Հրապարակախօսութիւն եւ քննադատութիւն

ԵՐԿՈՒ ԽՕՍՔ

Թէ ինչպէս է մեր հայեացքը մի օրագրի պաշտօնակատարութեան մասին։

Անշուշտ, մեր խօսքը վերաբերում է այնպիսի օրագիրների, որ մասնաւորապէս նուիրած չեն իրենց գործունէութիւնը այս կամ այն յատուկ ասպարէզի կամ գիտութեան, այլ գնում են կամ ուզում են գնալ միջին ճանփով, ընդհանրապէս։ Եւ հազիւ թէ մեր ազգի մէջ կարող էր գոյանալ կամ շարունակուիլ մի այնպիսի օրագիր կամ պարբերական հրատարակութիւն, որ նուիրուած լինէր մասնաւորապէս այս կամ այն նիւթին։ Այս խօսքը ասում ենք մենք՝ նայելով մեր ազգի ներկայ վիճակին. ընդհանրապէս եւ անխտիր ամեն բանի հետ գործ ունեցող օրագիրը բնականաբար պիտի եւ աւելի շատ ընթերցողք ունենայ, մինչդեռ այս կամ այն մասնաւոր նիւթի նուիրուած օրագիրը կարող է միայն աչքի տակ ունենալ մի փոքր հասարակութիւն, որ պարապում էր մասնաւորապէս այն նիւթով կամ առարկայով, որին նուիրել էր օրագիրը իւր գործունէութիւնը։ Եւ որովհետեւ հասարակ օրագիրների տարածուելու վիճակը եւ չափը շատ լաւ յատնի է մեզ թէ՛ այստեղ՝ Ռուսիոյ մէջ, եւ թէ՛ Տաճիկստանում, այս պատճառով էլ ասացինք, թէ մասնաւոր խորհրդի նուիրուած օրագիր չէ կարող գոյանալ կամ շարունակուիլ մեր մէջ ներկայումս։

Մենք չենք ելած քննելու այն պատճառները, որից առաջանում են մեր օրագիրների տարածութեան սահմանափակութիւնը։ Այդ բանը պիտի ձգէր մեզ ոչ միայն մետաֆիզիքական քննողութեանց, այլեւ մի քանի տնտեսական խնդիրների քննողութեանց մէջ, որ մեր ներկայ խորհրդին բնաւ վերաբերութիւն չունի։ Մեր դիտաւորութիւնը է միայն յայտնել մեր կարծիքը մի օրագրի մասին, թէ նա ինչպէս պիտի լինէր ինքը իրեն։ Այս մասին, եթէ ոչ գրով, գոնէ բերանացի շատ լսած ենք բացասական կարծիքներ, այսինքն թէ ինչպէս չպիտի լինէր. ստոյգ է, որ շատ պարոններ ուրիշ օրագիրները իրենց բացասական դատողութեան տակ ձգելուց յետոյ, երբ իրենք սկսեցին հրատարակել իրենց սեփական օրագիրը կամ թերթը, աչքի յայտնի կերպով ցոյց տուին, որ ուրիշ օրագիրների վերաբերութեամբ այսպէս կամ այնպէս պէտք չէր, այս անօգուտ է, միւսը զուր է եւ այլն խօսքերը լոկ խօսքեր էին, խօսքեր եւ էլի խօսքեր. պատճառ, իրենց հրատարակութիւնը այս պէտք չեղած, կամ անօգուտ, կամ զուր բաները աւելի մեծ չափով եւ դրականապէս վնասակար կերպով պաշտեց, քան թէ երբեւիցէ ունեցած էին այն պարոններից դատապարտուած օրագիրքը։

Այս խօսքերը ասելով՝ չենք ակնարկում մի որպիսի եւ իցէ պարոնի վրայ, այլ մանաւանդ այդպէս շատերի վրայ եւ թող չկարծուի, թէ նոցա կարծիքները, ինչպէս այժմ, նոյնպէս եւ առաջ կշիռ ունէին մեր աչքում։ Չէ՛, առաջ էլ նայել էինք նոցա վրայ որպէս դատարկ հողմարածութեան վրայ։

Որքան մեզ պատահել է լսել այսպիսի կարծիքներ, դոքա, մեծ մասով, մեր «Հիւսիսափայլի» վրայ էին եւ մանաւանդ ինձ էին ասւում այդ կարծիքները, որովհետեւ ես «Հիւսիսափայլի» հետ էի։ Այս պատճառով «Հիւսիսափայլի» հրատարակողի եւ իմ յանցանքները, որ լսում էի, գրում եմ այստեղ, որ յետոյ մի քանի խօսք ասեմ դոցա մասին։

Առաջին յանցանք. «Հիւսիսափայլի» լեզուն ծանր է, արուեստական է, անհասկանալի է։ Շատերն էլ, որ իրենց բուն մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհնարին խեղճ էին եւ հայ լեզուի ոգուն եւ տրամաբանութեան բնաւ իսկ տեղեկութիւն չունէին եւ հայերէն խօսելու ժամանակ, ամաչում եմ ասել, ռուսերէն մտածելով, ռուս բառերը, նախադասութիւնքը, եւ ռուս տրամաբանութեամբ եւ ռուս բաղդասութեամբ լոկ հայ ձայնով էին խօսում, այդպիսի սքանչելի պարոններն էլ իրենց չգիտութիւնը արդարացնելու համար «Հիւսիսափայլի» լեզուն գերմանական բաղդասութեան եւ գերմանիկ տրամաբանութեան ստրկացած էին քարոզում, թէեւ այդ տեսակ պարոններից 99ը հարիւրից գերմաներէն էլ չգիտէին. բայց ինչ անես, առածը ասում է. «Լեզուն ոսկոր չունի», ուստի եւ նոքա էլ, օգուտ քաղելով իրենց մարմնեղէն լեզուի ճկունութիւնից, բլբլացնում էին այն, ինչ որ ուրիշից էին լսել կամ գէթ ինչեւիցէ մի բան ասելու համար, որ իրենք էլ հասկացող երեւին։ Տաճկի ասածին պէս՝ իշ օլսուն։

Երկրորդ յանցանք. «Հիւսիսափայլը» նիւթերի ընտրութիւն չգիտէ, շատ անգամ տպում է եւրոպական վէպեր, որ բնաւ մեզ՝ մեր ազգին վերաբերութիւն չունին։ «Հիւսիսափայլը» աստեղաբաշխութեան վրայ է խօսում, ֆիզիօլօգիայի վրայ, կամ ուրիշ այս ու այն գիտութեանց վրայ, որ մեր ազգին անհասկանալի է։

Երրորդ յանցանք. «Հիւսիսափայլը» ազգային նիւթեր չունի իր մէջ, այլ ինչ կայ չկայ եւրոպական լեզուներից է առնուած։

Այս յանցանքները հրապարակում էին եւ իրենց դատապարտութեան վճիռն էլ քամակիցը տալիս, որ ունայնացնում էր «Հիւսիսափայլի» խորհուրդը։ Ես այդ ունայն ճանաչուած աշխատութեան մասնակից էի, յայտնի է, թէ մեր սքանչելի պարոնների կշտամբանքի մի բաժինն էլ ուղղակի ինձ էր հասնում։

Ամեն այսպիսի դիպուածներում (երբեմն պատահում էր որ հինգ-տասը հոգի միասին էին գալիս վրաս) ես խնդրում էի նոցանից ցոյց տալ ուղիղ ճանփան, եթէ մոլորական էր. բայց եւ ոչ մի անգամ լսում էի այդ ուղիղ ճանփի մասին, որովհետեւ մեր ընդդիմախօսքը ասում էին, թէ իրենք էլ չգիտեն. միայն մերի մոլորականութիւնը եւ մեր աշխատութեան ունայնութիւնը գիտէին!!!

Կանոնաւոր կերպով վէճ բանալ այդպիսիների հետ անհնար էր, որովհետեւ կանոնաւոր խօսակցութիւնը երկու կողմից էլ տրամաբանութիւն է պահանջում. բայց եւ այնպէս, առանց ճշմարտութիւնը թաքցնելու, ցոյց էի տալիս «Հիւսիսափայլի» իրաւունքները, որ կամքի կամ ճաշակի վրայ ոչ, այլ էական հիմքերի վրայ էին ամրացած. միեւնոյն ժամանակ խոստովանելով լեզուի անկատարութիւնը, թէեւ «Հիւսիսափայլի» բամբասուած լեզուն, նորա հրատարակողի եւ գործակցի բամբասուած ձեւ եւ ոճերը սկսում էին աննկատելի կերպով ազդել նաեւ մեր ընդդիմախօսների լեզուի վրայ, թերեւս նոցա կողմից բոլորովին ակամայ եւ առանց գիտնալու։

«Հիւսիսափայլի» լեզուի թերութիւնքը, այդ լեզուով գրողների անձնական պակասութիւնը չէր, այլ մանաւանդ նոր լեզուի մանկութեան պակասութիւնը։ Եւ երբ նոր լեզուն, տակաւին անմշակ, չունէր այն յատկութիւնքը, որ անշուշտ պէտք էին հիմնաւոր եւ կանոնաւոր կերպով ամեն բանի վրայ խօսելու համար, երբ «Հիւսիսափայլի» գրիչքը այս կամ այն գաղափարի յայտարար ձեւը ժողովրդի մէջ չգտնելով եւ ժողովրդին յայտնի բառերով գործ էին դնում մի ձեւ բուն հին լեզուի ոգուն հաւատարիմ մնալով,   «Հիւսիսափայլը» գերմանախօս էր դառնում!! Հին եւ նոր լեզուի ընդդէմ մեր սքանչելի հայկաբանների անխտիր գործ դրած բառերը եւ ոճերը, երբ մենք գործ չէինք դնում, «Հիւսիսափայլը» գերմանախօս էր դառնում։

Երբ Ֆրանկի mօyen, Ռուսի средство եւ Տաճիկի վաքըթ բառերը մեր սքանչելի հայկաբանքը ընդհանրապէս եւ սովորաբար միջոց էին թարգմանում հին ու նոր լեզուի ոգուն ընդդէմ, երբ մենք, հայկական ոգուն հաւատարիմ մնալով, նոյն բառերը թարգմանում էինք հնար, ինչպէս մեր նախնիքը գործ էին ածել եւ ինչպէս այժմեան սերունդը գործ է ածում, «Հիւսիսափայլը» գերմանախօս էր դառնում!!

Երբ Ֆրանկի partager, Ռուսի раздѣлять բայերը վերացական գաղափարների վերաբերութեամբ բաժանել էին թարգմանում, օրինակ՝ je partage votre opinion, я раздѣляю ваше мнѣнiе, ես բաժանում եմ ձեր կարծիքը եւ այլն այսպիսիք անխտիր եւ մինչ մենք, հարազատ մնալով մայրենի լեզուի ոգուն, գրում էինք կամ «ես ընդունում եմ ձեր կարծիքը», կամ «համամիտ եմ ձեզ», կամ «մասնակից եմ ձեր ուրախութեան, ցաւին» եւ այլն եւ այլն, «Հիւսիսափայլը» գերմանախօս էր դառնում!!

Երբ Ֆրանկի communiquer, Ռուսի сообщать բայերը անխտիր եւ ընդհանրապէս թարգմանւում էին հաղորդել, հայկական ոգուն ընդդէմ բաղդասելով, ինչպէս լուր հաղորդել, նամակ հաղորդել եւ այլն եւ այլն, եւ երբ մենք, հաւատարիմ մնալով լեզուի ոգուն, չէինք գործ ածում այս օտար ձեւը, այլ դորա փոխանակ տեղեկութիւն տալ, մասնակից անել այս ինչ բանի եւ այլն եւ այլն, «Հիւսիսափայլը» գերմանախօս էր դառնում!!

Երբ Ֆրանկի curieu, Ռուսի любопытный բառերը անխտիր հետաքրքիր թարգմանելով՝ գրւում էին հետաքրքիր բան, հետաքրքիր գիտութիւն եւ այլն, եւ երբ մենք, հարազատ մնալով մայրենի լեզուին, հետաքրքիր ածականը տալիս էինք մարդուն, իսկ անշունչ առարկաների վերաբերութեամբ գրում էինք արժանի հարցասիրութեան, «Հիւսիսափայլը» գերմանախօս էր դառնում!!!

«Հիւսիսափայլը» հարիւրներով ունի այս տեսակ գերմանախօսութիւնք, խոստովանում ենք. եւ ոչ միայն այսքան, այլեւ յայտնում ենք, որ բնաւ չենք ցանկանում այն տեսակ սքանչելի հայկաբանութեան, որի մի քանի օրինակը ցոյց տուինք, որովհետեւ ճշմարիտը խօսելով, մենք այդ հայկաբանութեան վրայ նայում ենք, ինչ էք կարծում, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, որպէս բաբելաբանութեան վրայ, եթէ միայն ներելի է ex uso in abuso գործ դնել այս բառը։

Մենք չենք ուզում կողմնապահ լինել նաեւ դէպի մեզ. այս պատճառով ինչպէս առաջ, այնպէս եւ այս գրութեան մէջ ասացինք եւ խոստովանեցանք, որ «Հիւսիսափայլը» լեզուի կողմից ունէր, ունի եւ պիտի ունենայ թերութիւնք։ Մեր ընդդիմախօսքը իրենց վայր ի վերոյ հայկաբանութիւնը, որի մէջ ոչ համակարգութիւն կայ եւ ոչ ոճ, գործ են դրել միայն փողոցի խօսակցութեանց ձեւ, զարմանք չէ, եթէ ժողովուրդը աւելի հասկացել է նոցա գռեհիկ լեզուն, որովհետեւ այն բոլոր բաները, որի վրայ խօսել էին եւ խօսում էին դոքա, ծանօթ էին ժողովրդին։ Բայց խնդրում ենք փորձ փորձել գիտութիւնք աւանդել, մարդու վայելուչ կերպով խօսք բանալ եւ ոճով կարգով բան առաջացնել այդ իրենց սքանչելի լեզուով։ Կը տեսնենք այն ժամանակ նոցա ուժը եւ կարողութիւնը։ Լեզու հասկանալը միայն բառ հասկանալով չէ լինում. գաղափարների նորութիւնը եւ անծանօթութիւնը մեծ արգելք է ժողովրդին հասկանալ մի գիտնական կամ կանոնաւոր կերպով գրած բան. սորա ապացոյցը տեսնում ենք մենք եւ կարող ենք ցոյց տալ մեր ընդդիմախօսներին նաեւ նոցա անոճ եւ խեղճուկ գրութեանց մէջ, երբ նոքա թարգմանում էին մի որպիսի եւ իցէ ֆրանկի կամ ռուսի աշխատութիւն։

«Հիւսիսափայլի» միակ յանցանքը, եթէ յանցանք էր այդ, այն էր, որ նա, կամենալով ուժ եւ զօրութիւն դնել մայրենի նորախօս լեզուի մէջ, դրել էր այդ լեզուն մի ճիշտ համակարգութեան տակ. այլ եւ մանաւանդ 1862 թուականում ժողովրդական լեզուի բաղդասութիւնը տարել դրել էր բուն հին լեզուի բաղդասութեան տակ։ Ահա այն միակ եւ, կրկին ասում ենք, միակ սխալը «Հիւսիսափայլի» լեզուախօսութեան։ Սխալ ասում ենք նորա համար, որ ներկայ սերնդի իրաւունքը նոյնպէս անբռնաբարելի է, ինչպէս հին հայոց իրաւունքը։ Եւ ի՞նչ իրաւունքով հին հայը խօսում էր այնպէս եւ ոչ այլապէս, նոյն իրաւունքով այժմեան հայը կարող է խօսել այսպէս եւ ոչ այլապէս։ Բռնադատել նոր լեզուն եւ մինչ այն աստիճան ստրկացնել հին լեզուի ձեւերին, որ ազգը դժուարութեամբ հասկանայ, անխորհուրդ մաքրասիրութիւն է եւ մենք մեր կողմից չենք ընդունում այդ։ Միւս կողմից, յարգելով ժողովրդի իրաւունքը, պաշտելով նոր լեզուի իրաւունքը, այնուամենայնիւ հարկ կայ մատենագրի վրայ խնամով եւ կամաց կամաց ազնուացնել ամբոխի ձեւ ու ոճը՝ որչափ կարելի է միշտ զգուշանալով, որ տարապայման ազնուասիրութեամբ բուն լեզուն անհասկանալի չդառնայ ազգին, որովհետեւ այսպիսի դիպուածում բոլորովին ոչնչանում է լեզուի խորհուրդը։ «Հիւսիսափայլը» չափից դուրս հայկաբան էր, մանաւանդ՝ 1862ին։ Այդ աստիճանը տանելի չէ ժողովրդին. հազարամեայ աւերանքը մէկ օրում չէ շինւում. մնայ, որ այդ աւերանք էլ չէ, այլ՝ ժամանակի եւ պատմութեան ազդեցութեան տակ առաջ գնացած աճելութիւն։

Եթէ նոր լեզուն չունի հին լեզուի ոլորուն ոճերը, եթէ չէ կարելի նորում միմեանց քամակից շարել ասիական փքուռոյց հռետորութեամբ նոյնանշան բառեր, եթէ նոր լեզուն աւելի պարզ եւ անզարդ է իր ձեւերով, այդ չէ նշանակում, թէ նա աւերուել է, այլ մանաւանդ թէ առաջ է գնացել։ Բայց «Հիւսիսափայլի» 1862-ի նոր համակարգութիւնը (նոր ասում ենք տարբերելու համար 1858-1861 թուականների հրատարակուածից) գլխաւորապէս պատերազմում է նոր լեզուի այն ոճերի եւ ձեւերի հետ, որ ընդհանրապէս նայւում են որպէս տաճիկ լեզուի ազդեցութիւն. օրինակ՝ շատ նախադրութեանց վերջադաս դրուիլը, յատկացուցչի նախադաս դրուիլը եւ այլն եւ այլն։ Բայց մենք կարծում ենք, թէ իրաւունք չէ, անհնար է թերեւս բռնաբարել բովանդակ ազգի տրամաբանութիւնը, եթէ նաեւ չինէականի տակ լինէր աճում։ Թէ տաճկի, թէ սատանայի խնդիրը այդ չէ, այլ այն է, թէ այսօր նաեւ հայի սեփականն է, եւ հայը, չնայելով շատ գաւառական տարբեր բարբառներին, այնուամենայնիւ միեւնոյն տրամաբանութեան տակ է խօսում։ Այդ տրամաբանութեան ընդդէմ անկարելի է ուղղակի պատերազմ յայտնել. մեռած կենդանու մորթը առողջ կենդանու վրայ չէ կպչում, չորացած ծառի ճիւղը կենդանի եւ թարմ ծառի վրայ չէ ծաղկում, կենդանի մարդը մեռեալի հետ պատանքում. ամենը ունի իր իրաւունքը եւ սուրբ է։

Որքան նեղանում ենք, որ ամեն քայլափոխ ստիպուած ենք ծանօթաբանել, որպէս եւ այստեղ, թէ վերի խօսքերով չենք ուզում, որ լեզուն մնայ երեսի վրայ կամ աճէ օտար տրամաբանութեան տակ. չէ՛, այլ թէ օրագրի եւ մատենագրի պարտականութիւնն է մշակել այդ լեզուն՝ յարգելով համօրէն ազգի գործ դրած տրամաբանութիւնը լեզուի։ Այս պատուանդանի վրայ կամաց կամաց մաքրել, մշակել եւ կոկել մայրենի նորախօսութիւնը. մեր կարծիքով ուրիշ տեսակ անհնար է։ Անհնար է, եթէ, ինչպէս ասացինք, տարապայման մաքրասիրութեամբ ստրկացնենք նորան հին լեզուին։ Անհնար է, թէ աններելի անհոգութեամբ, այո՛, շատ անգամ եւ տգիտաբար, առանց բնաւ հայ լեզուն ուսած լինելու, անկարգ, անկանոն, ինչ որ մեր բերնին գալիս է, գրենք թղթի վրայ, ինչպէս մեր սքանչելի ընդդիմախօսների գրութիւնքն են, որոնք, համարձակւում ենք կարծել, հազիւ թէ իրենց բոլոր կեանքի մէջ մէկ վայրկեան մտածել էին նոր լեզուի օրէնքների եւ պայմանների վրայ, հազիւ թէ կարող էին իրենք իրենց կամ ուրիշին հաշիւ ու համար տալ, թէ ինչ հիմքի վրայ գործ են դնում այս կամ այն ձեւը կամ միեւնոյն գաղափարը տալու համար անխտիր զանազան ձեւեր, որ ոչ մի կանոնաւոր լեզու չէ կարող տանել։ Չկայ մէկ տող, չկայ մէկ խօսք, որ «Հիւսիսափայլի» գրիչքը գրած լինէին առանց չափելու եւ կշռելու. ուրիշ խնդիր է, թէ ինչպէս էր այդ չափը, բայց եւ այնպէս կարծում ենք, որ չափը, գիտակցութեան արդիւնք լինելով, կարող է ուղղագործուել, եթէ անյաջող էր, մինչդեռ առանց չափի, առանց մի որոշեալ համակարգութեան տակ, այսպէս ասուած, կենդանական-բնական ազդեցութեամբ գրուած կամ մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհաստատ լինելով՝ անկարգ, անկանոն աղճատաբանութիւնքը երբէք չէին կարող հասցնել նոր լեզուի մշակութիւնը դէպի նորա ցանկալի նպատակը։

Մեր ընդդիմախօսքը, օրագիր հրատարակելով կամ գիրք թարգմանելով, երբէք ուշադիր չեն եղած լեզուի մշակութեան, որպէս թէ այդ կամ հարկաւոր չէր, կամ թէ, կատարեալ լինելով, մշակութեան կարօտ չէ։ Ասացինք որպէս թէ, որովհետեւ իրողապէս այդ բոլորը նոցա վերջին աստիճան մայրենի լեզուի մէջ խեղճութեան արդիւնք է։ Յայտնի է, թէ տալուց առաջ պիտի ունենալ. իսկ այն գրիչը, որ տակաւին իր լեզուի ուղղութիւնը չգիտէ, որ անխտիր եչի տեղ է, ռայի տեղ րէ եւ այլն է գործ ածում, այդպիսի պարոնից ինչ պահանջես։ Թող չկարծեն, թէ մենք չենք ուզում կամ ծուռ աչքով նայում ենք նոցա գրքին կամ օրագրին, քաւ. Մովսիսի հետ ենք ասում, ո՛ տայր ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս, բայց մարգարէք լինին մարգարէի նման. Բահաղի մարգարէների համար վաղուց պատրաստ է Կիսոնի հեղեղատը։

Եթէ «Հիւսիսափայլը» չէ կարողացել մայրենի լեզուի մշակութիւնը հասցնել իր մօտաւորապէս կատարելութեան աստիճանին, գոնէ նա միշտ աշխատել է այդ խորհրդով։ Եւ ոչ ոք չէ կարող ասել, թէ բոլորովին կորած է նորա աշխատութիւնը։ «Հիւսիսափայլի» գրիչքը, «Հիւսիսափայլի» առաջին անգամ երեւցած օրից ուշ դնելով մայրենի նորախօսութեան, միշտ չափի ու կշռի տակ առաջ տանելով սորան, գիտցել են, այո՛, չափել ու կշռել ուրիշների գրչով առաջացած նորախօսութիւնն էլ եւ այս վերջինի քննութիւնը վաղուց ցոյց է տուել մեզ, թէ «Հիւսիսափայլի» նորախօսութիւնը ոչ միայն չէր կորած յաւիտենականութեան անդունդի մէջ, այլ նաեւ ազդեցութիւն էր անում մինչեւ անգամ այն մարդոց լեզուի վրայ, որ գրիչ էին առնում միմիայն մեզ հայհոյելու։

Մենք նոյն այդ հայհոյութեանց մէջ, խեղճ հեղինակներից գաղտնի, ներս մտած մեր ձեւերը եւ ոճերը տեսնում էինք միշտ եւ այդ բանը ստիպում էր մեզ աւելի ողորմիլ այդ տեսակ հեղինակներին, որոնք մինչեւ անգամ մեզ հայհոյելու համար կարօտ էին «Հիւսիսափայլի» լեզուին։ Մենք թողում ենք այն անյաջող կապկութիւնները, որ մի քանի անարուեստ խեղճեր «Հիւսիսափայլի» այս կամ այն հատուածի բովանդակութեան նմանելու համար գործ դրին։ Տակաւին երեւում են քանի պարբերականք, որ «Հիւսիսափայլում» երեւան ելած մակգիրքը պահում են։ Ուրա՜խ ենք, եթէ այդ կերպով եւս օգուտ է բերում նոցա մեր բամբասված «Հիւսիսափայլը»։

«Հիւսիսափայլի» հրատարակութիւնը, թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ բովանդակութեան կողմից գիտակցութեան արդիւնք լինելով, երբէք մեր խիղճը չէ տանջել մեզ, երբէք չենք ցաւած, երբ ցախաւելով հաւաքած իմաստակները հեռի յարգից «Հիւսիսափայլը» կրիտիքելու * ) ՝ քննադատելու էին դուրս գալիս եւ աջ ու ձախ բրդում։ Մեր ամենամեծ ցանկութիւնը այն է միայն, որ միւս օրագիրքը, հեղինակքը կամ թարգմանիչքը նոյնպէս գիտակից հաշուատուութեամբ աշխատէին նոր լեզուի վրայ եւ ոչ լոկ բնական ազդեցութեամբ, այն ժամանակ ոչ միայն ժամանակ կորցնելու չէին անխորհուրդ զեվզէկութեամբ, այլ եւ օգտակար կը լինէր նոցա աշխատութիւնը լեզուի մշակութեան։ Մինչեւ այժմ նոքա լեզու չեն մշակած եւ նոր լեզուն ոչ համ է տեսել նոցանից եւ ոչ հոտ։

Եւ այս է մանաւանդ պատճառը, որ «Հիւսիսափայլը» լեզուի կողմից այնքան բամբասանքների տակ էր ընկնում, որովհետեւ նորա մէջ կար համակարգութիւն, իսկ մեր ընդդիմախօսքը սիրող չէին համակարգութեան։ Բայց մեր կարծիքը եւ սրտի հաստատ վկայութիւնը այսպէս է, թէ մի օրագիր երեւելով մեր ազգի մէջ, պարտական է ոչ թէ ձախ ու ծուռ թարգմանութիւնք, դարերով յետ մնացած գաղափարք եւ խաւար ֆանատիկոսութիւն տալ նորան, այլ մշակել նորա լեզուն, գնալ ժամանակի հետ, փարատել կոյր եւ մարդատեաց ֆանատիկոսութեան խաւարը եւ դորա տեղ քարոզել սէր, խղճի ազատութիւն, մարդկային բանական արժանաւորութիւն։

Ինչպէս այժմ, առաջ էլ այս սկզբունքի տէր էինք, ուստի եւ զարմանք չէ, այլ շատ բնական, որ «Հիւսիսափայլի» մէջ երեւում էին եւրոպական այլ եւ այլ լեզուներից թարգմանած աշխատութիւնք, որոնց մի լավ բաժինը հասնում էր ընտիր վէպերի։ Բայց, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մեր ողորմելիքը ասում էին, թէ այդ վէպերը մեր ազգին վերաբերութիւն չունին։ Մենք հաւատացած ենք, որ ընտիր մի գրուածք, ազատ հայեցուածքներով, ընտիր ճաշակով, գեղեցիկ բարոյականութեամբ, ինչ լեզուից եւ թարգմանուած լինի, այնուամենայնիւ մեծ եւ մեծ խորհուրդ ունի նորոգելու եւ կենդանացնելու թէ՛ ճաշակը, թէ՛ քաղաքային կամ ընկերական յարակցութիւնքը մի ազգի, որ միջնադարեան մշուշով պատած կամ ոչինչ չէ կարդում, կամ թէ՝ ժողովածու եւ Պղնձէ քաղաքի պատմութիւնը։ Լաւ որ այս վերջին ժամանակներում հայերը երկու օրինաւոր վիպասանութիւն ստացան՝ «Վէրք Հայաստանի» եւ «Սօս եւ Վարդիթեր», բայց դոքա, սրտանց խոստովանելով նոցա արժանաւորութիւնը, ասում ենք, ոչ միայն ինչ որ մարդկութեան հարկաւոր էր, բոլորը չասացին, չպրծան, այլ երկուքն էլ, մասնաւոր խորհրդով գրուած լինելով, բնաւ իսկ ընդհանուր հասկացողութեանց կամ ընկերական յարաբերութեանց չմօտեցան։

Այս օրուայ օրս Եւրոպայի մէջ գրեթէ թագաւորեալ մատենագրութիւնը վիպագրութիւնն է. ինչ օրագիր, ինչ լրագիր կամ ինչ թերթ ասես, որ առանց վէպի օր անցնէ։ Թողում ենք այն բազմահատոր վիպասանութիւնքը զանազան հեղինակների եւ զանազան ազգերի։ Ամեն մի ընտիր վաստակ, ինչ լեզուով եւս լինի գրուած, այնուամենայնիւ միշտ օգտակար է բոլոր մարդկութեան, մանաւանդ եթէ նեղսիրտ ազգական հասկացողութիւնքը հանդէս չունենան այդպիսիների մէջ, մանաւանդ եթէ աշխատութեան խորհուրդը է գեղեցիկ մի պատմութիւն կարդացողների ճաշակը եւ հասկացողութիւնը ազնուացնել։