձգում հինգերորդ դարը եւ ասում է, թէ «Խորենացիների նման մտավարժ եւ լիահանճար մանուկները անյագ փափագով դիմեցին Աթէնք, Ալեքսանդրիա, Բիւզանդիա, դէպի յունական դպրոցները, եւ թէ այդ երանելիքը չեն ասել, որ պարտական չէին Հայաստանին, այլ շտապել են գալ Հայաստան լուսաւորել եւ այլն, եւ այլն»: Ցանկալի էր լսել Պ. Իսահակեանցից, թէ այդ բարի եւ օրհնեալ յիշատակի արժանի մարդիկը ինքեա՞նք դիմեցին, թէ ուրիշի ձեռքով եւ հոգաբարձութեամբ ուղարկուեցան, եւ այդ հոգաբարձութիւնը, որ կատարեց այն ժամանակ Հայաստանը Սահակի եւ Մեսրոպի ձեռքով, իբր 60 աշակերտ Եւրոպա կամ Ալեքսանդրիա ուղարկելով, կարելի՞ է, որ մոռանային այդ աշակերտքը եւ ասէին, թէ Հայաստանը չէր, որ դայեակ վարձեց մեր համար:

Ինչպէս կարող էին նոքա, պատճառ դնելով Հայաստանում համալսարան չլինելը, ուրանալ Հայաստանի իրաւունքը իւրեանց վերայ, մինչ այդպիսի դպրոցի չլինելը ստիպել էր Սուրբ թարգմանիչներին աշակերտներ ուղարկել դէպի յունական դպրոցները, որ ՚ ի լեզու պանծալի եւ ստոյգ յօդանալով ճեմարանին վերաբանութեան, վերադառնային Հայաստան եւ կանգնեցնէին ընդհանուր ազգի լուսաւորութեան աւազան: Բայց թէ ո՛րչափ յաջողեցաւ նոցա իրագործել իւրեանց գաղափարը, թէ ի՛նչ հանգամանքների մէջ ոտք կոխեցին Հայաստան, թէ ի՛նչ ընդունելութեան պատահեցան եւ ի՛նչպէս կատարեցին իւրեանց ասպարէզը, իմ սիրտը չէ դիմանում մի առ մի նկարագրել: Ես տեսանում եմ, որ Պ. Իսահակեանցը ամենեւին անտեղեակ է մեր մատենագրութեան պատմութեանը: Խորհուրդ ենք տալիս օրինաւոր կերպով կարդալ եւ հասկանալ Խորենացին, եւ եթէ բնագիրը անհասկանալի է, փա՛ռք Աստուծոյ, շուտով Ռուսերէնը եւս դուրս կը գայ՝ Պ. էմինի աշխատութեամբ թարգմանուած: Այդ թարգմանութիւնը կարող է Պ. Իսահակեանցին եւ ուրիշներին հասկացուցանել Խորենացու Հայոց պատմութիւնը, ըստ որում, ներկայումս Հայոց լուսաւորութիւնը այն թշուառ դրութեան մէջ է, որ ազգը աւելի շուտով կը հասկանայ Խորենացին Ռուսերէն, քան թէ Հայերէն: Խորհուրդ ենք տալիս նոյնպէս կարդալ Ղազար Փարպեցու նամակը՝ գրած Մամիկոնեանց տիրոջ Վահանին, որովհետեւ այդտեղից շատ բան է երեւում:

Եթէ հինգերորդ դարումը Սահակ եւ Մեսրոպ խնկելի թարգմանիչքը հոգաբարձու եղած չլինէին, նոցա աշակերտքը ինքեանք գնացած լինէին Եւրոպա եւ Ալեքսանդրիա ուսանելու, այն ժամանակ նոքա եւս կարող էին ասել այն, ինչ որ ասում ենք այժմ մեք՝ ազգի հոգաբարձութեամբ ոչ եթէ գիտութեան կաթն, այլեւ ո՛չ մի բաժակ լոկ ջուր խմած չլինելով:

Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ «ես մեր մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների սիրտը կարեվէր խոցելուց յետոյ, ասում եմ, թէ նորա հետ խօսելու վերայ եւս կասկած ունինք»: Զարմանք, որ Պ. Իսահակեանցը խառնափնդորում է եւ չէ յայտնում, թէ ո՞վի ում հետ խօսելու վերայ է իմ կասկածը, եւ այդ բանի հետ ինչ յարակցութիւն ունի մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը: Ես ասել էի եւ ասում եմ այժմ եւս, որ մեծ կասկած եւ երկբայութիւն ունիմ մուզաների խօսելու մասին Պ. Իսահակեանցի հետ: Բայց նա, առանց լուծանելու իմ երկբայութիւնը, մէջ է բերում մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը՝ ըստ ամենայնի անտեղի: Շատ հին, մաշուած ու տրորուած խորամանկութիւն է, որ գործ է դնում Պ. Իսահակեանցը՝ կամենալով հաճոյանալ մեծատուններին եւ միւսներին եւ մեզ որպէս թէ վատամարդիկ շինելով։ Բայց զուր է անհանգիստ լինում. իմ համար միեւնոյն է ազգուրաց մեծատունների եւ իշխանների բարեկամութիւնը կամ թշնամութիւնը դէպի ինձ. ոչինչ յարակցութիւն չունիմ նոցա հետ, եւ եթէ ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը՝ որպէս մանկավարժ, ստիպուած է ասիական հին սովորութեամբ ամենայն մարդու Աղա՛, Աղա՛ ասելով, գլուխները իւղել եւ անձը պահպանել, բարեաւ վայելէ իւր սովորութիւնը, չենք ագահում այդ աննախանձելի բաղդին:

Պ. Իսահակեանցը, կամենալով ցոյց տալ իւր սրամտութիւնը, ասում է, թէ կասկածաւոր մարդու վիճակը կարող եմ տեսանել, իմ ողորմած պարոն Կոմս Էմմանուէլի ճշգրիտ նկարագրութենից, եւ թէ ինձ եւս դժբաղդաբար տեսանում է այն կասկածաւոր մարդերի կարգում, հաւատացած լինելով, եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլի նկարագրած կասկածաւոր եւ երկչոտ մարդը լինէի, չէի կարողանալու դրականապէս խօսել այս կամ այն բաները Պ. Իսահակեանցի հետ, եւ թէ մի հաստատ բնաւորութեամբ մարդ, հաւատ չընծայելով մի անհիմն բանի երկբայի, նա չէ կարող ընկնել այն կատեգօրիայի տակ, ուր գտանւում են կասկածաւոր բնաւորութեան տէր մարդիկը: Այլ է մի անհաւատալի բանի վերայ հիմնաւորապէս կասկածել, այլ է կերպարանեալ երկիւղ լինել, ինչպէս ասել էր Պ. Կոմս Էմմանուէլը: Եւ Պ. Իսահակեանցը ինչ տեղից իմանում է Պ. Կոմս Էմմանուէլի կարծիքը, մինչեւ անգամ նորա մտքից չանցած բաների մէջ, ուստի՞ գիտէ, որ նա չէր նկարագրելու կասկածաւոր մարդերի վիճակը, եթէ ես առակուելու լինէի դորանով։ Մի՞թէ այս եւս Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին:

Ես հաւատացած եմ, որ եթէ Պ. Կ. Էմմանուէլը մի պակասութիւն տեսանէ իմ վերայ, այնքան ազնիւ կը լինի, որ նախ եւ յառաջ ինքը կը հրապարակէ նորան՝ ցանկանալով աւելի կատարելութեան մէջ տեսանել իմ արժանաւորութիւնը, ես եւս անխնայ կը պատժեմ Պ. Կոմս Էմմանուէլի պակասութիւնքը, եթէ տեսանեմ, եւ հաւաստի եմ, որ շնորհակալութիւն կը ստանամ նորանից:

Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ չգիտէ մի այնպիսի ազգային աւանդութիւն, որ պատմէր մեզ, թէ Մասեաց ոտքումը կայ մի փոս՝ դժոխք անուանուած հնումը։ Դորա մեղաւորը ես չեմ, ինչու չէ ուսանում, եւ Խորենացու ասածի նման լինում է՝ աշակերտ հեղգ առ ուսումն եւ փոյթ առ ի վարդապետել, նախ քան զտեսութիւնն աստուածաբան: Պարոնը ասում է. «Եթէ կայ եւս մի այդպիսի փոս, ապա ուրեմն Հայաստանը պատրաստել է նորան իւր վսեմութիւնը եւ պարծանքը ուրացող մուրացկան որդոց համար»։ Ես յաւելացնում եմ դորա վերայ եւ այս, թէ սուտ պարծեցող, աղքատ հպարտ, տգէտ եւ կամակոր որդոց համար, որ միտ չդնելով իւրեանց հոգեկան չքաւորութեան վերայ, հրատարակում են իւրեանց անձը առատացած ամենայն բանով՝ տղայական մեծամտութեամբ տգիտանալով իւրեանց սնանկութիւնը: Այդ փոսը իւր խաւարովը, որ թագաւորում է նորա մէջ, կարող է լաւ ապարանքի տեղ ծառայել օբսկուրանտների համար։ Կարծեմ, որ Պ. Իսահակեանցը եւս, որպէս օբսկուրանտների նիզակակից, կարողանայ մի մութն անկիւն գտանել այդ տարտարոսի մէջ:

Զարմանք է, ինչպէս չէ վախեցել Պ. Իսահակեանցը, թէ միգուցէ Պ. Կ. Էմմանուէլի նկարագրած կասկածաւոր մարդերի կարգը ընկնի, որովհետեւ երկբայութեամբ խօսում էր նախասացեալ փոսի վերայ: Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ չէ ասել, որ Մասիսը բնակարան է Մուզաների։ Ասելը ինչպէ՛ս կը լինի, կոտոշներո՞վ, մինչ խոստովանում է, թէ Մասեաց դարեւանդից Մուզան գանչել է եւ դադարեցուցել է նորա գոչիւնը, նշանակում է, թէ Մուզայք կան Մասեաց դարեւանդի վերայ: Իսկ այն բանը, թէ «Հայաստանը ունի իւր ծոցումը քնքուշ Մուզայք, որոց անմահ յիշատակները անդադար ողբում են եւ կոծում են ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը», ես ամենեւին չեմ հասկանում, թէ ինչ կամի ասել, որովհետեւ, նայելով քերականական կանոններին, ուրիշ խօսքերով միեւնոյն միտքը այսպէս է դուրս գալիս, թէ «անմահ յիշատակները Մուզաների, որ Հայաստանը ունի իւր ծոցումը, անդադար ողբում են եւ կոծում են ազգիս փառք եւ պարծանքը ուրացող մարդկանց գլուխը», նշանակում է՝ Հայաստանի Մուզաները չեն, որ ողբում են, այլ նոցա անմահ յիշատակները: Այսպէս չէ կարելի խօսել, որովհետեւ բուն անմտութիւն է: Բայց արի տես, որ ես եւ իմ նման մարդիկ շատ, թող ասել եւ «Հիւսիսափայլ» կտրիճ եւ անխարդախ օրագիրը, առանց կարօտելու վերացական անունների գործակցութեանը, առանց կարօտելու քնքուշ Մուզաների գործակցութեանը, ողբում ենք անդադար օբսկուրանտների թշուառ գլուխը, եւ շատ կարելի է, որ մեր արտասուքից մի քանի կաթիլ բաժին հասած լինի եւ Պ. Իսահակեանցի գլխին:

Ինչ որ վերաբերում է Պ. Իսահակեանցի Պեդագօգիայի մէջ ամենավերջին թուլութեանը, աւելորդ է խօսել, որովհետեւ այդ պարոնը, մի ասիական անմխիթար դպրոցում այբուբենք միայն ուսանելով, կարող էր գուցէ այբուբենք եւս ուսուցանել, բայց Պեդագօգիան շատ կարծր բան է նորա դիւրափխրելի ատամների համար:

Պ. Իսահակեանցը, ասելով «երանի՛ կը լինէր, որ եւ իմ բաղդը յաջողէր այդ համալսարաններումը մի հիմնաւոր կրթութիւն առնելու», համաձայնում է իմ իստակ սրտից տուած խորհրդին՝ մի բարեկարգ դպրոցում ստանալ մի հիմնաւոր կրթութիւն։ Բայց, երանի տալուց յետոյ իսկոյն աշխատելով ծածկել իւր անկրթութեան մեղքը, շարունակում է ասիական կամակորութեամբ. «Բայց մի մեծ կորուստ չունիմ»։ Յառաջ երանի տուեց, յետոյ կորուստ չունի, որի՞ն հաւատանք: Խեղճ մարդ. ինձ աբեղայ է կարծում, որովհետեւ անտեղի մէջ բերելով Առաքելու ասածը. «Եթէ զլեզուս մարդկան խօսիցիմ եւ զհրեշտակաց, եւ սէր ոչ ունիցիմ, եղէ ես իբրեւ զպղինձ, որ հնչէ, կամ իբրեւ զծնծղայս, որ ղօղանջեն եւ այլն» եւ թէ. «Մի՛ յուսմունս օտարոտիս եւ պէսպէսս դանդաչիք», կամենում է խելքիս նստեցնել, որ լուռ մնամ նորա անկրթութեան եւ տեսութենից յառաջ աստուածաբանութեան վերայ: Ո՛վ է ասել նորան, որ, կրթութիւն ստանալով, պիտոյ էր անպատճառ սէրը կորուսանել։ Մի՞թէ կրթութեան հետեւանքը անսիրելութիւն է. ամենայն մարդ կարող է պահպանել իւր մէջ այդ աստուածային մասնը, եթէ ունէր։ Կրթութիւնը եւ լուսաւորութիւնը առաւել աճեցնում են եւ կերպարանագործում են սէրը: Բայց ես, տեսանելով, որ Պ. Իսահակեանցը յօժարամիտ է շատ… մարդերի հետ չարաչար գործ դնել սուրբ գիրքը, բոլորովին հրաժարւում եմ նորան իմ զաւակի կնքահայր շինելու մտքից, որովհետեւ կնքահայր ասացեալը պիտի լաւ իմանայ եւ ողջամտութեամբ վարդապետէ Սուրբ Գիրքը. պատճառ, մկրտութեան ժամանակ նա խօսում է եւ խոստանում է անբարբառ երեխայի փոխանակ, իսկ այն խոստմունքը, որ չէին յառաջանում գիտակցութենից, եւ Սուրբ Գիրքը՝ աստուածային բանը, ողջամտութեամբ հասկանալուց, ընդունելի չէ մկրտութեան ժամանակ, որովհետեւ եկեղեցական խորհուրդներից ոչ մինը չէ կատարւում մեքենաբար միայն:

Մի զարմանալի բան եւս ասում է Պ. Իսահակեանցը, թէ իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը ամենեւին համաձայն չէ իմ խօսքերին, ուրեմն իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը այլ բան են եւ խօսքերս՝ այլ։ Շատ բարի։ Ինչ տեղից իմացաւ Պ. Իսահակեանցը իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը, եթէ ոչ իմ խօսքերից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ իմ խօսքերից բաղկանում էր իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը։ Այլապէս չէր կարելի. պատճառ, ի՛նչ խօսքեր կարող էր գործ դնել մի մարդ, ամենեւին թարմատար նշանակութեամբ, որ դուրս լինէին նորա միտք հասկացնող բառերից եւ որ չէին բացայայտում այդ մարդու նպատակը: Մի՞գուցէ Պ. Իսահակեանցը Պ. Դիւմայի կոմս Ֆենիքսի նման ամենայն բան գուշակում է՝ գործ դնելով Մեսմերի արուեստը: Մեղայ, մեղայ, Պ. Իսահակեանցը խօսում է Մասեաց քնքուշ Մուզաների հետ, որոնց համար պատմում են, թէ շատ անգամ գլորուելով Մասիսի ձիւնապատ գագաթից եւ լանջից, սառուցի տեղ ծառայում են ծարաւի մարդու համար, որովհետեւ ասում են, թէ այդ քնքուշ մարմինքը, ձգուելով որեւիցէ ջրի մէջ, սաստիկ սառուցանում են նորան, երեւի թէ Պ. Իսահակեանցը փոստով ստանում է Մասեաց դարեւանդից այդպիսի Մուզայք եւ նոցանից իմանում է ամենայն բան…

Պ. Իսահակեանցը անգիտանում է, թէ որպիսի դպրոցներ կամէի, որ լինէին Հայաստանում, եթէ Ներսիսեան ազգային փոքրիկ ուսումնարանը հաւատարիմ չէ իմ սրտին, ո՛, գիտէ՝ ինչ պատճառաւ եւ այլն: Ինչ որ վերաբերւում է իմ ցանկութեանը եւ դպրոցների որպիսութեանը, Պ. Իսահակեանցը կարո՛ղ է կարդալ «Հիւսիսափայլի» 8-երորդ համարում տպած Պ. Կոմս Էմմանուէլի Յիշատակարանի մէջ, որովհետեւ այն պարոնի խնդրած դպրոցները նոյնպէս ցանկալի են ինձ, որպէս եւ ամենայն ճշմարիտ ազգասիրի: Իսկ Թիֆլիզի հոգեւոր դպրոցը, որ յայտնի է անունովս Ներսիսեան (պտուղ արտասուաց Եփրեմ Կաթողիկոսի ի Հաղպատ), չէ կարող երբէք մի ուրախութիւն գոյացնել իմ մէջ, մինչեւ դա օրինաւոր կերպով եւ իրաւունքով արժանի լինի դպրոց անունը իւր վերայ կրելու: Այժմեան ժամանակումս, թո՛ղ նորա ուրիշ բազմամասնեայ թերութիւնքը, միմիայն այն ուղղութիւնը՝ ամենայն բան ուսուցանել օտարի լեզուով, հերիք պատճառ է, որ ամենայն Հայի սիրտ օտարանայ այդ դպրոցից եւ նայի նորա վերայ, որպէս մի խրտուիլակի վերայ: Կարծեմ, որ այժմ կը հասկանայ Պ. Իսահակեանցը, թէ որպիսի դպրոց կամէի ես իմ ազգի համար:

Պ. Իսահակեանցը վիրաւորուել է իմ ասելուցս մեծատունների մասին, թէ մարմին էին դարձած, եւ մեղադրում է, թէ ինչո՛ւ համար շատ լաւերի միջից միմիայն մարմին դարձողների վերայ մատով չեմ ցոյց տուել։ Պատճառն այն է եղել, որ մեր մեծատուններից մարմին չդարձողները այնքան փոքր են եւ աննշան, որ չեն մտանում ընդհանուրի կարգը, իսկ միւսները ընդհանրապէս մարմին դարձած ենք ճանաչում, որովհետեւ հոգու համար ոչինչ հոգաբարձութիւն չենք տեսանում նոցա կողմից: Եւ Պ. Իսահակեանցից ջատագոուած գործերը այդ մեծատունների, որ մեզ յայտնի չեն, այն ժամանակ միայն կ’ընդունենք, երբ Պ. Իսահակեանցը օրինաւոր վկայութեամբ կ’ապացուցանէ, ըստ որում, երեխայական օդաբաղխութիւնը բանականութեան դատաստանի առաջեւ յարգ չունի: Պարոնը ասում է «ինչպէ՞ս կարելի է անմիջապէս եւ անտարբեր պախարակել եւ այլն»։ Չչգիտեմ՝ ինչ է հասկանում անմիջապէս ասելով։ Ես, որպէս եւ ուրիշները, հասկանում եմ այդ խօսքով այն իդէայն, որ հասկացւում է լատինական immediate կամ Ռուսաց непосредственно խօսքերով, ուրեմն մեծատունների մասին միջապէ՞ս հարկաւոր էր խօսել, черезъ г. Исаакьянца, что ли? չեմ հասկանում: Ամենեւին վատ չէր լինելու Պ. Իսահակեանցին խօսելուց յառաջ մի փոքր մտածել, ուսանել, որովհետեւ, ամենեւին անգէտ լինելով մտածութեան, կարելի չէ խօսել եւ ոչ իսկ բան հասկացնել:

Պ. Իսահակեանցը հարցանում է. «Սիրելի՛, այդ ինչ ճշմարտութիւն է, որ ձեզ համար խաղալիկ էք շինե՛լ՝ անպատուելով դորա սուրբ անունը»: Զարմանք չէ, որ չէ ճանաչում ճշմարտութիւնը, որովհետեւ սկզբից մինչեւ այսօր սուտը հաղորդութիւն չունի ճշմարտութեան հետ, խաւարը՝ լուսի հետ։ Բայց ես աւելորդ չեմ համարում յայտնել, թէ ճշմարտութիւնը, որի դրօշակի տակ զինուորուած է եւ իմ նուաստութիւնը, է Աստուծոյ ճշմարտութիւնը՝ անմասն ամենայն ստութենից, խարդախութենից, կեղծաւորութենից եւ այլ այսպիսի արատներից, է այն ճշմարտութիւնը, որ Յիսուսի Քրիստոսի արիւնով կնքուեցաւ Գողգոթայի վերայ, այն ճշմարտութիւնը, որ հաճոյ չէ աշխարհին, այն ճշմարտութիւնը, որին ատում են սուտ ազգասէրքը եւ օբսկուրանտները, որոնց մէջ մի չար բաղդով տեսանում եմ այս րոպէիս եւ Պ․ Իսահակեանցը: Դա է այն ապառաժը, որի վերայ ընկնողը կը փշրուի եւ, թէ ինքը մի բանի վերայ ընկնի, կը հոսէ: Կարծեմ, որ բաւական որոշ նկարագրեցի խնդրած ճշմարտութեան ինչութիւնը եւ բնաւորութիւնը:

Նոյնպէս թող յայտնի լինի Պ․ Իսահակեանցին, որ ես նորա բուն հայագէտ ասած մարդերից չեմ՝ կրած ո՛չ իրաւացի եւ ո՛չ անիրաւ նախատինք։ Գուցէ այդ եւս Մասեաց Մուզաները պատմել են Պ. Իսահակեանցին, չգիտեմ։ Միայն եթէ նորա քարոզած բուն հայագէտքը (մեր կարծիքով՝ խաւարի կուռքի ջերմեռանդն դաբիրայքը) փորձ փորձեն այդպիսի գործ կատարելու, այն ժամանակ կը լսեն իւրեանց ձայնի արձագանքը, ոչ եթէ Մասեաց դարեւանդից, այլ Րէդուտկալէից՝ Պոնտոսի եզերքից, ինչպէս ինքը՝ Պ. Իսահակեանցը փորձում է եւ կը փորձէ դեռեւս, եթէ մոռանայ իւր չափը:

Լերմոնտովի մարգարէին չեմ նմանեցուցել ես իմ անձը, այլ, մէջբերելով այդ ոտանաւորի հատուածը, կամեցել եմ միայն ցոյց տալ Պ. Իսահակեանցին, թէ ճշմարտութիւնը հալածւում է ստութենից, բայց ցաւելին այս է, որ այդ օրինակը եւս հերիք եղած չէ Պ. Իսահակեանցին:

Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ մի քանի իմ նման, գուցէ եւս առաւել գիտուն անձինք կարողացել էին իմ մարդկօրէն սխալանքը լուսաբանել եւ ազգի վերաբերեալ թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել: Դարձեալ մի նոր զարմանք․ պատճառ, առաջին անգամ հրապարակեցի իմ գրաւոր վաստակը Պ. Իսահակեանցի յօդուածի պատճառով, դորանից յառաջ եւ ո՛չ մի տող բան տպած ու հրապարակած չունէի, որ Պ. Իսահակեանցի խելօքները կարողանային իմ սխալանքը լուսաբանել, չգիտեմ՝ ինչպէս պիտոյ է հասկանալ այս բանը: Երեւի թէ Պ․ Իսահակեանցը երազում կատարուած տեսել է այս իրողութիւնը, կամ Մուզան ասել է՝ Մասեաց դարեւանդից Ղզլար վազելով: Ինչպէս մեծ խորհուրդ եւ ազդեցութիւն ունի շրջակայքը մարդու վերայ. լսելով Պ. Իսահակեանցի խօսքերը, «թիւր կարծեաց եւ վրիպակաց ճիւղերը իմաստութեամբ յապաւել», իսկոյն երեւում է, որ այդ պարոնը բնակւում է այգիների մօտ եւ անդադար տեսանում է ճիւղերի կտրատուիլը: Բայց մի խորհուրդ ասեմ Պ. Իսահակեանցին. ես եւ իմ նման մարդիկ շատ հաւատացած լինելով, որ չէ վերջանում չարը՝ կտրատելով միայն նորա ճիւղերը, աշխատում ենք արմատը կտրել այդ չարին, որ իսպառ չորանայ: Բայց որովհետեւ Պ. Իսահակեանցը իւր իդէաները առնում էր այգիներից, ուստի չէր կարող այնտեղ այսպիսի գործողութիւն տեսանել:

Շատ մեծահոգի մարդ է Պ. Իսահակեանցը, մեծ շնորհ է ցոյց տալիս ինձ՝ «առանց դիտողութեան թողնելով իմ անվերջանալի վէճը աբեղաների հետ»: Մինը հարցանէ, թէ ե՞րբ վէճ է բացել Շահբէգը աբեղաների հետ, չգիտեմ՝ ինչ ունի պատասխանելու Ղզլարի մանկավարժը: Ես, հերքելով նորա այն երախայամիտ խօսքը, թէ «հանգամանքը բռնի խլել են Խորենացու բերանից նորա ողբը», կցորդել էի, թէ ամենայն արդարութեամբ արժա՛ն էր, որ Խորենացին գրէր, որովհետեւ, վերադառնալով Ալեքսանդրիայից, տեսել էր Հայաստանի ամենայն բանը գլխիվայր, եւ, ապացուցանելու համար, թէ Խորենացու այդ ողբ գրելը պտուղ չէր մի րոպէական նեղսրտութեան, մէջ էի բերել նորա նզովքը կաթողիկոսների վերայ եւ շարք կաթողիկոսաց անունով աշխատութիւնը, որ ոչնչացուցած է երեւում աբեղաների ձեռքով: Բայց թէ լաւը կամի Պ. Իսահակեանցը, Ղազար Փարպեցու Մամիկոնեանց տիրոջ՝ Վահանին գրած նամակի երկու թերթերը եւս, վասն ի վերուստ են եղած դոյն այդ աբեղաների ձեռքով, որովհետեւ նոցա մասին, բայց ոչ նոցա օգտի համար, խօսում էր այնտեղ Ղազարը, ինչպէս երեւում է նախընթաց եւ հետեւեալ բաներից: Ես պատմել էի Պ. Իսահակեանցին աբեղաների անքրիստոնեայ ընթացքը Մովսէս Խորենացու խնկելի ոսկրների հետ, իսկ այժմ շօշափելի կերպով ցոյց տալու համար, թէ այդպիսի բան շատ մօտ էր աբեղաների հասկացողութեանը, թող պատմեմ այստեղ, որ երկու տարի սորանից յառաջ ասիական Տաճկաստանի մէջ մի Հայոց եպիսկոպոս գերեզմանից փորել ու հանել է մի Հայ քրիստոնէի ննջեցեալ մարմին եւ ձգել է շուների առաջեւ՝ պատճառելով, թէ այն մարդը Աւետարանական էր եղած: Այս գործողութիւնը այնպիսի վատ տպաւորութիւն գործել էր մինչեւ անգամ տաճիկների վերայ, որ փաշան, Պայծառափայլ Դուռնից հրաման խնդրելով, առանձին գերեզմանատուն նշանակեց Աւետարանական Հայերի համար, որ չէ ենթարկւում Հայոց առաջնորդի իշխանութեանը: Այս բանի մասին շատ խօսք եւ զրոյց յառաջացաւ այն ժամանակ եւրոպական եւ ռուս օրագիրների եւ լրագիրների մէջ։ Թողում եմ այն մեծ գայթակղութիւնը մօտակայ Հայ ժողովրդին, որին մի չար բաղդով անձամբ անձին վկայ եմ գտանուած: Պ. Իսահակեանցը այս տեսակ աբեղաներին անուանում է երանաշնորհ, բազմերախտ եւ սրբազնագործ, եւ նոցա գործը՝ յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան: Իմ աչքումը այն մարդիկը, որ պարապում էին այսպիսի գործերով, ոչ թէ միայն քրիստոնեայ չեն, ոչ թէ միայն քահանայ կամ եպիսկոպոս չեն, այլեւ մարդ չեն: Վա՜յ եւ դատապարտութիւն դոցա յաւիտենական: Եթէ Պ. Իսահակեանցի համար այդ քաղաքական եւ եկեղեցական օրէնքներով, որպէս սոսկալի սրբապղծութիւն, դատապարտուած գործերը են յիշատակ ճշմարիտ ազգասիրութեան, եթէ այդ գործակատարքը են բազմերախտ, երանաշնորհ եւ սրբազնագործ, թո՛ղ նոցա բարեխօսութիւնը անպակաս լինի պարոն Իսահակեանցի գլխից. հեռի՜ մեզանից, քա՛ւ լիցի, անաթեմա՛:

Պ. Իսահակեանցը Խորենացու 4. 000 տարեկան շինելու մեղքը ձգում է իւր վզից գրաշարի վիզը։ Խեղճ ողորմելի գրաշար, քանի քանի հեղինակի եւ գրողների մեղքը յանձն ես առնում եւ քաւում ես դու։ Ի՞նչ պիտոյ է առնել. երեւի այդպէս նախասահմանուած է նոցա վիճակը: Պարոնը իւր ներկայ յօդուածի վերջումը, կամելով ցոյց տալ իւր սրատեսութիւնը եւ մի մասնով արդարացնել 2. 600 տարու փոքրիկ եւ աննշան սխալը, հրաւիրում է ինձ կարդալ «Հիւսիսափայլի» 4 ամսատետրակի 338 երեսը, ուր, նորա ասելով, Պ. Կոմս Էմմանուէլը «Մեղուի» Ապրիլի 19-ին դուրս եկած թերթը կարդում է Մոսկուայի մէջ Ապրիլի 20-ին: Ես բացի «Հիւսիսափայլի» վերոյիշեալ երեսը եւ տեսայ, որ Կոմս Էմմանուէլը ոչ թէ չէ կարդացել «Մեղու» լրագիրը, այլ ամենեւին կամք եւս չունի կարդալու, որովհետեւ պատասխանում է, պարոն Խ…-ին, թէ յիմարութենների կարդացող չէր՝ չնայելով, որ Պ. Խ. գովում էր «Մեղուն» եւ նորա հրատարակող երեւելի ուսումնականը (?), բայց թէ Պ. Իսահակեանցը ինչպէս է կարդացել, որ տեսել է այնպիսի բան եւ ուստի՞ գիտէ, որ Պ. Կոմս Էմմանուէլը բնակւում է Մոսկուայում, ճշմարիտ, արժանի է զարմանալու: Մի՞թէ այդ եւս Մասեաց դարեւանդից Մուզան է ասել Պ. Իսահակեանցին: Ճշմարիտ, երջանիկ մարդ է Պ. Իսահակեանցը, որ այդպիսի բարեկամութիւն ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզաների հետ, բայց աւելի երջանիկ լինելու չէ՞ր արդեօք նա, եթէ լօգիկան լինէր բարեկամ, քան թէ մի վերացական էակ:

Թող բարեա՛ւ մնա Պ. Իսահակեանցը, բայց մինչեւ ցվերստին տեսութիւն, որովհետեւ ես չեմ կարող բաժանուիլ նորանից. միանգամ սիրել եմ: Եւ ես մի վատ սովորութիւն ունիմ, որ եթէ միանգամ սիրեմ, ասես միւս անգամ բաժանուել լինո՞ւմ է. ինչ պիտոյ է առնել, գիտեմ, վատ սովորութիւն է, բայց միանգամ ենթարկուել եմ դորան, ճար չկայ:

Ցաւելին այս է, որ Պարոն Իսահակեանցը իւր շրջանառութիւնը հինգ ամիսը մի անգամ կատարող մոլորակներիցն է. շուտ շուտ չէ երեւում։ Ապա եթէ սխալուել եմ եւ կօմետը ընդունել եմ մոլորակի տեղ, որ եթէ այս անգամ ցած գնայ հորիզոնից ու միւս անգամ չերեւի, այն ժամանակ վա՜յ քեզ Շահբէգ. շատ ցաւերիդ վերայ մի մեծ ցաւ եւս պիտի յաւելանայ:

Ս. Խ. Շահբէգ:

 

Համար 3.

Սեպտեմբերի 13, 1858, Պօլտաւա:

Պարոն ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ,

Ինձ վաղուց յայտնի է, որ Յիշատակարան ես գրում եւ կը ցանկանայիր իմանալ, որեւիցէ անսովոր բան: Այս երկու ամսումը, պատահելով մի քանի վաճառահանդէսների մէջ, տեսայ մի թափառական գազանանոց, որի մուտքը արժէր կէս մանէթ: Շուտով հատուցի եւ մտայ, բայց ինչպէս զարմացայ, վերահասու լինելով նորա տիրոջ խաբեբայութեանը. դորա գազանանոցի կենդանիքը շինովի էին, որ շատ թէ փոքր, յայտնի երեւում են առաջին անգամ աչք ձգելու ժամանակ:

Սաստիկ խայտառակութեններից մինը այն էր, որ ցոյց տուեց մի թռչուն՝ Կազուարի անունով, բայց ի՞նչ կազուար. մի մեծ թռչունի վերայ, որ ես որոշ չնկատեցի, որի մասին ոմանք արագիլ եւ ոմանք մօրահաւ ասացին, դրել է թաղիքից (քեչայից) շինած վահանի նման բան, այլեւ, շրջապատելով փետուրներով եւ ներկելով ոտքերը, հաւատացնում է, թէ մանուկ կազուար է: Ինչպէս կարելի է, որ արագիլը կամ մօրահաւը, թէեւ ծածկուած էին վահանի տակ, չյայտնէին իւրեանց ինչ լինելը: Կառավարութիւնը, իմանալով այս խարդախութիւնը, դուրս վանեց վաճառահանդիսից: Լսած էի, թէ Կեսարիայում էշ ներկում են, բայց արագիլից եւ մօրահաւից կազուար շինել, ծածկելով մի կոպիտ վահանի տակ, ճշմարիտ լսած չէի:

Ձեր Յիշատակարանը կարդացողներից մինը:

 

Ահա իմ ստացած ծանօթութիւնքս եւ նամակներս։ Բացի սորանից, պիտի ասել, որ նորերումս հանդիպեցայ Պ. Բէգզադէին, որ նոր էր եկել մի այլ քաղաքից, բայց ինչպէս վշտահար, վատած եւ ցաւագարուած: Հարցանում եմ.

– Պարո՛ն, ի՞նչ է պատահել քեզ, միգուցէ հիւանդ էիր, որ ենթարկուել ես այդպիսի փոփոխութեան:

Ինձ պատասխանում է.

– Ես անհաւատ մարդերի հետ գործ չունիմ, դու ծիծաղում ես իմ վերայ:

– Ի՞նչ ծիծաղելու բան կայ. ես քեզանից հարցանում եմ քո այդպիսի փոփոխութեան պատճառը…

– Մի՞թէ մոռացել ես իմ տեսած երազը, – պատասխանեց Պ. Բէգզադէն:

– Չեմ մոռացել, բայց ի՞նչ յարակցութիւն կայ քո տկարանանալու եւ այդ ցնորքի հետ:

– Ցնորք… Ցնորք, բայց այդ բանը մաշում է իմ հոգին: Դորա հետ միացաւ եւ այժմեան պոչաւոր աստղի երեւիլը. այդ եւս վատ բան է նշանակում, այնպէս չէ՞:

– Այնքան վատ, որքան քո տանից դուրս գնալով երեւիլը փողոցի մէջ:

– Արի քո հետ խօսիր, ի՞նչ մարդ ես, ինձ եւ այդ աստղը մի շինեցիր. խղճմտանք չունի՞ս, Աստուծուց չե՞ս վախենում, ես մի մեղաւոր մարդ, բայց նա՝ սուրբ…:

– Ինչի՞ց գիտես դու նորա սրբութիւնը:

– Եթէ սուրբ չլինէր, ի՞նչ է շինում երկնքումը:

– Քեզ ո՞վ է ասել, որ նա երկնքումն է, նա մեզանից շատ հեռի չէ, եթէ համեմատէինք տիեզերքի անչափելի տարածութեան հետ:

– Դու ինչ կամիս, ասա՛, ես Էֆիմերդէ գտայ, նայեցի, շատ վատ վատ բաներ է խօսում այս եւ գալոց տարու համար:

– Եւ այդ բաները ամենայն տասներկու տարու մէջ միանգամ պիտի կրկնուին, այնպէս չէ՞:

– Ինչպէ՞ս:

– Ինչ որ 1858-ի մասին գրում է, նոյն բանը գրում է եւ 1870 թուականի համար, որովհետեւ ընդ ամենն 12 գլուխ է այդ ծակ մարգարէութիւնը:

– Թերահաւատութիւն… Թերահաւատութիւն… Աստուած քաւեա՛ զիս զմեղաւորս… Աստուած քաւեա՛…

Այսպիսի աղօթքներով հեռացաւ ինձանից Պ. Բէգզադէն, բայց այս անգամ, ինչպէս տեսանում էք, շատ կակուղ վարուեցաւ. բերան չբերեց իւր բէգզադէութիւնը կամ 3. 000 մանէթի բանը:

Ես այդպէս եւս սպասում էի. այն մարդը, որ մի բանից այրւում է, վեր է թռչում, բայց չէ մնում վերեւումը, իսկոյն ցած է գալիս, այդպէս եւս բարկացող բէգզադէները, որոնք, կամաց կամաց տեսանելով իւրեանց ընդդիմութեան ունայնութիւնը՝ քարշում են պոչերը: