Հրապարակախօսութիւն եւ քննադատութիւն

ԿՐԻՏԻԿԱ. ՍՕՍ ԵՒ ՎԱՐԴԻԹԵՐ

Ազգային վիպասանութիւն, պ. Պերճի Պռոշեանց, 1860, Թիֆլիս

 

(Սիրական եղբօր, Խ. Պ. ՕՏ…ԻՆ ՆՈՒԷՐ)

 

Միթէ որ ննջիցէն այլ ո՞չ եւս յաւելուցու յառնել...

Սաղմոս Դաւթի, Խ. համար 9.

 

Ազգային սեփական դպրութիւնը էապէս հիմնւում է ազգային բանաստեղծութեան վրայ եւ այնպիսի աշխատութեանը, որ հայկական հոգու բխուածք լինելով հայ ազգին էին վերաբերւում դարձեալ: Ընդհանուր մարդկային գիտութեան վերաբերեալ գրքերը, թէեւ այո՜, մեծ պատիւ են բերում մի ազգի, եթէ սա հարուստ էր այդպիսիներով, այնուամենայնիւ այդ գիտութիւնքը մի որեւիցէ ազգի սեփականութիւնը չեն, այլ բովանդակ մարդկութեան, թէեւ նոցայ մշակողքը միայն մի քանի առաջադէմ ազգեր եղած լինէին: Ազգերի սեփական դպրութեան մէջ, այսինքն նոցայ բանաստեղծական գործերի մէջ երեւում է նոցայ հոգին, նոցայ վարք ու բարքը եւ այլ այնպիսի բարակ եւ քնքուշ բաներ, որի համար պատմութիւնը տկար է եւ կարօտ բանաստեղծութեան օգնութեան:

Թէ ինչպէս է եղել մեր ազգի շատ հին ժամանակների բանաստեղծութիւնը  մենք թէեւ ոչինչ գիտենք դրական, բայց եւ այնպէս ընդհանուր պատմութեան եւ ընդհանուր դպրութեան պատմութեան տուած լուսով, – որովհետեւ օրինաւոր բանաստեղծութիւնը հետեւանք է մի օրինաւոր կապակից եւ պատմական կեանքի, իսկ մեր հայերիս կեանքը, ոչ թէ առասպելների ժամանակ, այլ նաեւ շատ յետոյ, երբեք չէ ունեցել մի կանոնաւոր եւ լոգիկական աճելութիւն եւ կերպարա[նա]գործութիւն, — դժուար չէ հասկանալ, եթէ միայն չկամենայինք անձնախաբէութեամբ եւ կամաւոր կուրութեամբ երեւակայել երբեք չունեցած պարծանքներ, որ թէ պատմութեան յայտնի ժամանակներում, երբ քիչ շատ ձեռք ու ոտք ունէր Հայաստանը, մենք չենք ունեցել մի օրինաւոր, եւրոպական հասկացողութեամբ, բանաստեղծութիւն, այն առասպելական ժամանակների եղածները պիտի լինէին շատ հասարակ եւ խեղճ բաներ: Թողնելով այն պարոններին, որոնց սիրելի է այդպիսի բաների պարապմունքը, մեր հին, որպիսի եւ իցէ, կամ թէ բնաւ չեղած բանաստեղծութեանց ուսումնասիրութիւնը, — մենք պարտականութիւն ունինք հրատարակել, թէ պ. Աբովեանցի « Վէրք Հայաստանին » եւ « Սօս եւ Վարդիթերը » հիմք գրին արդեան ազգային վիպասանութեան [1]: Այո՜, արդարութիւնը նոյնպէս պարտք է դնում մեր վրայ բարձրաբարբառ հռչակել պ. Գաբրիէլ Տէր—Յովհաննիսեանցի «Տեր Սարգիս» մակագրով վիպասանութիւնը, որ տպւում էր 1861 թուականի Հիւսիսափայլ ի մէջ, եւ որ ափսո՜ս եւ հազա՜ր ափսո՜ս, հեղինակից կամ Հիւսիսափայլ ից կախում չունեցող պատճառներով ընդհատուեցաւ: Մեր կարծիքով այդ գործին աւելի պատշաճ էր «Քաղցկեղ Հայաստանի» անուն ունենալ, քան թէ կապուիլ մի պարեգօտաւորի անունի հետ, որ շատ կարելի է թէ անաջողութեան էլ պատճառ դարձաւ: Եթէ երբ եւ լինի այդ կիսատ մնացած գործը աւարտուի, միեւնոյն հոգով եւ հմտութեամբ շարունակուելով, այն ժամանակ մեր նոր դպրութեան մէջ այդ գործն այն տեղը կ՚ունենայ, ինչ տեղ ռուս դպրութեան մէջ ստացել է « Մեռած անձինքը »: Թող կանխիկ ընդունի մեր սրտա՜նց շնորհակալութիւնը հայկական Գոգըլը, որին մաղթում ենք մի փայլուն գալոցք: 

Մենք մի ուրիշ աշխատութիւն էլ գիտենք, հայ հեղինակի, հայոց կեանքից բխած, մի շատ կենդանի եւ շատ սրտաշարժ գործ, բայց, ձախողակի, հայ գրով թէեւ, այլ եւ այնպէս, տաճկերէն գրած: Մենք խօսում ենք «Ագապի» մակագրով ազգային վիպասանութեան մասինկ: Խրթին տաճկաբանութեամբ է գրած եւ մեր փոքր ի շատէ տաճկագիտութիւնը տկար է այդ գիրքը թարգմանելու համար (այնտեղ շատ արաբական կամ պարսիկ բառեր կան, որ մենք չենք հասկանում), բայց եւ այնպէս գործի սկզբից մինչեւ վերջ մեր զմայլանքը աճելով աճում էր, երբ կարդում էինք այն հոգեշարժ, սրտաշարժ եւ տխուր անցքի պատմութիւնը, ուր ազնիւ օրիորդը, Ագապին, զոհ է գնում գիշերադէ՜մ մարդոց դժոխային կրօնամոլութեան եւ դաւաճանութեան, որին կարող էր նախանձել եւ ինքը Լոյոլան, ուր ազնիւ սիրահարը, Յակոբ աղան, նոյնպէս զոհւում է մի ջլային տենդի, որ առաջացել էր Ագապի օրիորդի սգալի վախճանի պատճառած հարուածից: Բնականութիւնը եւ արուեստը իրար հետ լծորդուած են այդ գործի մէջ: Վէրք Հայաստանի ն չունի այնքան արուեստ, « Սօս եւ Վարդիթերը » « Վէրք Հայաստանուցն » էլ քիչ ունի, թէեւ ունին բնականութիւն: « Ագապին » արուեստի կողմից կարող է դիմանալ խիստ քննութեան: Բնականութեան կողմից եւ հոգեբանական հարազատութեան մասին շատ բարձր է եւրոպական ամենաւուր վիպասանութիւններից: Մենք ցաւում ենք եւ ցաւելով չենք կարող չմեղադրել մեր պոլսեցի եղբայրակիցքը, որ մինչեւ այժմ հայերէն չթարգմանեցին այդ գործը [2]: Թէ ի՞նչ պատճառով տաճկերէն է գրել դորայ հեղինակը, կամ թէ ո՞վ է այդ ազնիւ հեղինակը, մեզ յայտնի չէ. գիրքը տպած է անանուն: Երանի՜ թէ մէկ օր հայերէն կարդայինք այդ հոյակապ եւ ազնիւ գործը: Աւելորդ է ասել, որ միայն Տաճկաստանի առաջնակարգ հայ գրագէտի բան է նորան թարգմանելը, չլինի թէ ռուսիացի հայերը փորձ փորձեն:

Բայց մենք հեռացանք մեր ուղիղ ճանապարհից, մեր գրութեան խորհուրդը է « Սօս եւ Վարդիթեր ի» քննութիւնը: Մենք քանի ու քանի անգամ կարդացինք այս գործը եւ ուշադրութեամբ. գալիս ենք այժմ անաչառապէս հրատարակելու մեր կարծիքը այդ աշխատութեան մասին: Եւ իրա՛ւ որ, հարկ չկայ կողմնապահութեան. այնքան զուտ եւ անհակառակելի արժանաւորութիւն կայ «Սօս եւ Վարդիթերի» մէջ, որի այս ու այն տեղ, այս ու այն կողմից երեւցած թերութիւնքը, հեղինակի անուշադրութիւնքը մի փոքր էլ հեղինակին շրջապատող աշխարհի ազդացքը, եթէ նաեւ ամենայն խստութեամբ դրուին անդամահատական դանակի տակ, այնուամենայնիւ, գործի ընդհանրական ամբողջութիւնը եւ էական արժանաւորութիւնը կը մնայ եւ կը մնայ: Եւ որովհետեւ այս կողմից երկիւղ չկայ, որովհետեւ մեր անաչառ քննութիւնը բնաւ երբեք չպիտի նսեմացնէ նորա արժէքի եւ քանքարի փայլը, այս պատճառով մենք հաստատ որոշում ենք ամէն նորա արժանաւորութիւնը խոստովանելով, տեղ-տեղ երեւցած անհարթութիւնքը չմոռնալ: Հաստատ հաւատացած ենք եւ յոյս ունինք, որ մեր անկեղծ ու արդարադատ, թէեւ խիստ եւ անկաշառ քննութիւնը, եթէ համբուրելի հեղինակին օգուտ չբերէ, վնաս ոչ երբեք:

Համարձակ կարող ենք ասել, որ արգոյ հեղինակը իր նկարագրած կեանքի վերաբերութեամբ, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, մի անխարդախ հայելի է, ուր ցոլանում են բնութեան ճառագայթքը: Մենք նայեցանք այդ հայելու մէջ եւ տեսանք ինչ որ ցոյց էր տայիս նա. եւ ծանօթ լինելով մեզ նորա ցոյց տուած բնութիւնը, վկայում ենք հայելու արժանաւորութիւնը: Պ. Պռոշեանցը պրծաւ իր պարտքից, այժմ մերն է կարգը նորա համար հայելի դառնալ եւ ցոլացնել հեղինակին նորա սեփական գործը, այս իր տեսակի «ճառագայթների կրկին բեկբեկումն» է: Յոյս ունինք, որ մեր ապակու երեսը նոյնպէս հարթ լինի եւ նորա թանձրութիւնը զուգահեռաբար հաւասար, յոյս ունինք, որ ոչինչ չկարողանայ դաւաճանել ճշմարտութեան: Մեր հատուածը նոյնպէս շպար չունի, ինչպէս մեր քննութեան առարկան` «Սօս եւ Վարդիթերը»: 

Շատ կարդալ հարկաւոր չէ «Սօս եւ Վարդիթերը», իմանալու համար, թէ ի՛նչ տեսակ հեղինակի հետ է կարդացողի գործը. նորա հոգու ոսկեդարեան անմեղութիւնը փայլում է ամէն տողի մէջ: Այդ մի շատ բնական գործ է եւ իր պարզութեամբ աւելի նմանում է այն փարելի բնական աղբիւրներին, որոնց ջուրը առանց մարդկային ճարտարութեան, առանց ջրմուղների, առանց մարմարոնեան շատրուանների եւ հռոմէական ագուգաների վազում է սարի լանջով եւ իր գնացքի մէջ, իր դիպած ամէն մի խոտի, ամէն մի թփի տերեւները պսակում է ադամանդեայ կաթիլներով. եւ առանց մի նեղ սահմանի մէջ փակուելու ազատօրէն վազում է դէպի ուր որ քաշում է նորան բնութեան օրէնքը, հովութիւն, զովութիւն եւ պտղաբերութիւն տարածելու համար:

«Սօս եւ Վարդիթերը» դրած է. մեր առջեւ նախ եւ առաջ որպէս բանաստեղծութիւն, որպէս վիպասանութիւն, բայց, ոչ ձեւի մտածութիւնը եւ ոչ դէպքերի դասակարգութիւնը կարող են, գոնէ՛ մասնաւորապէս, համեմատուիլ նորա պարզ, անզարդ եւ բոլորովին անխարդախ եւ բնական նկարադրութեանցը: Խօսք չկայ, որ այդ գործը բանաստեղծութիւն է, բայց բանաստեղծը որտեղ ուղղակի խօսում է բնութեան լեզուով, ուր միայն լոկ թարգման է լինում բնութեան եւ ստորագրում է այն, ինչ որ այժմ ամէն մարդ կարող էր տեսնել եւ ստուգել, հոյակապ արժանաւորութիւն ունի, իսկ ուր մէկ վայրկեան անգամ, արգոյ հեղինակը բնութիւնը թողնելով, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից եւ հնարաստեղծում է անբնական բաներ, այնտեղ գործի արժէքը թուլանում է եւ անհամեմա՛տ թուլանում է:

Ընդհանրապէս, նկարագրուած բնաւորութիւնքը ապշելի հարազատութեան ունին, բայց երբեմն աւելի զօրութեան կամենալով դնել գլխաւոր (համարուած) ներգործողների մէջ եւ անդադար նոցա մօտ ուզելով պտուտ գալ, հեղինակը ոչ միայն շատ տեղ հարեւանցի եւ երկու խօսքով է անցնում երկրորդական ներգործողների մօտից, ինչպեն են Անոյշը, Արշամը, որ Գեղամ էլ է ասւում, Գարեգնի մայրը եւ այլն, եւ այլն, այլ շատ զգալի կերպով կեղծ վիճակի մէջ է դնում իր գլխաւոր ներգործողներին, ինչպէս են, Սօսի թագաւոր-օձ (Շահ-մար) բռնելը, Սօսի քարափի գլխին աղօթելը եւ այլն: Յայտնի է, թէ գլխաւոր ներգործողների վերաբերութեամբ, մի առնուած միջոցում, բնականի նկարագրութեանը պաշարը գործ գրուելուց յետոյ, եթէ հեղինակը չպարապի երկրորդական բնաւորութեանը կերպարանագործութեամբ եւ նոցանից նոր ուժ եւ նոր զօրութիւն չառնու իր գլխաւոր հերոսի համար, նախ որ այդ հերոսը տկարանում է, վրայ երկու, որ երկրորդական ներգործողքը շատ շիկանում են. թէեւ հեղինակի նպատակը է ընդհանուրի վարքն ու բարքը  ցոյց տալ, բայց երբ այդ վարք ու բարքի այս կամ այն մոմենտի համար թանձրացնում է այս կամ այն գլխաւոր բնաւորութիւնը, յայտնի է թէ պարտք կայ նորա վերա` բնութեան սահմանից դուրս չբերել նորան:

Նկարագրութիւնը կեանքի այնպիսի երեւոյթների եւ անցքերի, որին մասնակից է բազմութիւնը, որպիսի են Մողնու կամ Վարդավառի ուխտերը, վիճակը կամ «Հաւկթի շուռ տալը», հարսանիքը (թէեւ այս վերջինի մէջ, Սօսի եւ թուրքի մենամարտութեան նկարագրութիւնում, Սօսը դարձեալ դուրս է գալիս իր բնական շրջապատից եւ բնութիւնը դառնում է առասպել) շատ ընտիր են եւ վսեմ, իսկ այնտեղ, ուր բնաւորութեանքը ներգործում են առանձին առանձին եւ ուր, նոցայ ներգործութիւններից աւելի, ընթերցողը պիտի իր հայեացքը ուղղէ դէպի հեղինակի խօսքերը, որ առանց ուրիշի բերան տալու, ինքը հեղինակն է խօսում, այդ տեղերում բնութիւնը տկարանում է եւ հեղինակի երեւակայութեանը եւ հնարագիտութիւնը օգնութիւն չեն տալիս նորան:

Պ. Գ. Տէր Յովհաննիսեանցի «Տեր Սարգիս» գործում մի հոյակապ արժանաւորութիւնն էլ այն է, որ նա բացի մի քանի անհրաժեշտ պատմական ծանօթութիւններից եւ արտաքին նկարագրութիւններից` իր ներգործողների հոգեբանական կամ բարոյական որպիսութեանց մասին բնաւ իր բերնից խօսելով հանդէս չի գալիս. ներգործողքը իրենց խօսքերով կամ գործերով ցոյց են տալիս մեզ իրենց ո՛վ եւ ի՛նչ լինելը: Մեծ տարբերութիւն կայ տեսնելու եւ լսելու մէջ: Այն հեղինակը, որ ինքը բան չէ ասում մեզ, այլ մարդիկ է հանում մեր առջեւ, ներգործել տալով նոցայ, — նա ցոյց է տալիս, էլ տեսնելուց յետոյ լսելու կարօտութիւն չկայ: Իսկ այն հեղինակը, որ ոչ ամէն բան ցոյց է տալիս ներգործողների ձեռքով, այլ երբեմն իր բերնից է պատմում նոցայ մասին, նա լսեցնում է, որի տպաւորութիւնը աւելի թոյլ է, քան թէ տեսնելու եւ շօշափելու տպաւորութիւնը:

«Սօս եւ Վարդիթերը», եթէ ուղիղն ասենք, պիտի նայուի որպէս ամբողջ մի ընկերութեան, որպէս ամբողջ մի գեղի նկարագիր. իրեն իսկ արգոյ հեղինակի խորհուրդն էլ այս է, ինչպէս ծանօթաբանում է յառաջաբանի մէջ: Եւ եթէ լաւ ուշադրութեամբ նայենք այս գործին, կը տեսնենք, որ նորա մէջ դիւցազուն եւ դիւցազնուհի ասուածները իսկի միւս ներգործողներից աւելի պաշտօն չունին, բացի նորանից, որ փոթորիկը նոցայ գլխին է գալիս: «Սօս եւ Վարդիթերի» մէջ կեանքը հասարակաց է. աւելի խմբերը հանդէս ունին, քան թէ նորանց կազմող անհատքը: Պաշտօն ունին սովորութիւնքը եւ ծէսերը, որպէս բազմութեան հասկացողութեան արդիւնք աւելի, քան թէ այդ սովորութեանդ եւ ծէսերը կատարելում ներգործող այս կամ այն անձը: «Սօս եւ Վարդիթերը» կարդալու  ժամանակ, կարդացողի միտքը չի կապուիլ լոկ Սօսի կամ Վարդիթերի հետ, այլեւ շատ տեսակ բնաւորութեանց եւ անցքերի հետ, ուր, երբեմն, հազիւհազ մի աննշան պաշտօն են ստանում Սօսը կամ Վարդիթերը: Այս գործի մէջ բանի ընթացքը առաջ է դնում առանց Սօսից եւ Վարդիթերից կախում ունենալու. այնտեղ հաւասարապէս հասարակաց է ներգործութեան պաշտօնը: Եթէ պ. Պռոշեանցի գործը համեմատենք նկարչութեան հետ, պիտի պեյզաժ ասենք նորան: Հեղինակի գլխաւոր գաղափարը Սօսը եւ Վարդիթերը չէ, այլ ընդհանուրի կեանքը, ծէսերը, սովորոյթքը, աւանդութիւնքը եւ հասկացողութիւնը, իսկ Սօս եւ Վարդիթեր անձնաւորութեանքը առնուած են որպէս օգնական: Սօս եւ Վարդիթերը մենք չենք կարող ընդունել որպէս մի սիրապատում վիպասանութիւն:

Այս խօսքերը չեն տկարացնում Սօս եւ Վարդիթերի արժանաւորութիւնը, այլ միայն ցոյց են տալիս, եւ որ մենք նկատում ենք մեծ ուրախութեամբ, թէ պ. Պռոշեանցի քանքարը աւելի զօրութիւն եւ աւելի ուժ ունի ընդհանուրի կեանքի եւ բնականի ստորագրելում. մինչդեռ շատ ուրիշ բանաստեղծք բնականի պակասութիւնը աշխատում են երեւակայութեան օգնութեամբ, եւ ոչ միշտ աջողութեամբ, ծածկել: Պ. Պռոշեանցը երբեք կարօտ չէ այդ օգնութեան, եթէ հաւատարիմ մնայ իր քանքարի բնաւորութեան, նորա ստորագրութեանքը այն աստիճանի ուղիղ, կենդանի եւ հարազատ են, որ թէ մանր մունր երեւակայութեան անաջող արդիւնքները անհետանալու լինին, Սօս եւ Վարդիթերը կարելի է ընդունել որպէս լոկ եւ պարզ նկարագիր բնութեան, ուր բնականաբար եւ անբռնադատ փայլում են նկարագրուած ընկերութեան կեանքը, հոգեբանական ունակութիւնքը, բարոյական եւ ընկերական հասկացողոլթեօլնքը:

Անշուշտ, հեղինակի անփորձութիւնը եւ նորաբողբոջ երիտասարդութիւնը պիտի թողուին իրենց հետքը այդ գործի վրայ, առանց դորան չէր լինիլ բայց աջողակի, ինչպէս արդերն ասացինք, այդ թերութեանքը եւ խորդուբորդքը հարթւում են, երբ արժանաւորութեան բլուրները բարձրացնում են իրենց գլուխը: Այսպիսի թերութեանց եւ հակասութեանց կարգ ենք դնում մենք, օրինակի համար, հետեւեալ մի քանիքը:

Այն միջոցին, երբ Վարդիթերը վարում է մի էրուած սիրուհու պաշտօն, եւ որի սէրը արդէն երկու տարի է, որ մաշում է նորա սիրտը եւ հոգին, դեռ նոր է փոխել ատամները, դեռ նոր է մտել տասնումի տարեկանութեան մէջ: Սորանից եթէ երկու տարին էլ հանենք, այն ժամանակ կը տեսնենք, որ Վարդիթերը ութը լման իննի մէջ զգացել է սիրելու կրակը: Վարդիթերին վերագրուած բոլոր ներգործութիւնքը, հոգեբանական ախտերը, ցանկականի եւ սիրու, գիտակցաբար մինչեւ անձնազոհութեան աստիճան բարձրանալը, շատ խելացի դատողութիւնք, տեղ-տեղ էլ  կանացի սեռին սեփական անձնապահ խորագիտութիւն, այս ամէնը, — ասում ենք, — զարմանալի ներհակութիւն ունին այն հասակին, որ նա ունի: Գիտե՛նք, որ կան աշխարհներ, ուր տասը տարեկան աղջիկը արդէն մայր է, բայց այդ աշխարհների սահմանքը փակուած են Խեցգետնի եւ Այծեղջիւրի մէջ: Արարատեան գաւառը, որի ցուրտը առակ է եղած հին աշխարհում, չունի յիշուած աշխարհների ազդեցութիւնը, այնտեղ տասնումի տարեկան աղջիկը դեռ տղայ է, ո՛ւր մնայ ութը կամ ինը տարեկանը: Եւ այդ հասակում ո՛չ կազմուածքի բնական աճելութիւնը, ո՛չ իմացականի եւ զգայականի ախտերը կարող էին զուգապատշաճ լինել այն պաշտօններին, որ Վարդիթերը ունի այդ գործում: Բացի սորանից, ուրիշ կողմից նայելով, դարձեալ հարկաւոր էր, որ այն միջոցին աւելի հասակաւոր եղած լինէր Վարդիթերը, նորա հայրը` Հեթումը, անատամ ծերունի է, իսկ նորա մայրը` պառաւ: Եւ որպէս թէ հերիք չէր, որ այս ծերունիքը տասնումի տարեկան աղջիկ ունէին, դեռ նորանից յետոյ էլ ծնել են Փափակը, որ Գարեգինի մօտ է սորվում: Եւ զարմանալի է, որ ինչպէս մեզ է թւում, պ. Պռոշեանցը առանց հարկի եւ ստիպողութեան ընկել է այս հակասութեանը մէջ: Եթէ մտածենք, թէ նորա դիտաւորութեանը եղել է պախարակել այդ կողմերի վաղ ամուսնութիւնը իգական սեռի, այդ բանում էլ անաջող է. պատճառ, եթէ ութը, ինը տարեկան աղջիկը սիրահարւում է եւ տասը կամ տասնումի տարեկանը պատրաստ է սիրու համար իր անձը զոհել, ուրեմն, վաղ ամուսնութիւնը բնականաբար զգալի կարօտութիւն է, երբ հիմնւում է նա իմացական եւ զգայական պահանջողութեանը վրայ: Բայց մենք չենք տեսնում մի պախարակութեան նշմարք եւ համարում ենք այս մի ակամայ սխալանք, եթէ միայն մենք չենք սխալւում: Գիտենք, հեղինակը կամ շատ ուրիշներ էլ, իբրեւ իրողութեան կարող են իմ առջեւը դնել այն բանը, թէ Արարատեան աշխարհում շատ անգամ պսակել են 11-12 տարեկան աղջիկ, ուստի, որպէս թէ անբնական չէ Վարդիթերի հասակը: Պսակե՞լ: Ինչի՛ չէ, կարելի է, մենք լսած ենք մեր պառաւներից, որ սորանի 60-70 տարի առաջ, Նոր-նախիջեւանի մէջ էլ եղել են այդպիսի անճոռնի պսակներ, բնութեան տարաժամ բռնաբարութիւնը, բայց, այն ժամանակ, թող ներեն մեզ, Վարդիթերը չէր կարող ունենալ այն բնական եւ հոգեբանական յատկութիւնքը, որ վերագրւում է նորան եւ որ անշուշտ հարկաւոր էր տալ նորան, ամոլների մէջ սիրու գործի զուգակշիռը պահելու համար: Հասակի այս անաջող առքը [3]  խիստ անախորժ տպաւորութիւն է անում կարդացողի  վրայ: Ասես թէ Հայաստանի աղջիկները հին կամ նոր Բաբելոնների [4]  աղջիկներն են, ասես թէ բորբորիտոն Շամիրամի թոռներն են:

Մարդու զեղջն է գալիս, երբ տեսնում է, թէ տասնումի տարեկան աղջիկը ընկնելով իր սիրականի գիրկը եւ համբուրուելով նորանից զգում է, թէ «օխտը թիզ եղ է կանգնում նորա սրտին» (եր. 26): Պէտք չէ նոյնպէս մոռանալ, որ եւրոպական մայրաքաղաքների մէջ անչափահաս աղջիկների աւերանքը [5]  բնաւ երբեք ցանկականի կամ սիրու բնական հետեւանք չեն, [6]  այլ մեծ մասով արտասուելի աղքատութեան արդիւնք: Շատ աղքատ կամ օրական հացի կարօտ ծնողք վաճառել են իրենց աղջիկները, եթէ թողունք ոմանց մօտ շռայլութեան կամ ունայն պճնասիրութեան համար արծաթ ճարելու բարբարոս խորհուրդը [7], եթէ թողունք  դժոխային պառաւների դաւաճանութեան զոհուածները: Օ՜հ, այդ պառաւները ամէն օր եկեղեցի են դնում, եւ ինչպէ՜ս ջերմեռանդ աղօթում:

Այո՛, սարսափելի յանցանք է ծնողքի կողմից, երբ նոքա անառակութեան են ծախում իրենց զաւակը, բայց աւելի թեթե՞ւ է այն գազանական գործը, երբ ծնողքը եփում են եւ ուտում են իրենց զաւակները: Յայտնի է թէ այս էլ պատահում է սովի կամ պաշարման ժամանակ: Եւ մե՛ր ազգի պատմական յիշատակարանների մէջ տեսնում ենք այսպիսի զարհուրելի օրինակներ. «Ձեռք կանանց ողորմածաց եփեցին զմանկունս իւրեանց եւ եղեւ նոցայ ի կերակուր», ասում է պատմիչը (Յովհ. կաթ., Պատմ. Հայ., Մոսկուա, եր. 143): Անճար աղքատութիւնը սովից ու պաշարումից պակաս չէ: Արտասուել պիտի, քան թէ սրտնեղել այն դժբախտ ծնողների եւ աւելի դժբախտ աղջիկների վրայ:

Մենք հերիք համարում ենք որքան խօսեցանք հասակի մասին, որովհետեւ ձանձրալի կարող էր լինել ընթերցողին, եթէ մենք անդամազննաբար, ֆիզիոլոգիկաբար եւ հոգեբանաբա՛ր քննէինք այստեղ իգական սեռի անհատների աճելութիւնը եւ սորա օրէնքը, քայլ առ քայլ երթալով նորա իւրաքանչիւր գլխաւոր մոմենտների քամակից մինչեւ այն կէտը, ուր անհատի կազմուածքը ստանամ էր իր տեսակի յարատեւութիւնը պահպանելու բնական ունակութիւնը:

Իբրեւ թերութիւն կարելի է տեսնել եւ Արշաւրի բնաւորութիւնը, կամ մանաւանդ նորա պաշտօնը: Գործի կատաստրոֆը, եթէ ուղիղն ասենք, գլխաւորաբար հիմնուած է Արշաւրի դրժողութեան վրայ: (Արշաւիրը եթէ չդրժէր, կարող էր Տիրանի մեքենայքը խայտառակել): Եւ այդ մարդը, որ առաջ այնպէս սիրով ընդունում էր Սօսի առաջարկութիւնը, սրտանց երդնում էր, որ նորան տայ իր քոյրը, յանկարծ փոխւում է եւ դառնում է Սօսին մահաբեր թշնամի: Թէ ստուգապէս Արշաւրի միտքը իր քոյրը Սօսին տալ էր եւ ոչ խաբել, այդ պարզ երեւում է Հեթումի եւ իր կնոջ խօսակցութիւնից (եր. 203), ուր Համասփիւռը մեղադրանքով խօսում է Արշաւրի մասին, թէ առաջ շատ յորդորել է, որ Վարդիթերը Սօսին տան, իսկ այժմ հետ է կանգնել իր խօսքից եւ էլ չէ ուզում: Արշաւրի խօսքը փոխելը եւ նորա դրժողութիւնը մեծ պաշտօն են վարում գործի մէջ եւ եղկելի վերջի թելերը մի մասնով լարւում են եւ կառավարուած են նորա ձեռքով, կամ, նորա ազդեցութեամբ. բայց, չնայելով այս բոլոր բաների վրայ, մենք բան չգիտենք Արշաւրի նենգութեան  կամ դրժողութեան պատճառի մասին: Գործի բովանդակութեան մէջ չկայ տեղ, ուր հանդէս ունենար այս դաւաճանութիւնը եւ կապուած լինէր վիպասանութեան ընթացքի հետ որեւէ կապով: Փափակի յայտարարութիւնն է բոլորը, ինչ որ կայ (եր. 125). «Գիտե՞ս, ինչ կայ, — ասում է նա Գարեգնին, — բանը փոխուեց, ճար ունիս տես. Արշաւրի միտքը ընչանք հիմի թէ ծուռն ա էլել, թէ դուզ ա էլել ձեր հետ, չեմ իմանում, համա հիմի իմացուեց, էրեկուանից դեսը հարիր հետ կռիւ ա քցել, թէ կամ թուրը վեր կունիմ ինձ կը սպանեմ, կամ թէ չէ Սօսին աղջիկ չեմ տալ. ես պիտի տամ Զայրմայրի էջմիածնեցի քաւորին»: Համաձայն ենք, որ կոպիտ, կամ, նախնական եւ անքաղաքակիրթ կեանքի մէջ րոպէական չնչին տհաճութիւնքն անդամ կարող են շատ աւերութեանց պատճառ դառնալ եւ Արշաւիրը ընդունակ է, որ չնչին պատճառով կամենայ վնասել Սօսին, կամ վրէժ առնուլ նորանից, բայց, բանը այս է, որ ընթերցողը նաեւ այն չնչին պատճառը, նաեւ տհաճութեան մի լոկ նշմարք անգամ չէ տեսնում բանի ընթացքում: Յանկարծ լսւում է Փափակի յայտարարութիւնը, որ աւելի յիշեցնում է մեզ ֆրանսիական «le roi le veut» խօսքը, քան թէ մի բնական երեւոյթի պատճառ կեանքի կամ նորա նկարագրութեան մէջ:

Մենք չենք ուզում իբրեւ թերութեան նայել Վարդիթերի մօր անխելք յողդյողդութեանց վրայ: Փարպի գնալու ժամանակ, Համասփիւռը հրապարակով յայտնում է իր տհաճութիւնը Սօսի յետամտութեան վրայ. «Սրտիս տախտա՜կն են դաղել», — ասում է նա (եր. 92) իր հետի ուխտաւոր կին մարդոցը եւ սպառնում է, որ էլ Սօսին չտայ աղջիկը: Վարդավառին, ինքնամատոյց կերպով, հրաւիրում է Սօսին եւ ուխտի հրապարակում (Հանա-վանքում) համբուրել տալով Վարդիթերին, նշան է դնում: Աշնան Մողնու ուխտին, իր մօտ հիւր եկած կին մարդուն պատմում է ինչ որ Սօսի գլխովն անց էր կացել, աւելացնելով, թէ, «Էլ չենք տալի իմ աղջիկը»: Թէեւ այս փոփոխամտութեանց պատճառները դրած են անցքի բովանդակութեան մէջ, բայց դոքա թոյլ են այս տեսակ կտրուկ եւ որոշ հետեւանքներ ունենալու համար. կամ պատճառքը պիտի աւելի սաստիկ եւ ազդու լինէին, կամ հետեւանքը մի փոքր մեղմ: Բայց մենք ասացինք, որ չենք ուզում այս բաներին իբրեւ թերութեանց վրայ նայել, որովհետեւ այս բոլորը կարելի է վերադրել Համասփիւռի անկրթութեան, որից սովոր է ամէն բան առաջանալ, ուստի եւ այնքան անբնական չեն հակասութիւնքը, որքան այն, որ Համասփիւռը վերեւում յիշած Փարպու ճանապարհին հրապարակով նախատում է իր դուստրը, խայտառակելով եւ ամէնի առաջ յայտնելով, թէ երիտասարդ տղոց ձի խաղացնելը, տաղ ասելը եւ Վարդիթերենց խմբից չհեռանալը բոլոր Վարդիթերի արածն է: «... Չէք իմանում, — ասում է նա իր ուխտակից կին մարդոցը, — էս մեր փչացածի (Վարդիթերի) արածն ա քոմմայ... Խաչն իմն ա, քեարամաթը (զօրութիւնը) եւս գիտեմ»: Սորանից մի վայրկեան առաջ էլ, դարձեալ նոյն տեղում Վարդիթերի վրայ է թափում իր ժանգը. «Ա՜խ, ծակծակոտուած, սեւ սրտի աղջիկ. ի՛նչ անեմ, խաւարէր էն օրը, որ դու լիս ընկար, էն քշերը հէրդ ջաղացն էր գնացել ի՞նչ կլներ (?!) մեզ աշխարհքի միջին թուք ու բեդնամ արիր» (եր. 92): Նայելով Աշտարակի կեանքի ընդհանուր որպիսութեան (որպէս նաեւ բովանդակ հայոց ազգի կեանքի որպիսութեան եւ հայ կանանց ընտանեկան եւ որդիական պատուապահութեան), մենք չենք կարող թոյլ տալ, որ մի մայր այդպէս հրապարակով խայտառակէ իր դուստրը, ուր աւելի չնչին բաները համարւում են խայտառակութիւն եւ թուք ու բեդնամ են լինում: Մի մայր, հրապարակով այդպիսի խօսքեր իր աղջկայ մասին ասելուց յետոյ, այնուհետեւ ի՛նչ աղջիկների կարգ է դնում նորան. սորա վրայ հարկաւոր էր մի փոքր մտածել: Այն էլ Համասփիւռը, որ սովորաբար նկարագրւում է որպէս մի խորագէտ կին. «Սատանի յետի ոտն էր պառաւը», — ասում է հեղինակը (եր. 116):

Հայի պատիւը, որեւէ կերպով, եթէ ոչ բոլորովին փրկելու, գէթ մի մասնով պաշտպանելու համար ստիպւում ենք կատարելութիւն չգտնել Սօսի փեսայի կամ քրոջ դաւաճանութեանը նկարագրութեան մէջ: Ասենք, թէ Տիրանը որպէս մի անարգ մարդ կարող էր ընդունակ լինել այդպիսի դաժանութեան, բայց Սօսի քոյրը, որ ոչինչ թշնամութիւն չունի իր եղբօր հետ, ինչպէ՞ս, միայն իր էրկայ սադրելով, այն խաղը կը խաղար եղբօր գլխին: Աւելի հաւանական է, որ քոյրը իմանալով էրկայ դաւաճան խորհուրդը իր եղբօր ընդդէմ, եթէ չկարողանար յայտնի դէմ դնել նորան, գէթ ծածուկ տեղեկութիւն կը տար իր եղբօրը, առանց ամենեւին հոգով սրտով իր էրկայ դաւադրութեան հաղորդ լինելու: Ազգակցական եւ քոյր–եղբայրական բնական կապերը այնքան ամուր, իսկ ստանալու կաշառքը մի թշուառ 15 մանէթ, մինչդեռ աղտը եւ դաւաճանութեան ամօթը գրեթէ եգիպտական բուրգերին հաւասար: Չգիտենք թէ ի՛նչ մտածենք, մի՞թէ հաւատանք: Բացի սորանից, ինչ խորհուրդ ունի դուռը կողպել եւ բանալիքն էլ հանել: Սօսին իրենց տանը փակելով ի՛նչ օգուտ կարող էին քաղել, մանաւանդ, երբ նա բարկացած գոռում է թէ «Դուռը բաց արեք», Տիրանը, ահից, ծակերն է մտնում: Մնում է տակաւին Սօսի մօր, այդ բանում, պիտակաբար հանդէս գալը: Եւ զարմանալի է, որ Վարդիթերի մայրը Արշաւրի ձեռքում Գարեգնի մատանու շատ թոյլ եւ անխելք խաղի մէջ, հաշուէ թէ նոյն պաշտօնն է վարում, ինչ որ Սօսի մայրը Տիրանի ձեռքում, երկուքն էլ ակամայ դաւաճանակից են լինում, մէկը իր որդուն, միւսը իր փեսային: Ասենք, կեանքի պարզութեանը կարող է օգնել, որ հեղինակը մէկ մասնով արդարանայ, բայց այս բաները աւելի են քան թէ պարզութիւն:

Այն մատանու խաղը, որ յիշեցինք, շատ անաջող գիւտերից մինն է, շատ անտեղի անցք եւ բոլորովին խելքի հակառակ, եթէ աչքի տակ ենք առնում բոլոր հանգամանքը: Ի՛նչ երեխայութիւն է. «Դու այսպէս ասա կամ այնպէս ասա» եւ այն խրատողից թելադրուած մօրը կամ իրեն իսկ խրատողին, որպէս թէ աղջիկը տալը կամ չտալը կախւում է լոկ Գարեգնի խօսքից:

Առաջ էլ ասացինք, որ հեղինակը անդադար պարապելով իր առաջնակարգ ներգործողների հետ մեզ զրկում է շատ հարցասիրութեան արժանի տեղեկութիւններից: Շատ բան անց է կենում Գարեգնենց տանը, բայց Գարեգնի տան մասին գրեթէ մենք ոչինչ գիտենք: Երկու-երէք տեղ, իբրեւ մի անհագագ բան երեւում է նորա մայրը, եղբօր անունն ենք միայն լսում, հարսի անունն անգամ չգիտենք: Հազիւ երկու-երէք անգամ տեսնում ենք Անոյշին եւ լսում ենք նորա խօսքերը ծաղկազարդի օրը եկեղեցում եւ տերեւ տարած ժամանակը — Վարդիթերի հետ, որպէս նաեւ Սօսի հետ ծաղկազարդի մանուշակների կամ գաթայի պատճառով: Ցաւում ենք, որ աւելի ծանօթութիւն չունինք: Նոյնպէս Սօսի մեծ եղբայրը` Պարէտը, հազիւ մի երկու անգամ հանդէս է գալիս, նորա կինը բնաւ չի երեւում, իսկ փոքր եղբայրը` Արշամը կամ Գեղամը մի երկու անգամ պիտակաբար երեւելուց յետոյ, իր պաշտօնը աւարտում է այգում, արաղ քաշած երեկոյին: Մենք մանաւանդ ցաւում ենք սորա մասին, որ այսպէս փոքր հանդէս ունի սա. պատճառ, հեղինակը նորանով ցոյց է տալիս մեզ նոր սերունդի սկեպտիկեան ուղղութիւնը: Մեզ շատ ցանկալի էր իմանալ, թէ այդ երկնային եւ փրկարար ուղղութեան շրջանը արդեօք որքա՞ն տարածութիւն ունի այն տեղերի հայ ընկերութեան մէջ: Մենք, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, թերութեանը կարգ չենք դնում այն չնչին անուշադրութիւնը, որ Սօսի եղբայրը` երբեմն անուանւում է Գեղամ (եր. 48), իսկ երբեմն Արշամ (եր. 35, 166): Նոյնպէս, Հեթումը խօսելով Սօսենց վրայ մի անգամ ասում է թէ սոքա երեք եղբայր են (եր. 98), իսկ ուրիշ անդամ՝ թէ չորս (եր. 172): Թերութիւնը չենք համարում այս հակասութիւնքը (թէեւ չլինէին լա՛ւ էր), որովհետեւ բանի ընթացքը վնաս չէ կրում: Գեղամ է եղել Սօսի եղբայրը թէ Արշամ, երեք եղբայր են թէ չորս, դորանով այլ ընթացք չէ ստանում կեանքը, բայց մենք տխրում ենք նայելով հեղինակի ժլատութեան վրայ, երբ բանը գալիս է մեզ երկրորդական ներգործողների հետ ծանօթացնելու: Վարդիթերի  եղբարքը, բացի Արշաւրից եւ Փափակից, մնում են բոլորովին մութի մէջ, իսկ նոցայ կնանիքը յայտնի է, թէ «չխօսքան» են:

Կ՚ուզէինք, որ մի քանի թերութիւնք եղած չլինէին, որոնց կարգն ենք գնում. ա) Գարեգնի ձու նկարելը: Մենք ասելիք ունենալու չէինք, եթէ, գլուխը քարը, լոկ մի խօսք կամ մի նշան գրէր նա ձուի վրայ, կամ շատ-շատ որեւիցէ անցքի միայն մի մոմենտը նկարէր. բայց, դու կրա՛կը տես, որ պատկերների բովանդակութիւնը այնպիսի բազմապարունակութիւն եւ այնպիսի փոփոխական եւ շարժուն տեսարաններ է ստանում, որ տասը պատկերի նիւթ կը լինի, որոնց խօսքերով միայն ստորագրութիւնը ամբողջ երեսից աւելի է: Թողանք դեռ այն, որ նկարի միջնորդութեամբ եւ այդ ստորագրութեան համեմատ խօսել բնաւ իսկ մի որպիսի եւ է խեղճուկ տիրացուի գործ չէ. բ) Այն անտէր երազները մենք առնում ենք ոչ միայն որպէս աւելորդ ներմուծութիւնը, այլ որպէս շատ անաջող փոխանակութիւնք բնական դէպքերի: Ասես թէ հեղինակի ուժը կտրւում է եւ գործ է դնում այդ հնարը մնացած պարապութիւնը լցնելու համար, որ իսպառ զանց առնելի էր, որպէս նաեւ Սօսի, իր եղբօր Պարէտին, իր սիրահարուիլը պատմելը, ուր ասում է Սօսը, թէ երազում է սիրահարուել Վարդիթերի վրայ եւ այնտեղ մէջ է բերում նա ծերունու անտեղի եւ գաղտնախորհուրդ միջնորդութիւնը եւ այլն եւ այլն: Այս էլ դարձաւ անգի՜ւտ Աբովեանի «Վէրք Հայաստանի» գործի մէջ Մուսայի մի Հռիփսիմէի վրայ երազում սիրահարուիլը, որին ոչ տեսել է, ոչ ճանաչում է եւ ոչ գիտէ: Մենք չգիտենք, թէ ինչ մտածենք այս երեւոյթների վրայ, բայց եւ այնպէս գրական թերութիւնը եւ հնարների աղքատութիւնք ենք համարում: Բացի սորանից, դժուար թէ կարելի է թոյլ տալ այն աստիճանի պարզամտութիւն լսողի կողմից (գուցէ մենք սխալւում ենք այսպէս կարծելով), որ հալած եղի տեղ ընդունի այս երազում սկսուած, բայց լրջութեան մէջ իրագործուած սէրը: Ինչեւիցէ. «Աստուած թողութիւն շնորհեսցէ»:

Գարեգինը շատ է գովուած. նորա գործերը գովեստի չափով չեն:

Հեղինակը իր կողմից խօսելով հակամէտ է զարդարել նորա գլուխը, բայց ինքը Գարեգինը իր ներգործութեամբ դաւաճանում է հեղինակին եւ շատ տեղ երեւում է ոչ աւելի, քան թէ մի խեղճ տիրացու:

Մենք, վերեւը, երկու խօսքով մեղադրեցինք Սօսի քարափի գլխին աղօթելը եւ այն հերիք ենք համարում, որ վերստին չյիշենք ապառաժի անմատչելի լինելը, աղօթկերի Նարեկը, Եփրեմ Խորինը, Սաղմոսը, Սօսի ծնրադրութիւնից քարերի փոս ընկնիլը, Գարեգնի սրտի զեղմունքը, Իւղաբերի մոմերը եւ այլն եւ այլն, բայց այսքան ստիպուած ենք ասել, որ Սօսը, որքան մենք այժմ նորան ճանաչում ենք, շատ հեռու է այդ  տեսակ բաներից: Եւ զարմանում ենք. ի՛նչ հարկ կայ Սօսի սիրող, երգող, ուրախ եւ աշխատաւոր բնաւորութիւնը, որ ամէն տեղ երեւում է, այդ մի դիպուածում բռնաբարելով կեղծ յատկութիւնը դնել նորա վրայ:

«Սօս եւ Վարդիթերի» մէջ կան տեղեր, ուր ֆատալիզմը (ճակատագրականութիւն) ազատ հանդէս է ստանում: Սօսին եւ Վարդիթերին, որ չպիտի հասնէին իրենց ցանկութեան, միեւնոյն վիճակախօսքն են դուրս գալիս, որ գուշակում է նոցայ գլխի գալիքը: Ի հարկէ կարելի է ասել, որ պատահմունք է այս. կը համաձայնէինք, եթէ հեղինակը այդ վիճակները հանելով առաջուց չտեսնէր Սօսի եւ Վարդիթերի գլխին պատրաստուող փոթորիկը: Եւ այս դեռ բոլորը չէ, «... Համա, խե՛ղճ տղայ, զուր ես քեզ տրորում, ինչ կարծես կարծի, էդ մի կարծի. աստուած դրան քեզ համար չի ստեղծել... ինչ գրուել ա էն պտի ըլնիլ. ճակատի գրուածը ջնջուիլ չի. հարիւր տարէն մեռած մարդի գլուխն էլ հողի տակիցը դուրս ա գալի, ամէն բանը խարաբ էլած ա ըլնում, համա, էն գիրը մնում ա. արա՛ ինչ կ՚ուզես, լա՛ւ, յետոյ կտեսնենք» (եր. 25): Յետոյ— «... Համա, դարդակ ամբար, դարդակ ջուալ, էնքան գնայ արի, ոտներիդ տակին էլ կաշի չմնայ, էնքան ճամփեքը չափի հոգիդ դուրս գայ» (եր. 66): —«... Ըսենց խորհուրդ արին իրենց միջին, համա, աստուած իր բանը գիտի... » (եր. 204):

Այս խօսքերը վիպասանութեան մէջ ներգործող մարդոց բերանը չէ դրուած, որ ներելի էր, որովհետեւ ժողովրդի մէջ եթէ կայ այս վարդապետութիւնը, հեղինակը մեղաւոր կամ պատասխանատու չէ. նա իր վիզը առել է ժողովրդի մէջ եղածը նկարագրել, բայց ցաւն այս է, որ հեղինակը ինքը իր կողմից ասում է: Հեղինակը, իբրեւ բանաստեղծ իրաւունք չունի տարաժամ եւ այն իր բերնից խօսելով մերկացնել ապագայի վարագոյրը: Իբրեւ գրագէտ, իբրեւ հեղինակ առաւել եւս իրաւունք չունի այսպիսի խօսքերի հանդէս տալով դարաւոր եւ խաւար ժամանակներից սերմանուած եւ տգիտութեան հողի վրայ բուսած փուշերին ջուր ցօղել: Մենք հաւատում ենք, որ ոչ միայն աշտարակցիք, այլ եւ ուրիշ շատ հազարաւորը կարդալով պ. Պռոշեանցի խօսքերը ոչ միայն չեն երկբայիլ այդ վարդապետութեան վրայ, այլ սովորական, արարատեան ոճով կ՚ասեն, թէ այդ «Աւետարանի կողքին է գրած»:

Ինչպէս հասկանանք Տիրանի տուած թըլիսմը, նորա բովանդակութիւնը եւ գործի վերջը հա՛ր ու նման այդ բովանդակութեան: Ասես թէ մի իշխան պատուէր է տուել իր ծառային եւ ծառան, առանց տիրոջ մի խօսքը եւս մոռնալու, կատարում է պատուերը: Մենք գիտենք, որ մեր ազգը ինչպէս նաեւ ամէն ազգ, եթէ հանենք նոցայ միջից լուսաւորեալ բաժինը, հաւատում է կախարդութեան, խնդիրը այդ չէ, եւ մենք դորա  վրայ վէճ չունինք. այլ այն մանաւանդ, թէ հարկաւո՞ր է պահպանել ժողովրդի վնասակար եւ մոլորական նախապաշարմունքները եւ նանրահաւատութիւնքը. թէ՞ դորայ հակառակ, բնութեան օրէնքներով հրաշալին մեկնելով, ցրուել միջնադարեան մառախուղը, բանալ ազգի աչքը եւ աւելի հաւատ դնել նորա մէջ իր վրայ, իր մարդկային արժանաւորութեան եւ իր գործունէութեան վրայ: Էապէս, Տիրանի ո՛չ թըլիսմը, այլ դաւաճանութիւնքը քանդում են բանը. Արշաւրի նենգութիւնը ձեռնտու է լինում նորան, բայց հասարակ ժողովուրդը, որ առանց նորան էլ տրամադրուած է կախարդութեան եւ չար ոգիների հաւատալու, ինչպէ՞ս բանի վերջը— կատաստրոֆը—չվերագրէ թըլիսմի զօրութեան, երբ Վարդիթերի մահից յետոյ, դուրս է գալիս նորա ծոցից այն ծակ մարգարէութիւնը, եւ երբ նորա բովանդակութիւնը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ներկայ անցքի ներկայ տեսարանի առաջուց արած ճիշտ ստորագրութիւնը, որ առանց եւ մէկ մազի չափ վրիպելու կատարուել է: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մենք բան չէինք ունենալ արգոյ հեղինակին ասելու, եթէ նա այս կամ այն. անձը նկարագրէր կախարդութեան հաւատացող, այդ բնական է, ոչ միայն մեզ հայերիս այլեւս եւրոպացոց եւ մինչեւ այն աստիճան բնական, որ ոչ միայն ինկվիզիցիոնը այլեւ եւրոպական կառավարութիւնքը, որպէս նաեւ բողոքական տէրութեանը մէջ, ստուգապէս հաւատացած լինելով կախարդութեան եւ կախարդների գործակցութեան չար ոգիների հետ, այնքան վախենում էին այդ կախարդ անուանուած խաբեբաներից, կամ շատ անդամ կախարդ անունով ամբաստանուած եւ զրպարտուած խեղճերից, որ անողորմաբար դատապարտում էին նորանց դէպի մահ [8]: Բայց պ. Պռոշեանցը իր բերնից է խօսում այս բաների վրա  եւ նորա նկարագրութիւնը, որ վերաբերւում էր մեր յիշած անցքին, այնպիսի կերպարանք ունի, որ կարծես թէ բոլոր վիպասանութեան խորհուրդը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ կախարդութեան էութիւնը եւ ներգործականութիւնը ապացուցանել: Մեզ թւում է թէ այս ուղղութիւնը դատապարտելու մեծ իրաւունք ունինք, մանաւանդ եթէ յիշենք թէ պարզ եւ հասարակ ժողովրդի համար որքա՞ն վնասակար են այդպիսի բաները: Լուսաւորութեան, դպրութեան, բանաստեղծի եւ հեղինակի պարտականութիւնն է ժողովրդի հասկացողութիւնը մաքրել, նախապաշարմանց եւ նանրահաւատութեան մառախուղները ցրուել: Եւ ասես թէ լուսաւորութեան բռնաբարուած իրաւունքը, իր վրէժը հեղինակից հանելու համար, ձգել է նորան մի տրամաբանական հակասութեան մէջ: Սուրբ Խաչի պասին  էր, որ Սօսը յայտնի տեսաւ իր փեսայի եւ մինչեւ անգամ իր քրոջ դաւաճանութիւնը: Ինչպէ՞ս կարելի է թոյլ տալ, որ Սօսը այդքան բանից յետոյ հաւատար Տիրանին եւ մինչեւ այն աստիճան, որ կապոց առնուր նորանից որպէս թըլիսմ եւ Գարեգնից ծածուկ ուղարկէր Վարդիթերին:

Արդէն ասած ենք, որ Սօս ու Վարդիթերի տկար կողմերը այն տողերումն են, ուր հեղինակը, դուրս գալով բնականի սահմանից, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից: Սորա մի քանի օրինակը ցոյց տուինք, բայց համեմատաբար աւելի թեթեւ հանգամանաց մէջ: Անցքի կատաստրոֆը, որ ամէն իրաւունքով պահանջում է հեղինակից աւելի հմտութիւն ու ճարտարութիւն, ուր պիտի որ գործի ամբողջ ընթացքի  մէջ լարուած թելերը աւելի ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ որ գլխաւորն է աւելի բնականութեամբ միանան, հաւաքուին եւ կենտրոնանան, ինչպէս արեւի ճառագայթքը անցնելով մի ոսպնաձեւ ապակուց, որ իսկոյն կրակեն, — այդ կատաստրոֆը, եթէ համեմատում ենք գործի ընդհանուր արժանաւորութեան հետ, շատ թոյլ է կերպարանագործուած․ եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ անբնական: Այո՛, հեղինակի բուն խորհուրդը Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչպէս առաջ էլ ասած են, այլ Աշտարակի կեանքը, բայց եւ այնպէս, երբ թէեւ որպէս օգնական, առել է Սօսը, Վարդիթերը եւ սիրու կրակը, ցանկալի էր մեզ, որ աւելի բնական շրջանակի մէջ տեսնէինք ցաւալի կատաստրոֆի պատկերը: 

Անբնակա՛ն է, երբ Վարդիթերը որպէս տասն եւ մէկ տարեկան աղջիկ, մի ջլերը սասանեցնող տխուր անցքից կաթուածահար է լինում: Անբնակա՛ն է, երբ կաթուածից հոգեվարք մարդը ցոյց է տալիս ուղեղի եւ ջլերի անխոտոր եւ առողջ պաշտօնակատարութիւն: Եթէ նորա ուղեղը եւ ջլերը այն վիճակում են, որ նա հանգիստ խօսում է, ուղիղ մտածում է, յիշողութիւնը չէ կորցնում, աչքը տեսնում է եւ ականջը լսում, էլ ինչ պատճառից է մեռնում: Ոտքե՞րն են կաթուածահարուել թէ՞ ձեռքերը․ այդպիսի դիպուածում նա կարող է շատ տարիներ ապրիլ: Թոքե՞րը կամ սի՞րտն է կաթուածահար եղել, այն ժամանակ պիտի որ իսկոյն մեռնէր, առանց շաբաթներով ապրելու: Իսկ միւս ներքին գործարանների կաթուածահարութիւնը, եթէ ոչ պիտի սպանէին իսկոյն, պիտի անշուշտ  պատճառ դառնային ուղեղի եւ ջլերի ուղիղ պաշտօնատարութեան խանգարուելու:

Թէ Սօսն ասես, շատ կեղծ վիճակում է: Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը բոբիկ ման է գալիս երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ ու Արագածի զառիվայրում: Ձորը մտնում է, ջրում լողանում, աղուէսների եւ գայլերի հետ կռիւ տալիս, եւ այս օրերով: Եւ չնայելով, որ նա մահ է փնտրում քան թէ կեանք, այնուամենայնիւ չէ մոռանում իր կեանքի պահպանութեան հոգսը, «խոտի քօքերը ձնի տակից հանելիս ու ծամելիս» տեսնում են նորան ապարանցիք: Մի շաբաթ է, որ նորա քամակից ման են գալիս աշտարակցի տղաքը․ տեսնում են, բայց սիրտ չեն անում մօտենալ: Վերջապէս, երկու շաբաթ անցնելուց յետոյ Գարեգինն է նորան տեսնում եւ Սօսը գալիս է նորա մօտ: Գարեգինը խրատում է, համոզում է տուն դառնալ եւ Սօսը դառնում է: Բայց այս երկու շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ սառը ջրում լողանալով, սառոյցի վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, բայց եւ այնպէս նորա երեսի գոյնը բնաւ չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում․ իսկ երբ տանը նստած լսում է Վարդիթերի մահը, խո՛ր հոգոց է քաշում, մէջքի վրայ հետ գնում, գլուխը Գարեգնի ձեռքի վրայ դնելով խնդրում է, որ աշխատի երկուսին (իրեն եւ Վարդիթերին) իրար կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս բարով ասէ, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), յետոյ, աչքերը վերեւ բարձրացնում աղօթք անում ու հոգին աւանդում: Իրար մօտ թաղելու խնդիրը անում է նաեւ Վարդիթերը, երբ դեռ Սօսը մեռած չէ: Արգոյ հեղինակը այստեղ մի վայրկեան ընծայում է Վարդիթերին Փանուելի աղջկայ շնորհքը:

Մենք չենք ուզում այս բոլոր անբնական եւ շատ թոյլ նկարագրուած անցքերը քննութեան դանակի տակ ձգել, այդ շատ երկար կը լինի, առանց նորան էլ երկարում է մեր հատուածը: Գուցէ աւելորդ էլ լինէր այս աչքի յայտնի թուլութեան վրայ շատ խօսել, մանաւանդ որ ինքը արգոյ հեղինակը կամ մեր ընթերցողքը, եթէ ուշադրութեամբ կարդան այս անցքերի նկարագրութիւնը, որ մենք հարազատութեամբ, որպէս քաղուած, հանեցինք բնագրից (եր. 218-222), իրենք էլ կը տեսնեն մեր տեսած անբնականութիւնը եւ հակասութիւնը: Այսչափ միայն ասում ենք, որ վիպասանութեան շինուածքին մեծ հարուած է տուել կատաստրոֆի այս անբնականութիւնը:

Եւ որպէս թէ հերիք չէր ինչ եղել էր. այն պատուական տապանագրից յետոյ. —

 

«Ահա սիրոյ պտուղներ,
Մի ագահ մարդի զոհեր.

Ով ըստեղից անց կենա
Յիշի Սօսն ու Վարդիթեր»:

 

որ շատ ընտիր է, կարճ եւ ազդու, դնում է այն Գարեգնի անտէր ողբը: Ամբողջ գործի մէջ, որ բոլոր ոտանաւորքը տակ ու վերն ես անում, մէկ հատ չկայ այսպիսի անխորհուրդ անաջող եւ ցուրտ ոտանաւոր: Պատճառը շատ բնական է: Գործը հեղինակի մտքում եւ սրտում արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ, բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ լինի մի բան գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ոչ բարով պիտի ասէր:

Ազգային աւանդութիւնքը որքան կարելի է, անշուշտ, արժա՛ն է քրքրել եւ դուրս բերել դարաւոր փոշիների տակից, բայց աւանդութիւնք ենք ասում, որ իբրեւ մի պատմական սերմ, միշտ կարող են ազգի կեանքի մէջ ծլիլ, ծաղկիլ եւ պտուղ բերել: Ազգային աւանդութիւն Է դարբինների սալը ծեծելը, որ Արտաւազդը դուրս չգայ ու աշխարհքը չքանդէ․ եւ մենք մեծ ուրախութիւն զգացինք, երբ տեսանք (եր․ 42), որ տակաւին պաշտւում է այդ անտիկեան աւանդութիւնը, թէեւ այդ էլ կրօնական գոյն է ստացել դարձեալ, որովհետեւ աւագ ուրբաթ գիշերն է միայն կատարւում: Բայց, ինչպէս եւ է, այնուամենայնիւ աւանդութիւնը կենդանի է եւ այն պատմական աւանդութիւն, որի լոկ յիշելը բերում է մարդու երեւակայութեան առջեւ ամբողջ հայ աշխարհը, որի վրայից արդէ՛ն գլորուել են շատ դարեր:

Բայց խոստովանում ենք, որ Ականատեսի աւանդութիւնը (եր․ 108) չունի մի դորա նման արժէք: Անշուշտ, հեղինակը չէ շարադրել նորան` նա առնում է ազգի հասկացողութիւնից, բայց մենք մի փոքր առաջ ասածներս վերստին կրկնում ենք, թէ դպրութեան եւ լուսաւորութեան խորհուրդը այն չէ, որ ամէն անցած խաւար լոյս քարոզէ, ամէն դարերի ծանրութեան տակ ճնշուածին անխտիր ծունր դնէ, այլ որպէսզի փարատէ այդ խաւարը: Այդ տեսակ բաները, մեր կարծիքով զգուշութեան պէտք ունին. եւ հեղինակը հանդէս հանելով մի նմանօրինակ բան, պարտական է այնպիսի ընթացք տալ բանին, որ տասն եւ ինն դարու մէջ ութերորդ ամենախաւար դարին արձագանք եղած չլինի: Միջին դարերում, ջուրը կարող էր ուր ասես երթալ մի գաւազանի զարկելով, թերեւս, ձորից դէպի վեր, սարի գլուխը բարձրանալ, բայց այն օրից, երբ Գալիլեյը իր գնդակները ձգեց Պիզայի թէք զանգատնից դէպի վայր, այն օրից, երբ ծանրութիւնը որպէս ընդհանուր յատկութիւն տրուեցաւ մարմիններին, այն օրից, երբ գտան հեղուկ եւ օդանման մարմինների օրէնքը — թէ նոցայ ճնշողութիւնը ամէն կողմ հաւասար է, երբ օդի ճնշողութեան աստիճանը չափուեցաւ եւ «բնութեանը դարտակութիւնից վախում է» [9]  առածը մերժուեցաւ, այն օրից, երբ Նիւտօնը գտաւ կենտրոնական առաձգութեան օրէնքը, այդ օրերից բռնած էլ ջուրը չէ հնազանդւում գաւազանների կամ Ականատեսների: Եւ այս է պատճառը, որ Երեւանի Դալմի ջուրը, որի ճանապարհը բաւական տարածութեամբ երբեմն փորած ու բացած էր դէպի Էջմիածին, այսօր մի այդպիսի սքանչելի կերպով չէ կարող Ուչ-Թէփէլերի բարձրաւանդակից անցնիլ, որ յետոյ վազէր դէպի Էջմիածին, ու խե՛ղճ միաբանին ազատէր այն անմաքուր ջրից Սառը-Քանքանի, որի մէջ օձ ասես, գորտ ասես կամ ուրիշ մանր կենդանից լիքն են:

Այսօր, եթէ տակաւին գիտութիւնը ոտք չէ կոխել ազգի մէջ, գոնէ լսւում է մի խուլ աղաղակ այսքան դարերով անգործ եւ կաթուածահար թոքերի կիսակենդան ներգործութիւնից, որոնք զգում են առողջ օդի կարօտութիւն, որքան կարող էին զգալ: Խորհրդաւոր ժամանակում ենք ապրում մենք․ եւ մեծ պարտականութիւն կայ մեր վրայ, գրգռել այդ թոքերի գործունէութիւնը առողջ օդ ներս շնչելով, հերիք է, որքան թմրեցուցիչ թոյն մտել է նորա մէջ, մեզ մնում է այժմ դեղթափներ գործ դնել:

Մենք միջնադարեան ազգ չենք․ միջին դարերում մենք ընկանք, միջին դարերում մեր հարստութիւնը կորուցինք: Չէ կարող լինել մի այնպիսի բան, միջին դարերի պատկանաւոր, որ օգտակար եւ փրկարար խորհուրդ ունենայ մեր համար: Միջին դարերի ժանգը, որ նստել է մեր վրայ, մենք պարտական չենք պահել: Կան ազգեր, որ միջին դարերում ծնեցան, նոքա ամուր կապուած են այդ դարերի հետ եւ սոցայ ժանգը, եթէ երեւում է նոցայ վրայ, նոքա դեռ կարող են պատմական իրաւունքով արդարացնել, ժանգոտ օրօրոցի մէջ բացին նոքա իրենց աչքերը: Մեր յարաբերութիւնը միջին դարերի հետ այնպէս չէ: Իբրեւ ազգ անտիկեան ենք. իբրեւ քրիստոնեայ, եթէ ոչ նոյնպէս անտիկեան, ըստ որում առաջին երեք դարերում քրիստոնէութիւնը քաղաքացու իրաւունք չունէր Հայաստանում, գէթ անտիկեան դարերի վերջի եւ միջին, դարերի սկզբին պատկանաւոր: Ի՞նչ կարող են մեզ յիշեցնել միջին դարերը, կործանում, գերութիւն, կոտորած, արիւն, կրակ, սով, խաւար եւ մահ: Սոքա են մեզ համար միջին դարերի բերածը եւ նոցայ բեռի տակ ճնշուած է այսօր հայ մարդը: Թափել այդ կրօնը մեր վրայից, — ահա՛ մեր գործը: Մեր ազգութիւնը, մեր կրօնը, ոչ թէ վնաս կրելու չէ միջնադարեան ուղղութիւնքը, մերժելուց, այլ դորայ հակառակ այդ մերժողութիւնը միակ պայման է նոցայ առաջադիմութեան [10]: Քաջ Լամբրոնացին մի ուրիշ դիպուածով աղաղակում է. «զմանկունս ծնեալ մեզ ի քաղդէացւոց սերմանէն զվիմի հարցուք»: Մենք, մի փոքր փոփոխութեամբ ձայնակից ենք լինում մեր երանաշնորհ վարդապետի բացականչութեան. «զմանկունս ծնեալ մեզ ի միջին դարուց սերմանէն զվիմի՜ հարցուք»: Թողանք արեւմտեան նոր ազգերին, տեսնելով իրենց հին ասպետական ամրոցների մնացորդքը, ատամնաւոր պարիսպները եւ գոթական տաճարները քաղցրութեամբ յիշել միջին դարերը, եթէ միայն կարող էին, որովհետեւ նոքա էլ, թէեւ Հռովմից ազատուած, այնուամենայնիւ, ոչ միշտ վարդեր են քաղել իրենց այգիներից, իսկ մենք, որ զոհ գնացինք միջին դարերի խաւարին, չենք կարող քաղցր յիշատակ ունենալ նոցայ մասին նայելով մեր ամրոցների, քաղաքների եւ տաճարների աւերակներին:

Գիտենք զուր չեն անցնում դարերը, այսինքն նոքա իրենց ազդեցութիւնը անում են ազգերի վրայ. ընդունում ենք, բայց ինչ է մեր պաշտօնը: Ի՞նչ է քաղաքակրթութիւնը, status qus? ամէն այդ ազդեցութիւնքը, որոնց հետեւանքը եւ նշմարքը երեւում է մինչեւ այսօր ազգի մէջ, այդ Դանիէլի ասած «աւերածի պղծութիւնը» անխտիր սրբացնե՞լ, անխտիր նոցայ առջեւ ծունկ չոքել ու խո՞ւնկ ծխել, որովհետեւ մինը հազարամեայ է, իսկ միւսը հինգհարիւրամեայ, թէ՞ ջնջել այդ ազդեցութեանը հետեւանքն անգամ: Եւ եթէ պիտի կապենք մեզ այդ խաւար անցածի հետ, եթէ խոստովանելով մեր հիւանդութիւնը, այնուամենայնիւ պիտի ուզենք միջնադարեան թարախը պատուաստել մեր վրայ որպէս նախապահպանողական հնար (ինչի՞ց), եթէ նոյնիսկ մեր ցաւի եւ հիւանդութեան պատճառը պիտի առնունք որպէս ճար ու դեղ, է՛լ ո՞ւր ենք խօսում կրթութեան եւ լուսաւորութեան վրայ, ու՛ր ենք առաջադիմութիւն եւ քաղաքակրթութիւն բառերը բերան առնում:

Գեղեցիկ է խօսում հոյակապ Լիբիզը իր նամակների մէջ, «երեւակայութիւնը, հարիւր հազար դիպուածներում ստեղծում է հարիւր հազար մոլորութիւնը․ եւ չկայ ոչի՛նչ բան այնպէս վնասակար գիտութեան առաջադիմութեանը, ոչի՛նչ բան, այնպէս, հասկացողութիւնքը խաւարեցնող  քան թէ մի հին մոլորութիւն, որովհետեւ շատ դժուար է հերքել սուտ վարդապետութիւնը. պատճառ, նա հիմնուած է այն հասկացողութեան վրայ, թէ « սուտը ճշմարիտ է »: Միջնադարեան բոլոր համակարգութիւնքը հիմնուած են այդ նօտր գրերով տպած վարդապետութեան վրայ:

Մենք փորձերով, եւ շատ տարբեր տեղերում, ստուգած ենք, որ մեր հասարակ ժողովուրդը շատ անգամ աւելի ազատ է միջնադարեան լուծից, քան թէ մեր պատուելի գրագէտքը: Միջին դարերից յետոյ մինչեւ այսօր մի քանի նոր դարեր էլ անցան, եթէ դարերը զուր չեն անցնում, ապա ուրեմն այս նոր դարերը բնականաբար, քիչ շատ թուլացուցին միջին դարերի մեր ժողովուրդի վրայ արած ազդեցութիւնը, այո՛, շատ բան էլ իսպառ մոռացուցին: Բայց մեր պարոնները անդադար այդ միջին դարերի կպրէ կարասում լողալով ազգութեան եւ լուսաւորութեան անունով, աշխատում են նորոգել եւ հաստատել ազգի վրայ այդ խաւար ուղղութեան տիրապետութիւնը: Ի՞նչ է դորայ խորհուրդը․ ի՞նչ յոյս ունին դորանից:

Խորհուրդ չկայ. յոյսն էլ թեթեւութեան արդիւնք է: Թող այդպիսի պարոնները լաւ սորվին ընդհանուր պատմութիւնը եւ նորա հետ կապակից մեր ազգի պատմութիւնը, Մխիթարեանց տպած գրքերովը ո՞չ, այլ բուն աղբիւրներից եւ վերլուծական ոճով: Թող քրքրեն ընդհանուր դպրութեան, նոր եւ լուսաւոր ազգերի քաղաքակրթութեան պատմութիւնը, այդ քաղաքակրթութեան օրէնքները եւ նոցայ կերպարանագործութեան յարակից եղած հանգամանքները, այն ժամանակ իրենք էլ կը տեսնեն միջնադարեան ուղղութեան ամլութիւնը եւ տարապայման չքաւորութիւնը: Բայց այս ուսումնասիրութիւնը կարող է միայն նոր կամ ապագայ սերունդին աջողիլ. ինչ որ վերաբերւում է մեր իմաստուններին, նոքա ինչպէս ներկայի լուսին, այնպէս եւ ապագայի հետ մասն ու բաժին չունին, եւ նոցայ հետ չէ մեր խօսքը: Մենք եւ ոչ իսկ ուզում ենք վրդովել նոցայ քունը. «ննջեցէք եւ հանգերուք», — ասում ենք նոցայ:

Միջնադարեան անշահ ուղղութիւնը իր ամլութեամբ մաշում է կենդանի ազգի ուժը առանց ամենեւին արդիւնք տալու: Նա նմանում է այն քարէ ձուին, որ իբրեւ բունկալ մնում է հաւի ձու ածած տեղում, բոլորովին պիտակաբար․ եւ եթէ թուխս եկած խեղճ հաւը, իր անխոհեմ տիրոջ որկրամոլութեամբ, զրկուած լինելով իր ածած բոլոր ձուերից, եւ բնական ազդեցութեամբ նստի իր ձու ածած տեղում (այն քարէ ձուն էլ չլինի կը նստի) խելքդ ի՛նչ է կտրում, այն քարից ձագ դուրս կը գա՞յ: Չէ՞ որ զուր տեղը կը վատնէ ողորմելին իր ջերմութիւնը եւ շատ անգամ գործը կը վերջանայ հաւի մահովը: Հարկ չկայ, կարծում ենք, ասել, որ այս բոլոր  խօսք ու զրոյցքը ոչ թէ լոկ մեր հեղինակին չեն վերաբերւում, այլ մանաւանդ աւելի փոքր բաժինը կարող է հասնիլ նորան, քանի որ նա ուրիշների պէս իմաստական դոնկիխոտութեանց չէ նուիրել իր անձը (եւ ուրա՛խ ենք, եւ փա՛ռք աստուծու) քանի որ կան մարդիկ, մեր արդարացի մեղադրութեան լիամասն կերպով արժանաւոր, որոնք, այո՛, մենք մինչեւ այսօր պարտական ենք մնացել:

Երաշտութեան ընդդէմ Նուրինի աւանդութիւնը, թէեւ իսպառ չգիտենք թէ ինչ բան է այդ եւ ի՛նչ արարողութեան մնացորդ, բայց եւ այնպէս, կարծում ենք թէ հին բան լինի: Սաստիկ գրգռում է այդ բանը մեր հարցասիրութիւնը, մանաւանդ երբ տեսնում ենք, որ շատ խոր արմատացած է նա ազգի հասկացողութեան մէջ եւ մեծ վարկ ունի ազգը նորա մասին: «Էս մեր կոտորուած երեխեքն էլ»— երաշտութիւնից գանգատուելով ասում են աշտարակցիք իրենց մէջ (եր․ 66) — «Նուրին (Լազարէ) [11]  էլ չեն ման ածում, բալքի աստուծոյ սիրտը քաղցրանայ վրըներս, մի լիս ու ճար անի»: Սորանից այսչափ միայն գուշակում ենք, թէ այդ բանը ընդունւում է որպէս մի հաշտեցուցիչ արարողութիւն եւ թէ երեխայք միայն (որպէս անմեղութեան երեւեցուցի՞չք) պիտի կատարեն:

«Երեխեքն էլ»— պատմում է հեղինակը (եր. 69)— «Նուրին շինեցին ու ման ածեցին, երկուսը կռնից բռնեցին [12], մինն էլ տոպրակ ա վեր կալել, մէկէլն էլ մի պստի բըժութ ու ման են դայի տները, որ դրան առաջին կաննում են, ասում են.

 

Նուրին Նուրինն էկել ա
Աջբայ հուրին [13]  էկել ա
Շիլայ շապիկ հագել ա
Կարմիր գօտիկ կապել ա

Եղ բերէր պորտը քսենք,
Զար բերէք գլխին ածենք
Մեր Նուրինի փայը տուէք,

Ուտենք խմենք քէֆ անենք»:

 

«Կնանիքը, — շարունակում է հեղինակը, — մի աման ջուր բերում են լցնում էդ Նուրինի գլխին, ու երեխեքանցը բրինձ, կամ եղ, կամ ձու տալի, որ տանեն քէֆ անեն»:

Վերեւը ասացինք, որ այս բանը հին է երեւում մեզ, անշուշտ այո  լոկ ենթադրութիւն է, բայց մանաւանդ ենթադրում ենք այն պատճառով, որ այդ ոտանաւորի հետքը կայ Նոր-նախիջեւանում․ գոնէ շատ տարի առաջ, ես լսել եմ պառաւներից: Որքան միտքս գալիս է, այնտեղ մի փոքր այլայլած է այդ ոտանաւորը եւ ասւում է բոլորովին պիտակաբար, առանց որեւէ արարողութեան կամ խորհրդի: Չորս տող միայն յիշում եմ․ ահաւասիկ․

 

Նորին Նորին Նազարէթ [14]
Նորինը բաղջան էկիլ է
Շալէ շապիկ հագիլ է
Կարմիր գօտին կապիլ է. ․.

 

Այլ թէ սորանից յետոյ էլ ի՛նչ է արել, այդ միտքս չէ, միայն լաւ գիտեմ, որ մի քանի տող էլ կար: Նախիջեւանի մէջ բնաւ աւանդութիւն չկայ այս Նուրինի մասին․ լաւ գիտեմ, որ տղայութեանս ժամանակ շատ եմ զզուեցուցել պառաւներին, որ պատմեն ինձ, թէ ո՛վ է այս Նորինը կամ Նազարէթը, բայց ոչինչ չեմ լսել նոցանից, որովհետեւ իրենք էլ չգիտէին: Դեռ զարմանալի է, որ այսքան էլ մնացել է, մանաւանդ եթէ յիշենք, որ նախիջեւանցին անեցի է եւ տասն եւ չորրորդ դարում Հայաստանից դուրս եկած․ յայտնի է, թէ շատ աւանդութիւնք կամ ոտանաւորք եւ այլ այսպիսիք, որ վերաբերութիւն չունէին կրօնի հետ, պիտի կորչէին: Թէեւ խեղճ բաներ, բայց եւ այնպէս կարելի է տակաւին հաւաքել բաւական վիճակախաղեր եւ միքանի ոտանաւորք Աստուածածնի եւ ուրիշ սրբերի վրայ: Գեղացիք, որ առաջ աւելի աւանդապահ էին քան թէ այժմ, ունին զանազան երգեր, մանաւանդ հարսանիքի վերաբերեալ, որ յայտնի են անունովս «պար»:

Արդեօք, Աշտարակը, որ պահել է մինչեւ այժմ Նուրինի արարողութիւնը, պահե՞լ է նոյնպէս մի աւանդութիւն կամ հասկացողութիւն նոյնիսկ Նուրինի անձնաւորութեան կամ այդ օտարոտի արարողութեան մասին եւ թէ պահե՛լ է, ի՞նչ աւանդութիւն է այդ. աշտարակցոց կարծիքով ո՛վ է կամ ի՛նչ է այդ Նուրինը. ցաւում ենք, որ հեղինակը ոչինչ չէ ասում մեզ: Անշուշտ, եթէ աւանդութիւնը կորել է, հեղինակը պատասխանատու չէ, բայց այդպիսի դիպուածում էլ բնաւ աւելորդ չէր գոնէ՛ մի բացասական ծանօթութիւն: Մենք յոյս ունինք, որ արգոյ Պռոշեանցը ուրիշ անգամ աւելի շատ հանդէս հանէ այդպիսի տեղեկութիւնը եւ աւելի կատարելութեամբ առաջ տանի սկսածը: Մենք քաջ որ Սօս եւ Վարդիթերը չէ հատցրել նորա պաշարը. մանաւանդ, որ դեռ շատ բան մնում է, որին բնաւ չէ դիպել հեղինակի գրիչը:

Ապարան բառի ստուգաբանութիւնը, այսինքն պ. Պռոշեանցի կարծելը (եր. 7) թէ գուցէ անպարան բառի կրճատուածը լինի, կապելով նորան այն սքանչելի կանթեղի հետ, մենք իսպառ մերժում ենք. նախ, որ անպարան խօսքը, այսինքն պարան միացած բացասական ան մասնիկի հետ մենք հին հեղինակութեանց մէջ ոչ մի տեղ չենք տեսնում գործածած եւ այդ բոլորովին նոր բարդութիւն է. յայտնի է թէ Ապարանը անպարանից դուրս գալու համար հարկաւոր էր, որ այս վերջինը եղած լինէր դպրութեան մէջ, մինչդեռ Ապարան խօսքը (յատուկ առքով) երեւում է գործածուած: Երկրորդ, Ապարանը, որպէս այժմ նոյնպէս եւ առաջ ապահովութեան տեղ եղած լինելով, շատ հաւանական է, թէ ապարան հասարակ անունից լինի յատկացած: Այլ թէ ինչի՞ կարող էր մի իշխանի կամ թագաւորի ապարանը այնտեղ եղած լինիլ: Բայց մենք այստեղ բառերի ծագումը քննելու համար չդադարեցանք. եթէ այդ մասին խօսելու լինինք, այսինքն ընդհանրապէս այն անունների մասին, որ այսօր խորհրդաւոր նշանակութիւն են ստացել Հայաստանի հողում, կարելի եղածի չափ յարմարուելով Աստուածաշնչի պատմութեանցը, ապա մեր ասելիքը պիտի հիմնենք մեր հին հեղինակների գործերի եւ անողոքելի երկրաբանութեան վրայ: Բռնելով այս ճանապարհը, շատերը այդ անուններից կը կորցնեն իրենց ներկայ խորհուրդը, բայց մենք բնաւ վերաբերութիւն չունինք այդ բաների հետ. մեզ մանաւանդ քաշում է այն սքանչելի կանթեղը Արագածի եւ նորա մասին ուզում ենք մի երկու խօսք ասել:

Մեզ մինչեւ այժմ հանդիպած չէ խօսք կամ զրոյց մեր կլասիկական դպրութեան մէջ. խոստովանում ենք, որ նաեւ որպիսի եւ իցէ յիշատակարան անգամ չենք տեսել, որ խոսէր մեզ այդ կանթեղի մասին: Մի մութ աւանդութիւն միայն, այս կամ այն տիրացուի, այս կամ այն քահանայի բերանացի պատմութիւնից մեզ հասած, է բոլորը, ինչ որ գիտենք այդ մասին: Էջմիածնի պատկերները, որ հայոց ազգի մէջ շատ տեղ կան, պահում են իրենց վրայ նաեւ Մասիսի եւ Արագածի երեւակայեալ պատկերները: Այս խօսքը գործ դրինք այն պատճառով, որ ոչ Մասիսը նման է իր պատկերին եւ ոչ Արագածը: Յայտնի է թէ այդ պատկերների վրայ Մասիսի գլխին միշտ նկարուած է լինում մի անհեթեթ շինուածք. առանց դորան չէր լինիլ, – այդ Նոյեան տապանն է: Արագածի գլխին նկարուած է լինում օդի մէջ կախուած մի կանթեղ: Երբ որպէս 7-8 տարեկան տղայ հարցնում էի «վարպետիցս» այդ բանի նշանակութիւնը, նա դրականապէս եւ ինքնաբաւական կերպով պատասխանում էր ինձ, թէ «երբ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչը գնում էր այդ սարի գլուխը, գիշերային առանձնութեան մէջ Նարեկ քաղելու, այն ժամանակ հրամայում էր եւ իսկոյն օդի մէջ երեւում էր այդ կանթեղը եւ լոյս տալիս, որով նա կարողանում էր գրերը ջոկել եւ կարդալ»:  Չգիտեմ ինչ էր յանցանքս, միայն երբ հարցուցի, «Խալֆա՛յ, ո՞ւմ էր հրամայում», ճիպոտն եղաւ պատասխանը, այնպէս որ ցաւիցը մղկտալով, վարպետիս էլ, կանթեղն էլ մտքումս միասին շուլալեցի: – Գուցէ թէ այլ տեղերում մի փոքր այլապէս պահուած լինի այս աւանդութիւնը, վէճ չունինք. մանաւանդ մենք չենք կարդացել այդ մասին մի գրաւոր յիշատակարան: Ինչ որ վարպետիցս լսել էի, այն, վերեւը գրեցի, ինչպէս աստծու առջեւ, ամենայն հարազատութեամբ:

Որ ազգի մէջ կամենայ թող լինի, բայց եւ այնպէս չկայ աշխարհիս երեսին մի աւանդութիւն, որ առանց ամենայն պատճառի առաջանար: Այո՛, այդ աւանդութիւնքը, որքան հեռանում են իրենց ծագման ժամանակից, այնքան շատ կերպարանափոխ են լինում, ընկնելով ժամանակների եւ հասկացողութեանց ազդեցութեան տակ, մինչեւ այն աստիճան, որ շատ անգամ դժար է լինում հասկանալ կամ մեկնել, բայց եւ այնպէս անհնար է թէ նոցայ հիմքը եղած չլինի կամ մի ստոյգ պատահած իրողութիւն (թէեւ այլապէս) կամ մի գաղափար, որի այլաբանութիւնը վերջի սերունդը ընդունում է պատկերաբար, առանց նոցայ մէջ թաքնուած ճշմարտութեան կամ փիլիսոփայութեան վերահասու լինելու: Սոցա օրինակները խիստ շատ կան Ասիայում, ուր այլաբանական խօսուածքը եւ ձեւը տիրապէս սովորական էր, մանաւանդ հին ժամանակներում, բայց ասիական այլաբանութիւնքը մի աննշան բաներ են համեմատելով յունական դիւցաբանութեան հետ: «Բայց զի՞նչ արդէօք տարփանք քեզ, եւ Բիւրասպի Աժդահակայ փցուն եւ անճոռնի առասպելքն իցէն. եւ կամ է՞ր սակս զմեզ պարսից անյարմար եւ անոճ բանից, մանաւանդ թէ առաւել վասն ամբաստանութէան առնես աշխատ… Զի՞նչ քեզ առ այսոքիկ կարօտութիւն, առասպելք սուտ... Մի արդէօք յունական պերճ եւ ողո՛րկ առասպե՞լքն իցէն, հանդերձ պատճառաւ, որք զճշմարտութիւն իրաց այլաբանաբար յինքեանս ունին թագուցեալ... » այսպէս էր գրում մեր անզուգական Քերթողահայրը, Սահակ Բագրատունուն [15]:

Աւանդութեանց մէջ, ամէնից աւելի անհաստատը, փոփոխութեան եւ աղճատանքի ենթարկուողը է նոցա ժամանակը: Շատ անգամ աւանդութիւնը գրեթէ անարատ մնալով էապէս, փոխւում է նորա ժամանակը.  այսինքն մի անցք, կամ մի իրողութիւն, որ ստուգապէս պատահած էր, դնենք, Թորոսի ժամանակ, այդ բանը համարւում է եղած կամ Մինասի ժամանակ, որ շատ առաջ էր ապրել Թորոսից կամ Նիկողոսի, որ Թորոսից շատ դարեր յետոյ էր ծնել: Այդ ժամանակի առաջ ու հետ խաղալը կախւում է Թորոսի, Մինասի եւ Նիկողոսի ազգի մէջ ունեցած խորհրդից, արժանաւորութիւնից ու յատկութիւնից: Յայտնի է թէ մի պատերազմ, մի քաջագործութիւն, մի յաղթութիւն չի վերագրուել մի սուրբի, որպէս նաեւ մի հրաշագործութիւն մի երեւելի զօրավարի: Եթէ ազգը Թորոսի օրով տեսել է մի խորհրդաւոր անցք, բայց Թորոսի վրայ բնաւ համարում չունի, ազգի յետագայ զաւակները այդ անցքը անպատճառ կը խլեն Թորոսից եւ կը վերագրեն մի մարդու, որ կամ առաջ է ապրել Թորոսից կամ վերջը, որի վրայ ազգը մեծ համարում ունի քաղաքականապէս կամ կրօնապէս, նայելով անցքի բնաւորութեան: Աւանդութիւնքը, զրկուելով այսպէս ժամանակագրական ճշտութիւնից, շատ անգամ այնքան շատ հաւաքւում են մի մարդու վրայ, որ այդ մարդը շատ դարերից յետոյ դառնում է մի պահարան, մի շտեմարան սքանչելի անցքերի եւ գործերի, իսկ միւս բոլոր մարդիկը, այն մէկ նշանաւոր մարդու օգտի համար, զրկւում են իրենց ստուգապէս ունեցածից: «զի ամենայնի որ ունիցի տացի եւ յաւելցի, եւ որ ոչն ունիցի, եւ զոր ունիցին բարձցի ի նմանէ», ճիշտ այսպիսի դիպուածներում է կատարւում:

Հայոց ազգը, Արագածի վրայ կրակ կամ լոյս եթէ չտեսնէր, անհնար է, թէ նա չեղած տեղից կանթեղ հնարէր եւ Լուսաւորչին ուղարկէր այնտեղ Նարեկ քաղելու: Մենք այդ լոյսը կամ կրակը Արագածի վրայ ընդունում ենք որպէս իրողութիւն: Բայց սակայն, դժար է այժմ դատել թէ այդ լոյսը կամ կրակը Լուսաւորչից առա՞ջ էր տեսել ազգը, թէ՞ յետոյ: Լուսաւորչի անունը այդ աւանդութեան հետ խառը տեսնելով չէ կարելի պնդել, թէ ստուգապէս չորրորդ դարումն է երեւել այդ կրակը: Այո՛, կարող էր եւ այն ժամանակ երեւիլ. մեր խօսքը այդ չէ, այլ այն, թէ լոկ անունը չէ կարող ընդունուիլ որպէս ապացուցութիւն Ժամանակի, աւանդութեանց մէջ:

Այդ լոյսը կամ կրակը ընդունելով որպէս իրողութիւն, բնականաբար խնդիր է առաջ գալիս, թէ ի՞նչ լոյս կամ ի՞նչ կրակ եղած պիտի լինի: Հարկ չկայ ասել, որ բնական երեւոյթը առասպելով մեկնաբանել մեր գործը չէ. դորայ փոխանակ առասպելեալ բնական երեւոյթը, իր մոգական քօղերից ազատել եւ բնութեան լուսով հասկանալ եւ հասկացնել «ի մեծ շինութիւն ազգին», մենք սիրում ենք որպէս ճշմարտութիւն: 

Մարդը, ոչ միայն ֆիզիկապէս, այլեւ բարոյապէս ենթակայ է բնութեան ազդեցութեան. բնութեան սրտի զարկը ցոլանում է անմիջապէս մարդու սրտում: Մարդը իր գաղափարքը առնում է բնութիւնից: Ինչ չափով ճանաչել եւ ուսել է նա բնութիւնը, համեմատ այդ չափին կը լինի նորա գաղափարների եւ հասկացողութեանց ազնուութիւնը: Ահա մի օրէնք, որ բնաւ բացառութիւն չունի: Սարդի ոստայնից բարակ մետաֆիզիկական համակարգութեանց բովանդակ գաղափարքը կան բնութեան մէջ. իսկ ինչ որ չկայ, այն ամենեւին սո՛ւտ է: Բնութիւնը մի գիրք է, որ պիտոյ է կարդալ եւ ուղիղ հասկանալ. սխալ ըմբռնողութիւնքը մեծ վնասներ են տալիս: Բնական երեւոյթքը իրենց վսեմափառ կերպարանքով շատ անգամ սարսափեցնում են մարդուն. սա միանգամայն ոչնչանում է, երբ աչքի առջեւ տեսնում է մի այնպիսի ուժ, մի այնպիսի զօրութիւն, այնպիսի տեսարան, որի առջեւ տկարանում է ոչ լոկ մի մարդու, այլեւ բովանդակ մարդկութեան ուժը: Բնական երեւոյթքը թէեւ ոչ այնպէս սասանեցուցիչ, ինչպէս մի վուլկանի կատաղի արտահոսութեան, կամ ինչպէս մի թաթառ կամ փոթորիկ ովկիանի վրայ, կամ Սահարի անապատում. թէեւ ոչ այնպէս ապշեցուցիչ, ինչպէս մի Ամազոն, Միսսիսիպի կամ Օրինոկոյ, կամ մի ամերիկեան կուսական անտառ. թէեւ ոչ այնպէս կործանաբէր եւ մահառիթ, ինչպէս մի կայծակ, մի սամում, մի հեղեղ կամ հարիւրամեայ ծառերը արմատից եւ տան ծածքը պատերից խլող մրրիկ, ո՛չ, այլ այնպիսի խաղաղ երեւոյթք, որ չեն պատճառում մի երկիւղ, մի վնաս, մի մահ կամ մի կործանում, այլ մանաւանդ զարմանք եւ հոգեզմայլութիւն եւ որոնք մարդու կարծելովը չունէին մի թշնամական բնաւորութիւն, ինչպէս միւս վերեւում յիշուածները, – եթէ հասկանալի չլինին ժողովրդին եւ չբացատրուին նորան, կարող են, այո՛ չարաչար մոլորութեանց պատճառ լինել: Եւ այդ մոլորութիւնքը, երանի՜ թէ, որպէս մի տեսական գաղափար, մնային մարդու գլխում, ո՛չ. նոքա շատ անգամ մարմին են առնում Շիւայի, Դուրգայի եւ Վիշնուի անհեթեթ կերպարանքներով եւ այնուհետեւ խարազան են դառնում մարդկութեան:

Որքան մոլորութիւնք, որ կան աշխարհի երեսին, այդ բոլորը սկզբնաբար ծագել են կամ բնութիւնը թիւր հասկանալուց, կամ իսպառ չհասկանալուց: Եւ այդ մոլորութիւնքը ոչինչ ուրիշ բանով չեն փարատուիլ, մերժուիլ, եթէ ոչ բնութիւնը ուղիղ հասկանալով: Ահա այս է պատճառը, որ ամէն բանական մարդ պիտի աշխատի ոչ միայն ինքը ուսանել բնութեան օրէնքները, այլեւ ուրիշին օգնել, եթէ ինքը աւելի փորձառած էր, քան թէ այդ ուրիշը, որ կամենում էր բանալ բնութեան գիրքը:

Ուզելով հասկանալ այն կրակը, կամ լոյսը, որ երբեմն երեւել է Արագածի վրայ եւ կամենալով փոքր ի շատէ տեղեկութիւն տալ ազգին  նորայ մասին, պէտք էր, որ մենք աչքի տակ առնուինք բնութեան մէջ (բացի երկնքի լուսաւորներից) եղած բոլոր կրակները կամ լոյսերը, քննէինք նորանց, համեմատէինք կանթեղի աւանդութեան եւ դորայ պարագաների հետ եւ որը անհամաձայն կը լինէր առողջ դատողութեան` մերժէինք, իսկ որի կողմում որ լինէր աւելի հաւանականութիւն, ընդունէինք որպէս բնական պատճառ կանթեղի աւանդութեան: Մենք, թէեւ այդ վերլուծութիւնը մեր մտքում արդէն արել ենք, բայց այստեղ աւելորդ համարեցինք մեր ընթերցողների առջեւ էլ նոյնը անել, պատճառ, խորհուրդ չգտանք զուր տեղը խնդիրներ առաջարկելու մէջ, միմիայն մերժելու եւ չէ ասելու համար: Օրինակ, կրակ է եւ լոյս ունի Դրումոնդի ասած կրակը (ջրածինը վառուած թթուածնի ներկայութեամբ), բայց դա ինքն իրեն չէ առաջանում բնութեան մէջ. վրայ երկու, որ այն ժամանակ բնաւ յայտնի չէր: Նոյնպէս եւ գալուանական լոյսը, որ գրեթէ մեր օրերի գիւտ է եւ այլ այսպիսիք: Շատ ուրիշ կրակներ եւ լուսեր, որպէս ճախնային գազը կամ գերեզմանական շրջմոլիկ կրակը, գնդաձեւ կամ կծկաձեւ [16]  կայծակը, վուլկանական կրակը [17]  եւ այլն, եւ այլն իրենց գաղափարներով  հակասութիւն ունէին կանթեղի գաղափարին: Նոյնպէս եւ լուսատու միջատներից առաջացած կամ վերջապէս մի մարդու ձեռքով վառուած սովորական կրակի գաղափարքը նոյնպէս համաձայն չէին կանթեղի աւանդութեան:

Յետոյ ի՛նչ դուրս եկաւ. էլ ոչինչ չմնաց, այս չէ, այն չէ:

Ո՛չ, մնաց եւ մեր կարծիքով աւելի հաւանականը, որ կարող էր շատ անգամ երեւցած լինիլ եւ այսօր էլ երեւիլ որպէս Արագածի գլխին այնպէս եւ ուրիշ տեղերում: Մեր բոլոր հետաքննութիւնքը համոզեցին մեզ, թէ այդ սքանչելի կանթեղը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ սուրբ Հելմոսի կրակը, որ մի դիպուածում էլ անուանում է Կաստոր եւ Պոլլուկս:

Այդ կրակի վրայ էլ սուրբի անունը, որ կպել է մանաւանդ ստիպում է մեզ մի փոքր տեղեկութիւն տալ նորա մասին, որպէսզի ընթերցողք մի գերբնական բան չհամարեն սորան եւ չասեն, որ եթէ սուրբի միջնորդութեամբ դարձեալ պիտի մեկնուի այդ կրակը, էլ ո՞ւր Լուսաւորիչը թողած գնանք մի սուրբ Հելմոսի քամակից, որին բնաւ մեր եկեղեցին չէ ճանաչում: Սուրբ Հելմոս խօսքը, ինչպէս կարծում են Հելենէի աւերանքից է առաջացել, որովհետեւ այդ կրակը քրիստոնէութիւնից առաջ  էլ նշմարած են, եւ ինչպէս առաջ, այնպէս եւ քրիստոնէութեան ժամանակ, նոյն այդ կրակը, ինչպէս ասացինք, անուանւում է մի դիպուածում Կաստոր եւ Պոլլուկս, որի մասին կ՚ասենք մի երկու խօսք: Իսկ թէ ի՛նչ է այդ կրակը, ահա մեր ծանօթաբանութեան բուն խորհուրդը:

Ենթադրում ենք, թէ ընթերցողը փոքր ի շատէ գաղափար ունի էլեկտրականութեան վրայ, ապա եթէ այս չենթադրելով խօսելու լինինք, այն ժամանակ պիտի ստիպուինք ամբողջ էլեկտրականութեան համակարգութիւնը աւանդել, որ կամ ֆիզիկայի գործ է (այսինքն ֆիզիկայի մասին գրուած գրքի) կամ մի առանձին հատուածի էլեկտրականութեան մասին եւ ոչ բնաւ կարելի է թոյլ տալ այս տեղում: Ուստի, ենթադրում ենք, ինչպէս ասացինք, մի փոքր գիտութիւն, մի գաղափար, էլեկտրականութեան մասին:

Երկրագունդի եւ ամպի մէջ առաջանում են էլեկտրական լարողութիւնք, որ առանձնանում են ամպի եւ երկրագունդի մէջ եղած օդով, որովհետեւ օդը վատ առաջնորդ է էլեկտրականութեան: Երկրագունդի եւ ամպի մէջ առաջացած էլեկտրականութիւնքը զանազան են, նոցանից մինը անուանւում է դրական, իսկ միւսը բացասական: Եւ որովհետեւ այս էլեկտրականութիւնքը այլասեռ են, ուստի բնական օրէնքով նոքա քաւում են, որ միանան իրար հետ: Եթէ ամպի էլեկտրականութիւնը յանկարծապէս միանայ երկրագունդի էլեկտրականութեան հետ, այն ժամանակ այդ միաւորութիւնը զգալի է լինում մեզ որպէս կայծակ: Երկու զանազան ամպերի մէջ էլ գոյեանում են շատ անգամ այն վերը յիշուած երկու այլասեռ էլեկարականութիւնքը եւ երբ նոքա իրենք այդ օդեղէն բարձրութեան մէջ միանում են իրար հետ, մենք տեսնում ենք նոցայ լոյսը` փայլակ, եւ լսում ենք նոցայ միաւորութիւնից առաջացած ձայնը` որոտ: Բայց այժմ այս վերջինը մեզ պէտք չէ. մեզ հարկաւոր է միաւորութիւնը ամպի եւ երկրագունգի էլեկտրականութեանը, բայց ոչ մի կործանաբէր կայծակի կերպարանքով: Երբ, ինչպէս ասացինք, երկրագունգի եւ ամպի մէջ առաջացել են այն այլասեռ էլեկտրականութիւնքը եւ երբ իւրաքանչիւրը նոցանից օդի միջնորդութեամբ առանձնացած լինելով գտնւում է լարուած վիճակում, այն ժամանակ (նոյնպէս ասել ենք) ձգտում են չէզոքանալ — եթէ կարելի է այսպէս ասել — այսինքն միաւորուիլ: Երկու այլասեռ էլեկտրականութիւնքն էլ առանձին-առանձին կարող են իրենց ներկայութիւնը յայտնել քննողին եւ այն Ժամանակ նոքա յայտնի են, իսկ երբ միացան, էլ չեն ընկնում զգացողութեան տակ եւ անյայտանում են: Սոցա յանկարծական միաւորութեան մասին խօսեցանք — յայտնի է թէ որպէս ծովից մի կաթիլ ջուր առնելով — եւ ասացինք, որ այդ միաւորութիւնը զգալի է լինում կամ որպէս կայծակ, կամ որպէս փայլակ ու որոտ: Սորա հակառակ, այդ էլեկտրականութեանը մեղմաբար, այսինքն աստիճան-աստիճան միաւորութիւնը, շատ անգամ իսպառ անզգայի է լինում մեզ, իսկ երբեմն, մենք տեսնում ենք այն լոյսը, որ սուրբ Հելմոսի կրակի անունով յայտնի է գիտութեան մէջ:

Յուլիոս Կեսարի, Տիտոս Լիւիոսի, Պլուտարքոսի, Պրոկոպիոսի, Սենեքայի եւ Պլինիոսի գրքերում շատ անգամ յիշւում է մի լոյս, որ երեւել է, կամ առանձին-առանձին զինուորների, կամ նոքա ամբողջ լեգէոնի նիզակների սլաքներից, նոյնպէս խօսւում է եւ նաւերի կայմերի լուսաւորութեան մասին: Այս բանի, այսինքն ասուած գրքերում, շատ անգամ այս լուսերի յիշատակուելու վրայ հիմնուած է կարծիքը, թէ հին ժամանակներում աւելի ստեպ է պատահել այդ երեւոյթը, քան թէ նոր ժամանակներում: Բայց նոյնպէս, ենթադրւում է, որ հին ժամանակներում հմայողները եւ հաւադէտները (augur) օգուտ քաղելով ամէն կարգից դուրս երեւոյթից, նոցա վրայ իրենց գուշակութիւնքը հիմնելով եւ ժողովրդին խաբելով, աւելի խնամք են ունեցել այդպիսի բաները գրով մինչեւ մեզ հասցնելու:

Բայց, այժմ, կայծակից առաջ կամ շուտով կայծակից յետոյ, եթէ մի նկատող մարդ ուշադրութիւն դարձնէ բարձր աշտարակի կամ  թարգելի սուր ծայրին, միշտ կարող է տեսնել սուրբ Հելմոսի կրակը: Նոյնպէս եւ բարձր սարերի վրայ կարող է երեւել այս կրակը, որպէս շատ ճառագայթների խուրձ, երբեմն բոլորշի եւ երբեմն լեզուաձեւ իր սուր ծայրով դէպի վեր, ինչպէս ճրագի կամ կանթեղի լոյսը, բայց մի ոտնաչափ կամ կէս գազ երկայնութեամբ: Նաւերի կայմերի վրայ, նոյնպէս յաճախ է պատահում այս. եւ եթէ միայն մի լեզուաձեւ լոյս է երեւում, սնապաշտ նաւաստիքը շատ բարկանում են, որովհետեւ նոքա հաւատում են թէ մրրիկ կը լինի այնուհետեւ, իսկ թէ երկու հատ, այդ դիպուածում նորան ասում են Կաստորը եւ Պոլլուկս, — նաւաստիքը ուրախանում են, որովհետեւ աջող նաւարկութիւն են բերում Կաստորը եւ Պոլլուկսը, յունական անտիկեան առասպելի հերոսքը: Շատ անգամ պատահում է, որ եկեղեցիների գլխի խաչերը լուսաւորւում են այսպիսի էլեկտրական լուսով. շատ անգամ ագռաւները թռչելով այն ամպի մօտից, որի էլեկտրականութիւնը մեղմաբար միանում էր երկրագունդի էլեկտրականութեան հետ, երեւել են զարմացած եւ ապշած ամբոխին լուսեղէն կտուցով: Նոյն այս բնական երեւոյթը նկատուած է շատ անգամ եւ ցած տեղերում, շատ անգամ ծառերի ճիւղերը լուսաւորուած են. շատ անգամ մարդիկ կարծել են, թէ էրւում են կրակում, եւ սարսափել են իրենք իրենց տեսնելով «ի հանդերձս լուսաւորս»։

«Կայծակի Ժամանակ, յունուարի 8-ին, 1839-ին, — ասում է հռչակաւոր Արագօն, իր ուսումնական քննութեան մէջ` կայծակի մասին. (Notice Scientifique sur le Tonnére, հ. XXX) — երբ կայծակը զարկեց Հասսելտեան եկեղեցու աշտարակին, Ցուոլլէյի եւ Հասսելտի միջոցում (Հոլլանդիոյ մէջ, առաջինն ամրոց է, այժմ գրեթէ աւերակ, իսկ երկրորդը քաղաք) գտնուած գեղացիք նկատեցին մի օտարոտի երեւոյթ: Վերը յիշուած կայծակի զարկելուց մի քանի ակնթարթ առաջ, նոքա տեսան, որ բոլոր նոցայ հալաւները (շորերը) կրակուած են: Այդ կրակը անցնելու (մարելու, յանգեցնելու) համար զուր տեղը աշխատելու ժամանակ սարսափանքով նկատեցին, որ ծառերը եւ նաւի կայմերը նոյն բոցով էին փայլում: Կայծակի զարկելն ու այդ սքանչելի կրակների անյայտանալը մի ակնթարթում կատարուեցաւ»:

Որքա՞ն ուրիշ այսպիսի դիպուածներ առաջ է բերում Արագօն, վերը յիշուած հոյակապ աշխատութեան մէջ. որքա՞ն այսպիսիք յիշուած են գերմանացի Ցիմմերմանի ֆիզիկայի մէջ, մենք չենք ուզում ամենը  այստեղ դնել: Այլ այնչափ միայն յիշեցինք, որ տեսնեն եւ հաւատան, թէ այդ կրակները եւ լուսերը ոչ բարձր են ամպերից եւ ոչ առանց երկրի գործակցութեան [են] առաջանում: Բնութիւնը, ինքը, ոչ թէ մի լոկ հրաշք է, այլ բարձր քան թէ հրաշքը եւ այս պիտի ստիպուի ընդունել ամէն մարդ, որ ուսումնասիրում է նորան: Բնութիւնը միայն կարող է հասկացնել մեզ արարչի մեծութիւնը եւ փառքը. «Երկինք պատմեն զփառս Աստուծոյ եւ զարարածս ձեռաց նորա պատմէ հաստատութիւն»: Արարիչը, մէկ անգամ ստեղծելով բնությսւնը տուել է նորան անխախտելի եւ սուրբ օրէնքներ, որ բնաւ եւ մէկ մազի չափ խոտորմոնք չունին. «սահման եդ եւ ոչ անցանեն» [18]: Այդ օրէնքներով կառավարւում է ամէն ինչ, որ մենք տեսնում ենք, կամ ինչ որ բնաւ չենք տեսնում, տիեզերքի անչափելի տարածութեան մէջ: «Դնէ զձիւն որպէս զասր եւ զմէգ որպէս փոշի ցանեաց: Արկանէ զսառն որպէս պատառոտ առաջի ցրտոյ նորա կարէ կալ»: Ի՛նչ վսեմ նկարագրութիւն: Բայց այս բոլորը լինում են այն մէկ անգամ դրուած օրէնքով, ինչպէս մարդը ապրում է եւ բազմանում է, թէեւ առաջին մարդը միայն դուրս էր եկած բուն աստուծու ձեռքից: Ամէն հրաշք, որ ո՛վ եւ իցէ կարող էր մտածել, շատ ստո՛ր, շատ տկա՛ր եւ շատ չնչի՛ն է, քան թէ այն հրաշքը, որ արարիչը, բնութեան միջնորդութեամբ ցոյց է տալիս մեզ ամէն օր, ամէն րոպէ, եւ ամէն վայրկեան: Նա չէ հերետիկոսը, որ քննելով եւ ուսումնասիրելով բնութիւնը, ամէն վայրկեան ստիպւում է ասել բնութեան ճարտարապետին, իր սրտի աղօթարանից, «որպէ՜ս զի մեծ են գործք քո Տէր». այլ նա, որ ոչ միայն ինքը չէ ուզում եւ չկամի իմաստասիրել բնութիւնը. «զերկինս եւ զերկիր զգործս մատանց նորա, զլուսին եւ զաստեղս զորս նա հաստատեաց», ո՛չ. հերիք չէ այս, այլեւ արգելում է, որ ուրիշն էլ նորա կամաւոր կուրութեան հետեւելով չտեսնէ եւ չուսանի. «ինքն ոչ մտանէ եւ որոց մտանեն արգելու»: Նա, որ այս բոլորի մեղքը ծածկելու համար, ինքը իր թշուառ գլխից տեսութիւնք եւ համակարգութիւնք է հնարում ընդդէմ բնութեան աստուածադիր սահմաններին, քաշքշելով այն օրէնքները, որ մարդու կամքին բնաւ չեն ենթարկւում, այո, այդպիսին աստուծու արտօնութիւնն է յափշտակում երկրի երեսից:

Դու, որ Նէապոլսի մէջ ցոյց ես տալիս ինձ մի շիշ, ուր կայ մի  քանի կաթիլ արիւն եւ պատմելով, թէ այդ արիւնը այս կամ այն ժամանակ եռ է գալիս, ուզում ես դորանով քարոզել ինձ այլեւ աստուածը, որի գրած օրէնքները, մի ակնթարթում, ինչպէս Երեմիայի «Կաթսայ յեռանդեան» եռացնում են ահագին ովկիանը, ես խելագա՞ր եմ, որ ովկիանի մեծափառ հրաշքը թողած, քո երկու կաթիլ չորցած արիւնին նայիմ. եւ այն ժամանակ, երր բիւրաւոր այդպիսի կաթիլներ, բայց կենդանի արիւնի, ամէն վայրկեան եռում են եւ շրջան են կատարում իմ երակներում:

Մեծ ճարտարապետը, որ քեզ ստեղծել է առանց քո օգնութեան կամ խորհրդին կարօտելու, մի՞թէ կարօտ է այսօր քո սուտին:

«Զի՜նչ հաղորդութիւն լուսոյ ընդ խաւարի»… «Սուտն ի հօրէն սատանայէ է»… «Հանէ՜ք զդա ի խաւարն արտաքին»:

Թէ ու՛ր է հասած այժմ բնական գիտութիւնը եւ ի՜նչ անհասկանալի քրմական գաղտնիքներ քակում է նա, ի՜նչ համարձակ քայլափոխներ է անում, այդ մասին հարիւրաւոր են ապացոյցքը: Նոյնիսկ մեր յիշած Ցիմմերմանի ֆիզիկան, — ուր էլեկտրական մասին մէջ, առաջ բերելով Բեն Դաւիթի, Միխայէլիսի եւ Լիհտենբերգի ուսումնական քննութիւնքը զարմանալի պարզութեամբ բացում է տապանակի եւ վկայութեան խորանի գաղտնիքը, — թեթեւ ապացոյց չէ:

Հոգով չափ ցանկալի էր, որ մեր բնագէտ եղրայրակիցքը աշխատութիւն յանձն առնուին այդ ֆիզիկան թարգմանելու: Այդ գործը գրուած է հասարակ ժողովրդի համար եւ կարող ենք հաստատապէս վկայել, որ ամէն կարգի ժողովրդին հասկանալի կը լինի, եթէ արժանապէս թարգմանուի: Բնական գիտութեանց բոլոր ճիւղերը կապուած են ֆիզիկայի հետ. այնպէս, որ դժուա՛ր է ձեռք զարկել բնագիտութեան միւս ճիւղերը մշակելու կամ թարգմանելու մեր ազգի համար, մինչեւ որ չենթադրուի թէ ֆիզիկան ծանօթ է նորան փոքր ի շատէ:

Բայց ինչպէս մի անգամ արդէն ասացինք, այսպիսի գրքերը պիտի թարգմանուին լաւ բնագէտների ձեռքով. պատճառ, լոկ թարգմանութիւնը շատ անգամ թերի է լինում, թէեւ թարգմանիչը քաջ գիտէր լեզուն: Գիտութիւնը երբեք չէ կանգնում մի կէտի վրայ, այլ միշտ առաջ է գնում. ամէն օր լինում են նորանոր յայտնագործութիւնք եւ նորանոր պարզաբանութիւնք գիտութեան մութը եւ շատ անգամ անհասկանալի տեղերի: Թարգմանիչը, մի այդպիսի գիրք թարգմանելու ժամանակ,  պարտակա՛ն է նորա բոլոր գրութիւնքը համեմատել գիտութեան այն վիճակի հետ, ինչ վիճակում որ գտնւում է սա նորա թարգմանութեան միջոցին: Մեր յիշած ֆիզիկայի բնագիրը կարօ՛տ է փոփոխութեանց, աւելուածքների եւ ծանօթաբանութեանց: Նորա ռուս թարգմանիչը բաւական մշակել է այդ գիրքը, բայց էլ մի քանի տեղ կան, որ պէտք ունէին աւելի պարզաբանութեան եւ ծանօթաբանութեան: Լոկ, խօսքով հանդէս եկած չհամարուելու համար, մենք հրաւիրում ենք մեր բնագէտ եղբայրակիցների ուշադրութիւնը մեսմերականութեան վրայ, որ գերմանացի նատուր-ֆիլոսոֆների մէջ, մինչեւ այսօր էլ տեղիք ունի եւ որ գիտութիւնը բնա՛ւ չէ կարող ընդունել: Որպէս թէ արբեցութիւնից պատճառուած «ինքնակիզութեան» խնդրի մէջ: Մունքէի եւ Քոփփի սքանչելի կարծիքները ճշմարտանման կերպով առաջ են բերուած, բաւական քիմիական մանրամասնութեամբ, մինչդեռ նոցայ ընդդէմ մերժողութիւնքը առանց բացատրութեան, լոկ Լաւուազիէ, Դեւի եւ Լիբիղ հեղինակների անուններով, առանց ասում ենք, գոնէ՛ մասնաւորապէս յիշելու թէ ի՛նչ ճանապարհով հասել էին այս հեղինակները իրենց մերժողական դրութեան: Այնտեղ յիշւում է Լիբիղի 1844-ի կատարած քննողութիւնը միայն անունով, մինչդեռ Լիբիղը իր նամակների չորրորդ տպագրութեան մէջ ոչ միայն մանրամասն եւ հիմնաւոր կերպով խօսում է ընդդէմ սքանչելի ինքնակիզութեան, 1850 թ. յետոյ կատարած քննողութեամբ, այլեւ աւելուածի մէջ հանդէս է հանել մի քանի հարցասիրութեան արժանի թղթակցութիւնք: Ցիմմերմանը, այո՛, չէ ընդունում մեսմերականութիւնը, կամ «ինքնակիզութիւնը» եւ չէ բնաւ պաշտպանում, բայց նոցա ընդդէմ կային բաներ, որ ուսումնական գերմանացին զանց է արել մէջ բերել եւ մի քանի բանի էլ զուր հանդէս տուել:

Ահա այս տեսակ բաներ ամէն գիտութեանց վերաբերեալ առաջնորդական գրքերի մէջ կարող են պատահիլ, որպէս եւ մեր յիշած գրքի մէջ էլ կան, որոնց հեղինակքը, եթէ այսօր գրելու լինէին այդ բաները անշուշտ, այնպէս գրելու չէին այս պատճառով, այդպիսի գրքերի թարգմանիչը պիտի լաւ գիտենայ իր առարկան եւ գիտութեան ներկայ վիճակը, որպէսզի հնացած եւ արդէն, մերժուած մի դրութիւն չդնէ ուսանել կամեցողի աոջեւը որպէս գիտութեան ներկայ խօսքը:

Մեզ թւում է, թէ մեծ ծառայութիւն ցոյց տուած կը լինէր ազգին, եթէ պ. Խատիսեանցը, Թիֆլիսի մագնիսեան դիտանոցի արգոյ կառավարիչը, աշխատութիւն յանձն առնուր մեր յիշած ֆիզիկան հայերնէն մշակելու: Անշուշտ, եթէ միայն դպրոցներում, համակարգաբար դաս տալու կամ ուսանելու համար լինէր այդ մշակութեանը, այն Ժամանակ Եագէն  եւ ժամէն ֆրանսիացի բնագէտների հոյակապ ֆիզիկաները իրենց կը քաշէին մեր ուշադրութիւնը: Բայց մեր խօսքը հասարակ ժողովրդի օգտին վրայ է, թէեւ, այո՛, Ցիմմերմանի ֆիզիկան ո՛չ բնաւ անօգուտ է եւ ուսանողներին:

Հակամէտ եմ կարծել, որ մեր գրագէտքը կարդալով, իմ մինչեւ այստեղ առաջ տարած խօսքերը, կ՚ասեն թէ «այդ բոլորը մեզ մի անծանօթ կամ նոր բաներ չեն, մենք այդ ամէնը գիտենք»: Ես լաւ գիտեմ, որ այն դուռը, որտեղից ես եմ մտնում, բաց է ամէն մարդու համար, եւ վկայում եմ, որ ինձանից լաւ իմացողներ էլ կան, բայց այդ աւելի վատ է նոցայ համար, որ ինձ պիտի ասեն, թէ իրենք վաղուց գիտեն իմ ասածները: «Եթէ կոյրք էիք ոչ էր ձեր մեղ, բայց արդ տեսանէք եւ մեղքն ձեր ի ձեզ հաստատեալ են»:

Լոյսը եւ խաւարը միմեանց այն աստիճանի ներհակ բաներ են, որ երկուքը միասին չեն կարող լինել մի տեղում, եւ եթէ մեր գրագէտքը, որպէս սիրելի է մեզ կարծել, ուզում են փարատել եւ մէկ օր առաջ տեսնել ազգի ազատութիւնը խաւարից, ապա ուրեմն պիտի լոյս գործ դնեն: Խաւարը, ո՛չ ինքն իրեն կը փարատուի եւ ոչ խաւարով կամ առասպելներով:

Մեղադրելի չէ ժողովուրդը [19], եթէ վազում է դէպի գերբնականը, մինչդեռ Արագածի վրայ երեւացած լոյսը իրողութիւն է, իսկ նորա բնական պատճառը նորան անյայտ: Սոսկալի վնասներ եւ աւերածութիւնք բերում են այս կանխամուտ կարծիքները, որ առաջացած էին տգիտութիւնից:

Անի քաղաքի բնական երկրաշարժից [20]  կործանումը մի՛թէ չէ՞ վերագրուել մի վարդապետի նզովքի եւ այդ աւանդութիւնը մինչեւ այսօր նստած չէ՞ ազգի մէջ: Հայաստանից այնքան բազմութեան դուրս գնալն, նորա թափառական պանդխտութիւնը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ, նորա քաշածները եւ այդ պատճառով Շիրակի գաւառի ամայանալը, որպէս նաեւ Անի քաղաքի աւերակ մնալը, այդ նզովքի պատճառով չէ՞: «Անի քաղաքը անիծուած է. ո՛վ որ այնտեղ բնակուի, նոյնպէս կ՚անիծուի», այս չէ՞ մինչեւ այսօր ազգի ամենամեծ մասի գաղափարը: Ահա միջնադարեան սքանչելի ուղղութեան մէկ արդիւնքն էլ. այսպիսիներ որքա՜ն կան: Մենք գրագէտներ գիտենք (իրենք ասում են թէ գրագէտ են), որ ժողովրդի աչքը բանալը, հերետիկոսութիւն են համարում, յանդգնաբար հրատարակելով: Կը ցանկանայինք իմանալ, թէ ժողովրդի մոլորութեան պատճառ լինելը, երկրից երկիր տարագրելը եւ բախտի անգութ հարուածներին մատնելը, իւր սարոք ի՛նչ ուղղափառութիւն է: Թո՛ղ դժոխքի ջամբռ մատենի  մէջ գրէ մեր անունը պարոն Բեհեղզեբուղը, միայն թէ մենք բիւրաւոր ժողովրդի մահին, տառապանքին պատճառ եղած չլինինք: «Ուխտիւք խնդրէի ես իսկ ի՛նքն նզով լինիլ ի Քրիստոսէ, վասն եղբարց եւ ազգականաց իմոք ըստ մարմնոյ, որ են իսրայէլացիք» (թուղթ Պօղոսի առ Հռովմայեցիս, Գլ. Թ, համար 3):

Թո՛ղ չկարծուի, թէ մենք տգիտաբար զարմանում ենք այս նեղսիրտ եւ հալածասէր ուղղութեանց վրայ. քա՛ւ լիցի՛: Բոլոր Եւրոպան անցաւ այդ կամուրջից. յայտնի է, թէ կարգը, մէկ օր մեզ էլ պիտի հասնէր, եւ ուրա՛խ ենք, որ հասել է. պատճառ, դա ցոյց է տալիս մեզ ազգի առաջշարժութիւնը: Մանաւանդ սրտաշարժ է անմահ Գալիլեյի գլխի անցքը, որ իր աստեղարաբշխական եւ բնագիտական յաւիտենակա՜ն գիւտերի պատճառով, այլեւ Կոպերնիկի տիեզերական համակարգութիւնը պաշտպանելով, իր եօթանասուն տարեկան հասակում հալածուեցաւ տմարդի ինկվիզիցիոնից եւ չարչարուեցաւ նորա խաւար բանտերում: Այնտեղ ստիպեցին նորան գլխաբաց եւ ծնկաչոք կարդալ մի արհամարհելի  եւ պժգալի երդմնագիր [21],  —բոլորովի՜ն արժանի նորա շարադրողներին, — եւ հրաժարուիլ իր սրտի վկայութիւնից եւ աչքի յայտնի ճշմարտութիւնից: Բայց երբ դեռ բանը չէր հասել այդտեղ նա ունի գրած մի պատուական նամակ առ Madama Christina Granduchessa madre, որից դնում ենք հետեւեալ քաղուածքը: «Մենք մեր յայտնագործութիւններով չենք ուզում խառնափնդորել բնութիւնը եւ մտքերը․ չենք ուզում կործանել գիտութիւնքը, այլ ուզում ենք լուսաւորել նորանց եւ ստոյգ հիմք տալ նոցայ: Մեր հակառակորդքը սուտ եւ անաստուածական են  համարում այն բանը, որ իրենք չեն կարող հերքել: Նոքա պաշտպանւում են կրօնի կեղծաւոր նախանձաւորութեամբ, բայց նուաստացնում են Սուրբ գիրքը, հնար շինելով նորան իրենց անձնական շահասիրութեան: Բայց, առանց լսելու պէտք չէ դատապարտել մի հեղինակ, որ չի դիպչում եկեղեցական կանոնադրութեանց, այլ, բնութեան օրէնքներին եւ որ մեկնում է այդ օրէնքները աստեղաբաշխութեան եւ երկրաչափութեան կանոններով: Ով որ միշտ պատկերաբար հասկանում է ամէն բան, այնպիսին պիտի որ եւ Աստուածաշնչի մէջ հակասութիւնք եւ մինչեւ անգամ աստուածընդդէմ հայհոյութիւնք գտնէ, երբ խօսք է լինում աստուծու աչքի, ձեռքի, կամ բարեկամութեան մասին: Եթէ ազգի խամութեան պատճառով հնարաւոր է այս, ապա ուրեմն է՛լ աւելի հարկաւոր էր աչքի տակ ունենալ այս խամութիւնը այն դատողութեանց մէջ, այնպիսի առարկաների մասին, որ բնաւ չեն ենթարկւում ամբոխի նկատողութեանց եւ չեն դիպչում հոգու բարօրութեան, — ինչպէս են բնական գիտութիւնքը: Այս պատճառով խօսելով այդ գիտութեանց վրայ, չէ կարելի եզրակացութիւնք հանել բիբլիական ասացուածներից, այլ, նկատողութիւններից եւ հարկաւոր փաստերից, որովհետեւ ե՛ւ բնութիւնը ե՛ւ Աստուածաշունչը միօրինակ գոյացած են աստուածային խօսքով» (Յուստոս Լիբիղ, նամակ 4. տես եւ նորա աւելուածը):

Դառը բողոք. բայց որքան տող, այնքան ճշմարտութիւն: Թո՜ղ, մի՛շտ օրհնուի գիտութեան նահատակների անմահ եւ նախանձելի յիշատակը:

Միայն Արագածը չէ, որ տուել է իր հարկը միջին դարերին. մեր վեհափառ Ազատ Մասիսը նոյնպէս ձգել [է] այդ խաւար դարերի գանձանակը իր լուման: Ո՛վ չգիտէ Էջմիածնի «Լուսաւորչու» ասուած քամին, որ ամառները ամէն իրիկուն արեւը մտնելու ժամանակ բարձրանում է Մասիսի կողմից եւ զովացնում է էրուած փոթոթուած Արարատեան դաշտը: Արդարե՛ւ, նայելով ցերեկուայ ջերմութեան աստիճանին, ստուգապէս կարելի է ընդունել այդ քամին որպէս երկնային պարգեւ: Ես ինքս, Էջմիածնի մէջ սեպտեմբերի սկզբում, սատկած ձուկի պէս բերանս բաց մնացած, անհամբեր սպասում էի, թէ ե՞րբ արեւը պիտի թեքուի, որ իմ ալեւոր Մասիսի կենարար շունչը ինձ հասնի ու մի քիչ զովացնէ: Անշուշտ, մի վտանգ, մի մոլորութիւն չկայ եւ չէ կարող լինել, եթէ ժողովուրդը չգիտէ այս բանի զօրութիւնը, բայց եւ այնպէս գիտենալը աւելի օգտակար համարելով, գրում ենք մի քանի տող, ներողութիւն խնդրելով ընթերցողից, որ մեր գրուածքը շատ ճիւղաւորւում է այս անգամ:

Արեւը սաստիկ տաքացնում է որպէս Արարատեան դաշտը, որ ամէն կողմից գրեթէ շրջապատուած է ապառաժ եւ մերկ սարերով, նոյնպէս եւ Արագածի վիթխարի քարակտուր մարմինը: Թողում եմ բոլոր դաշտի մէջ ցիր ու ցան ընկած, թէ աւերակներից մնացած եւ թէ սարերից եկած անհամ քարերը: Թէեւ, այո՛, ոչ փոքր բան են սոքա, որովհետեւ բովանդակ դաշտը լիքն է այսպիսի քարերով: Այս սարերը, դաշտը եւ քարերը արեւի ճառագայթներից սաստիկ տաքանալով, ջերմութեան բնական օրէնքով, որ լայնացնում է ամենայն մարմին, լայնացնում եւ անոսրացնում են Արարատեան դաշտի օդը: Հիւլեքը այս օդի, որ անմիջաբար  շօշափում էին տաքացած մարմիններին, լայնանալով եւ մի որոշեալ տարածութեան մէջ աւելի տեղ բռնելով, քան թէ սեղմ օդը, սկսում են կամաց-կամաց բարձրանալ դէպի վեր եւ այս է պատճառը, որ ջերմութեան ժամանակ անօսրանում է այդտեղի օդը եւ մի վաստակեցուցիչ եւ վհատեցուցիչ ազդեցութիւն է գործում կազմուածքի վրայ: Այս է պատճառը, որ Արարատի ձիւնական գօտին, չնայելով նորա աշխարհագրական դրութեան, այսինքն հիւսիսային լայնութեան, աւելի բարձր է, քան թէ նոյն լայնութեան տակ եղած ուրիշ սարերի ձիւնական գօտին: Հաշուելով ծովի մակերեւոյթից, Արարատի ձիւնական գօտու բարձրութիւնը հասնում է մինչեւ 13300 ոտնաչափ: Նոյն այս օրէնքներով եւ պատճառներով Հիմալայեան սարի ձիւնական գօտին բարձր է, քան թէ կարող էր կամ թէ պիտի լինէր, եթէ նորա շրջապատը ընդարձակ եւ արեւակէզ դաշտ եղած չլինէր: Ձիւնական գօտին Մեքսիկայի Անագուակա սարերի, որ 20° աւելի հարաւային դրութիւն ունին (Արարատը մօտաւորապէս գրանցւում է հիւս լայն. 40° տակ, իսկ Անագուական մօտաւորապէս 20°) միմիայն 800 ոտնաչափ աւելի ցած է, քան թէ Արարատինը, լինելով 14100 ոտնաչափ:

Մարմինները ինչպէս ջերմութիւնից լայնանում են, դորա հակառակ, ցրտից սեղմւում են: Արարատի յաւիտենական ձիւները եւ սառցանոցները շօշափող մթնոլորտը միշտ սեղմուած եւ ճնշուած վիճակի մէջ է: Ասել է, թէ երբ արեւի ջերմութիւնից Արարատեան դաշտի օդը լայնանալով անօսրանում է եւ բարձրանում է դէպի վեր, երբ միւս կողմից Մասիսի օդը ցրտից ճնշուած սեղմ է եւ աւելի խիտ, ուրեմն օդի բնական զուգակշիռը խանգարուած է այդտեղ, պատճառ, բնական օրէնքով, հեղուկ եւ օդանման մարմինները ամէն կողմ հաւասարապէս ճնշելով պիտի մի մակերեւոյթ եւ մի հաւասարութիւն ունենան: Ի՛նչ է սորա բնական հետեւանքը, այն, որ Մասիսի ճնշուած օդը պիտի վազէ լցնել Արարատեան դաշտի օդի պակասութիւնը: Բայց որովհետեւ ջերմութեան ժամերը այնքան երկար չեն, որովհետեւ օդը անօսրանալով ստանում է նոյնպէս աւելի ձգականութիւն, որ ինչպէս վեր է բարձրանում, այնպէս եւ ամէն կողմ, ուստի եւ ցերեկը չէ կատարւում օդերի զուգակշռութիւնը, այլ այն Ժամանակ, երբ արեւի ճառագայթքը էլ այնպէս չէին տաքացնում դաշտը, երբ նորա օդը կամաց-կամաց կորցնելով իր ձգականութիւնը սկսում էր սեղմուել, այն ժամանակ, Մասիսի օդը, էլ դիմադրութիւն չգտնելով լայնացած օդից, սկսում է վազել դէպի դաշտը, պատճառելով այն ախորժ քամին: Այդ քամու ուժը միշտ համեմատ է ջերմութեան աստիճանին: Որքան սաստիկ լինի ջերմութիւնը ցերեկը, այնքան ուժով կը լինի քամին իրիկնապահին: Շատ ծովահայեաց քաղաքներ ունին իրենց  իրիկնաքամին, որ ծովից է փչում, այն դիպուածներում ծովը կատարում է Մասիսի պաշտօնը, որովհետեւ իւրը աւելի վատ առաջնորդ լինելով ջերմութեան, նորա օդը աւելի խիտ է, քան թէ նաւահանգստի կամ քաղաքի օդը, որ անմիջական յարակցութիւն ունի ջերմութեան լաւ առաջնորդ մարմինների հետ: Երկու անգամ կանգնելով հնդկական Մադրասի նաւահանգստում եւ, մի քանի օր մնալով Սեյլան կղզու Գալլ քաղաքում (point de Galle) ես նոյնպէս վայելած եմ այս բնութեան զուարթարար պարգեւը, էշ նահատակ եղած լինելով ցերեկուայ դժոխային ջերմութիւնից: Պէ՞տք էր աւելացնել, թէ տրոպիկական աշխարհների մշտական պասսատքը առաջանում էին հիմնուած լինելով էապէս այն պայմանների վրայ, որոնց մասին խօսեցանք. բայց մենք չենք ուզում աւելի ձգացնել բանը: Մեր դիտաւորութիւնը էր մի համառօտ տեղեկութիւն տալ միայն «Լուսաւորչու քամուն»: Մենք հասած ենք մեր նպատակին:

Առաջ ենք գնում:

Առհասարակ պ. Պռոշեանցի ծանօթաբանութիւնքը աջողակ չեն: Խօսելով հարսանիքի, որսի եւ մենամարտութեան մասին (եր. 198) արգոյ հեղինակը այսպէս է ծանօթաբանում. «Էս որսի սովորութիւնը եւ մենամարտութիւնը կարծեմ մնացած պէտք է լինի մեր նախնի թագաւորների ժամանակից, որ առհասարակ երբեմն-երբեմն զուարճութեան համար անում էին»:

Ի՛նչ խօսք է այս: Նախ, որ մենամարտութիւնը եւ որսորդութիւնը թագի սեփական մի բան չէ, որ ուր էլ տեսնուի, թագաւորներից մնացած կարծուի: Երկրորդ, դնենք թէ մեր պատմութեան յիշատակարանքը տեղ-տեղ պահել են մեր թագաւորների որսորդութեանը յիշատակը, շատ անգամ դատապարտելով նոցայ զբօսասիրութիւնը եւ ազգային կառավարութիւնը երեսի վրայ ձգելը, բայց թէ երբեմն երբեմն մէնամարտո՞ւմ էին նոքա զուարճութեան համար. այդ, առաջին անգամ լսում ենք պ. Պռոշեանցից: Գո՛նէ խոստովանում ենք մեր տգիտութիւնը, որ մենք չգիտենք, թէ հայոց թագաւորները Ներոնի օրը ընկնելով զուարճութեան համար հրապարակ էին իջնում մենամարտելու: Չենք էլ տեսնում պատմութեան մէջ, որ մեր թագաւորական պալատներում կամ քաղաքներում եղած չլինէր այնպիսի սովորութիւն, ինչպէս տեսնում ենք Հռովմի կրկէսում — գլադիատորներին (ըմբիշ), որ առաջ միայն ստրուկների գործ լինելով, յետոյ հռոմէական բարքի ընդհանուր ապականութեան ժամանակ դարձաւ ազնիւ երիտասարդների, պատրիկիոսների, ծերակոյտ մարդերի, այո՛, եւ նոյնիսկ Ներոնի սիրական գործը:

Բայց, ասենք թէ թագաւորները որսորդութեան, էին գնում, ասենք  թէ մենամարտում էին երբեմն-երբեմն զուարճութեան համար, ինչպէս հաւատացնում է մեզ մեր հեղինակը, բայց ի՞նչ յարաբերութիւն կայ հարսանիքի սիմբոլական արարողութեանը եւ թագաւորական զբօսասիրութեան մէջ: Փեսայի թէ թուր կապելը, թէ որսի գնալը, թէ մենամարտութիւնը, այս բոլորը իրենց սիմբոլական բնաւորութեամբ հարկադրում են մեզ կարծել, թէ դոքա շատ հին ժամանակներից, եւ թագաւորներից առաջ ժամանակներից, մնացած արարողութիւնք են կամ այդ արարողութեանը փշրանքը: Մի երիտասարդ ամուսնանալով մի աղջկայ հետ, բարոյական պարտականութիւնք է առնում իր վրայ մարդկային ընկերութեան առջեւ պաշտպանել իր ընտանիքը, կերակրել նորան եւ առհասարակ դէպ դնել մի կոպիտ ուժի, եթէ սա որեւիցէ կերպով կամենար վրդովիլ նորա ընտանեկան խաղաղութիւնը: Եւ մեզ թւում է, թէ թուր կապելը, որսի գնալը եւ մենամարտութիւնը անին իրենց մէջ այս պայմանների սիմբոլական խորհուրդը, որ փեսան հրապարակով ցոյց է տալիս եւ ապացուցանելով ընկերութեան իր այրութիւնը եւ արժանաւորութիւնը իրաւամբ ստանում է իր կինը:

Թէ ի՜նչ բանի նշան է թուրը, այդ մասին խօսիլն էլ աւելորդ ենք համարում [22], իսկ որսի համար ասում ենք այսքան, որ ամէն ազգ իր մանկութեան ժամանակ ապրել է եւ այժմ եւս վայրենիքը ապրում են որսորդութեամբ: Տարակոյս չկայ, որ եւ մեր ազգը անցել է մի անգամ զարգացման այդ աստիճանը, եւ մեր համար եղած է երբեմն ժամանակ, երբ ամէն հարստութեան յայտարարքը էին զանազան կենդանիների մորթեր եւ ոսկորներ (զէնք շինելու համար): Արդէն քաղաքակրթութեան մէջ մեծ առաջադիմութիւն է, երբ մի վայրենի, թափառական որսորդութեամբ պարապող ազգ սկսում է երկրագործութեան ձէռք զարկել, բայց այդ բանը կարճ ժամանակում չէ լինում, դարեր են անցնում եւ ժողովուրդը արդէն ստացած է լինում շատ կանխամուտ կարծիքներ, բնական երեւոյթների թիւր ըմբռնողութիւնը եւ այլ հազար ու մի բան, որ գալոց աւելի լուսաւոր ժամանակը պիտի աշխատէր քերել այդ բոլորը: Թէ մինչեւ ո՞ր ժամանակ պարապել են հայք որսորդութեամբ․ կամ, աւելի լաւ, ե՞րբ է մտել նոցայ մէջ երկրագործութիւնը, որպէս ընդհանուր  ժողովրդի պարապմունք, այդ մասին պատմութեան էջերը դատարկ են մնացել: Այսքանը յայտնի է, որ Հայաստանը երբեք դարաւոր խաղաղութեան երես տեսած չլինելով, անդադար պատերազմների, յարձակողութեանց կամ պաշտպանողութեանց հանդիսարան եղած լինելով, չէ կարելի ենթադրել, մանաւանդ հին ժամանակների վերաբերութեամբ, թէ երկրագործութիւնը եղած լինի ընդհանուր ժողովրդի ապրուստի լծակը: Այն մարդը, որ կարող էր մաճ բռնել, նա ստիպուած էր հետեւիլ հայրենիքի դրօշակին: Թողնելով այս բոլորը որպէս լոկ ենթադրութիւն, աւելցնում ենք, թէ Արտաշէս Բ-ի օրով լսում ենք Խորենացու բերանից երկրագործութեան տարածումը Հայաստանում, մինչեւ որ այդ թագաւորի օրով անգործ երկիր չկայ եղած Հայաստան [23]: Բայց չէ կարելի սորանից եզրակացնել, թէ այդ օրից իսպառ ընկաւ որսորդութիւնը: Գրեթէ երկու դար յետոյ ապրած Արշակ Գ-ի ժամանակի վերաբերութեամբ, լսում ենք մեր երանելի Ղազար Փարպեցու բերանից այնպիսի պատմութիւնք, ուր որսորդութիւնը ոչ վերջին տեղն ունի [24]: Մենք, յատուկ այն դիտաւորութեամբ, թէ ե՞րբ է սկսուել հայոց երկրագործութիւնը, խուզարկութիւն արած չենք, այլ այս մի երկու բանը, որ վաղուց յայտնի էր մեզ, յիշեցինք թողնելով մանրամասն քննութիւնը ազգային պատմութեան, մեզանից առաւել հմուտ եւ աւելի ժամանակ ունեցող մարդերի:

Այս արարողութեանց մասին մեր արած ենթադրութիւնքը աւելի չեն, քան թէ մեր անձնական կարծիք եւ հիմնուած են միմիայն անալոգիայի վրայ: Պ. Պռոշեանցը պատմելով, թէ փեսան չէ կարող կերակուր ուտել մինչեւ որսի չգնայ եւ որս չբերէ, կարծում ենք, թէ աւելի ուժ է տալիս մեր ենթադրութեան. պատճառ, ինչպէս ասացինք, փեսան ապացուցանում է դորանով, թէ կարօղ է հոգալ իր ընտանիքի ապրուստը: Մենք կարծում ենք, թէ իրաւունք չկայ, առանց դրական ապացոյցներ ունենալու, ամէն մի հին աւանդութեան մնացորդ տեսնելու ժամանակ վազել թագաւորների քամակից. ազգը մինչեւ թագաւորութեան հասնելը,  ստանում է եւ ստեղծում է իր աւանդութիւնքը, ծէսերը եւ արարողութիւնը, որոնք, այո՛, թէ թագաւորների ժամանակ եւ թէ նոցանից յետոյ, ընկնում են դարերի ազդեցութեան տակ: Հարկ չկայ ասել, որ ամէն բան հնացնող եւ մաշող ժամանակը հնացնում է եւ մաշում է, այո՛, շատ անգամ իսպառ չքացնում է այս կամ այն աւանդութիւնը, այս կամ այն ծէսը եւ սովորութիւնը: Շատ անգամ թերեւս այդ բոլորը մնալով գործադրութեան մէջ, այնուամենայնիւ տալիս են դարերի. ազդեցութեան իրենց հարկը, նոքա զրկւում են իրենց ներքին խորհրդից եւ դառնում են մի պիտակ բան, ինչպէս այսօր դարձել են այն բոլոր արարողութիւնքը որոնց մասին եղաւ մեր խօսքը, պատճառ կեանքի եւ ընկերական պայմանքը փոխուած են:

Մենք չենք ուզում մեղադրել կատաղած շան աւանդութեան մասին հեղինակի հաստատողական ծանօթաբանութիւնքը: Չենք մեղադրում այն պատճառով, որ նա հաւատացած գրում է այդ բանը, ինչպէս բովանդակ գաւառը հաւատում է: Բայց մեր արդարացի մեղադրութիւնը թո՛ղ հասնի մեր բժիշկ եղբայրակիցներին, որ տասներով գտնւում են այսօր Արարատեան աշխարհում եւ որոնք ամէն օր լսելով այս սքանչելի բժշկութեան մասին մինչեւ այժմ չեն ձգել նորան ուսումնական քննութեան տակ. ստուգելու համար նախ, թէ Փարպի գնացող ուխտաւորքը իրաւ, կատաղա՞ծ շան խածած էին եւ ջրվախութիւն ունէի՞ն (Hydrofobia), թէ՞ առողջ շան խածած, կամ Սօսի նման ջրվախ էին, որ իր Փարպի գնալը Գարեգնի առջեւ արդարացնելու համար սուտ ու մուտ բաներ էր հնարում, երկրորդ, եթէ, ստուգապէս, կատաղած շան խածած էին եւ ջրվախութիւն ունենալով արդարեւ Փարպի գնալով բժշկւում էին, ապա ուրեմն նոցայ բժշկութեան բնական պատճառը, որ անհնար է թէ չլինի, եթէ ջրվախր բժշկւում է [25]: Ինչ որ մեզ է վերաբերւում, մենք խոստովանում ենք, որ թէեւ շատ ենք լսած այդ սքանչելի բժշկութեան պատմութիւնը, այնուամենայնիւ սաստիկ երկբայութիւն ունինք հիւանդ ուխտաւորների ջրվախութեան մասին եւ կարծում ենք, թէ դոքա Սօսի նման ջրվախներ են:

Իտալիոյ մէջ աւանդութիւն կար, որ թէ մորմը (սարդաձեւ կենդանի — Tarantula lycosa — тарантул, мизгир) մի մարդ կամ մանաւանդ  մի աղջիկ խայթէ, դորա միակ ճարը պար գալն է. եւ պար գալ բազմութեամբ, խմբովին, ոչ այնպէս յամրաշարժ, ինչպէս մեր «կուռ բռնուկը» կամ ռուսաց хоровод-ը (մոլդովանների մէջ էլ կայ մի այդպիսի կուռ բռնուկ) այլ շատ արագութեամբ, այնպէս որ էլ ուժ չմնայ պարը շարունակելու: Երկրագործական աշխատութեանը ժամանակ, երբ աղջիկը չէր ուզում բանիլ կամ թէ ուզում էր իր սիրականին տեսնել, հերիք էր որ մի աղաղակ բարձրացնէր, թէ մորմը խայթեց: Իսկոյն, բոլոր բանուորները թէ պատանիքը եւ թէ աղջիկները թողում էին իրենց աշխատութիւնը: Հարկաւոր էր հոգի փրկել. ո՛վ կարող էր մեղադրել: Ակնթարթի մէջ զլւում էր Տարանտելլան (tarantella պարի անուն է): Ծոյլը զբօսնում էր, սիրահարքը հանդիպում էին միմեանց, պար գալիս իրար հետ, տեսութիւն էին նշանակում կամ մի նշանաբան դնում: Եւ երբ ամէնքն էլ իրենց ցանկութեան հասած էին, մորմից խայթուած աղջիկը առողջանում էր. արեւն էլ մտնելու վրայ. ուստի ամէնքն էլ գոհանալով ուրախ-ուրախ գնում են իրենց տունը: Ով կարող էր ասել թէ Տարանտելլան (մորմապար?) պատուական հնար չէ, կամ զօրութիւն չունի մորմի խայթոցի ընդդէմ, երբ աշխարհ, արարած իր աչքով տեսնում է, որ երէկ մորմից չարաչար խայթուած (?) աղջիկը, միւս օր ողջ առողջ բանում է իր բանը:

Հիւանդների լուռ ու անխօս գնալու մասին (Փարպի) կամ նոցա գլխին ձիու սանձ փաթաթելու վերաբերութեամբ (արդեօք էշի սանձը ինչպէ՞ս է. բնաւ՞ զօրութեան չունի), չնայելով մեր հեղինակի արած ծանօթաբանութեանը, մենք ոչինչ գրական բան չենք կարող ասել, որովհետեւ այդ երկու արարողութեանց կամ պայմանների մէջ մի ազդուութիւն չենք տեսնում, որ բնութեան մէջ տեղ ունենար եւ հակամէտ ենք կարծել, թէ դոքա ուխտագնացութեան աւելորդութիւնքը լինին: Ասիացին, որի երեւակայութեանը միշտ բորբոքուած է (Ասիան առնում ենք միայն բարեխառն եւ ջերմ աշխարհների վերաբերութեամբ) գաղտնախորհուրդ եւ սիմբոլական բաներով, շատ հասարակ արարողութիւնքն էլ գիտէ խճողել զանազան նշանական ձեւերով եւ պայմաններով, – զարդ խաբեբայութեան, — որոնք թէեւ ըստ էութեան ոչինչ խորհուրդ կամ զօրութիւն չունին, բայց եւ այնպէս ամբոխի աչքին երեւցող լինելով, ստիպում են բերանաբաց ժողովրդին խորհուրդ ենթադրել այդ բաների մէջ: Յայտնի է թէ հնարողը, կամ նորա քարոզը հռչակւում է խոր փիլիոսփայ. պատճառ, նա միայն գիտէ այդ բոլորի գաղտնիքը եւ նորա ձեռքին է խորհրդաւոր եւ գերբնական գիտութեանը բանալիքը: Մի՞թէ աւելի մեղաւոր են Բուդդայի բոնզերը եւ Բրահմայի բրամինները:

«Սօս եւ Վարդիթերի» մէջ կարելի էր է՛լ մի քանի այսպիսի ցնդի  աւանդութիւնք գտնել, բայց իրաւն ասենք, ձանձրացանք այս յիմար բաներից, վերջին անգամ ասում ենք, թէ այսպիսի բաները ներգործում են խեղճ եւ պարզամիտ ժողովրդի վրայ այնպէս, ինչպէս հաշիշը կազմուածքի վրայ, ուստի պարտական ենք ամենայն խնամով արմատախիլ անել այդպիսիքը եւ մաքրել հայկական անդաստանը: Ահա մեր վերջին խօսքը:

Պ. Պռոշեանցը փոխաբերաբար առնուած ոճերի եւ ձեւերի բուն նշանակութիւնը չէ բացատրում, թողնելով «հետախոյզ բանագիտաց», ինչպէս ասում է յառաջաբանի վերջին տողերում: Այս շատ անգործադրելի գաղափար է: Մարդը մեղաւո՞ր եղաւ, որ հետախոյզ բանասէր դարձաւ, որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ: Ասենք, թէ գլո՛ւխը քարը տուեց ու շինեց, յետոյ այդ բառարանը պիտի տպէ հրատարակէ, որ «Սօս եւ Վարդիթերի» «հետախոյզ բանասէր» չեղող կարդացողքը, — պարզ մահկանացուքը հասկանան այն փոխաբերական ձեւերը եւ ոճերը, որ առաջ չէին հասկացել եւ որոնք, այո՛, շատ տեղ աղ ու համ էին տալիս գործին: Մի՞թէ աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ հեղինակը ինքը բացատրէր, քան թէ թողում է «հետախոյզ բանասիրաց»:

Եթէ ստոյգը ասենք, մեր քննութեան այն մասը, որ նուիրուած էր թերութիւններին «Սօս եւ Վարդիթեր» գործի, որպէս վիպասանութեան, պրծաւ:

Մենք չենք ուզում քննութեան տակ ձգել հեղինակի լեզուն եւ նորա շատ ձախ յառաջաբանութիւնը, վերջինս եթէ չլինէր, առաւել գոհ պիտի լինէինք:

Հեղինակի լեզու ասելով չենք իմանամ Աշտարակի բարբառը, որով գրուած է գործի բնագիրը, ուր կամ խիստ քիչ խառնել է հեղինակը Աշտարակի բարբառի մէջ օտար ձեւ, օտար ոճ, կամ, բնաւ ո՛չ, այլ նորա յառաջաբանի լեզուն: Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ բարբառով գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի բարքի, այլ նորա լեզուի վրայ էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ միայն մեղադրելի չէ, ոչ միայն ազատ է այդ լեզուի մասին պատասխանատուութիւնից, այլեւ մեծ շնորհակալութեան արժանի: Մենք կարող ենք որեւիցէ գաւառական բարբառ քննել, սորուիլ, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը եւ թերութիւնքը, բայց, այսչափ միայն: Ինչպէս մի հեղինակի` կարող ենք ասել «թէ` ինչի այս ձեւը այսպէս ես գործ դնում կամ այնպէս». այդպէս չենք կարող խօսել հազարների եւ բիւրերի հետ: Հեղինակը շատ անգամ ազատ է այս ու այն ձեւը գործ դնել կամ չդնել, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսքը բան հասարակ ժողովրդի վրայ է) չանի այդ ազատութիւնը: Նա այնպէս միայն կարող է խօսել, ինչպէս խօսում է ամբողջ ընկերութիւնը,  որին անդամ է եւ ինքը խօսողը: Իսկ այդ ընկերութեան բարբառը կերպարանագործվհլ է աշխարհագրական եւ բնութեան ազդեցութեանց տակ. պատմական դէպքերը չեն անցել նորա վրայից, առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ բարբառները նոցայ անցուցած կեանքի բնական արդիւնքն են: Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանատու չէ, թէ ի՞նչի մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդել բնութիւնը եւ ոչ այսպէս. թէ ինչի՜ պատահել են այս կամ այն պատմական դէպքերը եւ ինչի՜ համար այնպիսի ուղղութիւն է ստացել հասարակաց կեանքը, որի արդիւնքը, բնականաբար, եղել է այս կամ այն գաւառական բարբառը: Եւ որովհետեւ բնութեան եւ պատմութեան ազդեցութեանց մասին պատասխանատու չէ մարդը, ուրեմն եւ պատասխանատու չէ եւ ոչ իսկ պախարակելի կամ ծաղրելի, եթէ մի սարսափելի աւերանքի տակ է ընկել այդ լեզուն: Սովորական ոճով խօսելով գործ դրինք աւերանք բառը, ապա թէ ոչ փիլիսոփայաբար ուղիղ մտածութեամբ ոչ դրական կատարելութիւն կայ եւ ոչ դրական աւերանք մի չեղուի, որ ժամանակների պիտոյքին յարմար լցնում էր իր պաշտօնը: Նեղսրտութիւն եւ կատարելութիւն տեսնել, կատարելութիւն խոստովանիլ հին լեզուն տիրապէս եւ աղճատանք համարել նորը դրականապէս: Ի՞նչ պիտի պատասխանեն մեզ, եթէ հարցնենք, թէ ինչ բանում է կատարելութիւնը «տուր ինձ զհացէ կամ ու՛ր է աղճատանքը` եթէ ասում ենք «հաց տուր ինձ»— երթալ ի տուն, — տուն երթալ. եւ այլն, եւ այլն: Սոքա բոլորը տղայական չնչին եւ խելացնոր բաներ են, ձգտողութիւն, բնութեան եւ անցած գնացած ժամանակի վրայ բռնանալու: Լեզուի խորհուրդը ձեւի մէջ չէ, այլ իրի մէջ. եթէ ես «հաց տուր ինձ» ասելով հասկանում եմ այն, ինչ որ 4. 000 տարի առաջ հասկացնում էին «տու՛ր ինձ զհաց» ասելով, լեզուն կատարում է իր պաշտօնը լիքը չափով: Էլ այստեղ իրաւունք չկայ, բաղդատական գեղեցկութիւնք կամ կատարելութիւնք հանդէս հանելու, ինչ իրաւունք որ ուներ 4. 000 տարի առաջ ապրած հայը այնպէս խօսել, նոյն իրաւունքին համազօր իրաւունք ունի այժմեան հայը այսպէս խօսել. ո՛վ հաւան չէ, գնա՛յ գերեզմանները փնտրէ 4. 000 տարի առաջ մեռածներին եւ այդ մեռելների հետ խօսի: Իսկ մենք, կենդանիքս, որ դիտենք խոստովանիլ ժամանակի եւ պատմութեան իրաւունքը, չենք կարող կենդանիքը թողած մեռելների հետ խօսել: Այս դրութիւնից պարզ երեւում է, թէ որ աստիճանի թեթեւամտութիւն է այս կամ այն գաւառական բարբառը ծաղրելը, եւ նորանով խօսողի վրայ, որպէս մի ստոր եւ խեղճ էակի վրայ նայելը, որպէս թէ այն մարդը յանցանք է գործել: Օ՜հ, եղջերաւոր յիմարութիւն: Ներկայ եւ կենդանի սերունդը անցածի եւ մեռածի գերին չէ, իսկ ով որ ուզում է կամայաբար իր կենդանութիւնը ուրանալով եւ իրաւունքից  հրաժարուելով, իր վիզը դնել անցածի լուծի տակ, այնպիսուն ասելիք չունինք:

Եթէ ցանկալի եւ հոգով լափ ցանկալի է նոր լեզուի համազգային միութիւնը, ապա ուրեմն պիտի ուրախութեամբ ողջունել մի ամբողջ գործ, որ կատարուած էր որեւիցէ գաւառական բարբառով. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա մշակութիւնը եւ աոաջատարութիւնը, որպէս նաեւ ապագայ միութեան գաղափարը առանց այդ գաւառական բարբառների օգնութեան աներեւակայեւի է անգամ: Մեր այստեղ քարոզած դրութիւնքը պաշտպանելու համար հաւաքած ենք շատ փաստեր, բայց այստեղ, մեր հատուածի նեղ շրջանակը չէ ներում ազատ ընթացք տալ նոցայ: Բայց այսչափ անհրաժեշտ ենք համարում ասել, որ ստրկանալով հին լեզուին, առանց ժողովրդին ականջ դնելու, լեզուի նոր ծլած ձեւերը, որ դեռ թարմ են եւ կերպարանագործուելու վրայ, կապելով եւ ճնշելով անցածի եւ մեռածի պատանքի մէջ, նոր լեզուի մշակութեան գաղափարը ազգին համար դաոնում է նոյնպէս ամուլ եւ անպտուղ ինչպէս հին եւ մեռած լեզուի գործադրութեան գաղափարը: Անշուշտ, այս խօսքերը չեն նշանակում, թէ հին լեզուի լծից ազատելով նոր լեզուի մշակութիւնը պիտի դնել այս կամ այն գաւառական բարբառի լծի տակ: Տեղական կամ գաւառական բարբառը ազգի ընդհանուրի համար գործնական արժէք չունի եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական բարբառի տակ, դրականապէս մշակելու գաղափարը նոյնպէս ամուլ եւ անգործադրելի է, ինչպէս հին լեզուի գաղափարը, ինչպէս սորա ստրկութեան տակ աճած նոր լեզուի գաղափարը: Այս տեսակ մշակութիւնքը արդէն իրենց սկզբունքով հակասական են նոր լեզուի մշակութեան սկզբունքին, որ է որքան կարելի է առաւել շատ եւ առաւել մեծ բազմութեան հասկանալի կերպով խօսել: Այս պատճառով, նոր լեզուն պիտի նայուի եւ մշակուի ինքնուրոյնաբար, առանց ամենեւին հին լեզուից խպնելու, առանց գաւառական բարբառների կամ օտար լեզուների ազդեցութեանց ստրկանալու: Բոլոր գաւառական բարբառների էական տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ կազմութեամբ աւելի ընդունակ են, կենդանի — ընդհանրութեան լեզուի վրայ պատուաստուելու, պիտի ընկնին ճարտար հեղինակների քուրայի մէջ եւ այնտեղ քիմիաբար միանալով պիտի դուրս գան «ոչ որպէս թլպատութիւն կամ անթլպատութիւն, այլ որպէս նոր արարած»։ Ծանր խնդիր է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ, բայց գոնէ՛, այս է մեր ճանապարհը, այս է մեր պարտականութիւնը, որ ինչքան մեր  ուժը կը տանի ձգտինք այս խնդիրը լուծելու: Հարկ չկայ ասել, որ այս բանի համար հարկաւոր է շրջանկատ ուսումնասիրութիւն մշակող հեղինակների կողմից: Այն նորելուկ պատանին, որ տակաւին նոր իջած մի որպիսի եւ իցէ խեղճ դպրոցի նստարանից գրիչ է առնում ձեռքը եւ ազգի դժբախտութիւնից լցնում է մի քանի վայր ի վերոյ թերթեր յօդուածի եւ օրագրի անուններով, այդպիսիքը ասում ենք այնքան կարող են օգնել լեզուի մշակութեան, որքան մի որեւիցէ մարդ առնուած մի որեւիցէ անկիրթ հասարակութիւնից: Այս խօսքերը թող չվհատեցնեն նորանց, մենք ոչ թէ չենք ոզում, որ շատանան մեր հեղինակքը, այլ, դորայ հակառակ Մովսիսի հետ ենք ասում, «Ո՛ տայր ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս», բայց մարգարէ լինին մարգարէի նման:

Ուզելով մշակել, կոկել եւ միութիւն տալ մեր նոր լեզուին չպիտի փոքրոգութեամբ սրտնեղինք թէ ինչի՛ մէկ կամ հինգ տարում չէ շինւում ինչ որ մենք ուզում ենք: Այն որ հազար տարիներով տարբեր աշխարհների եւ տարբեր դէպքերի տակ գոյացել է եւ ամէն տեղ էլ այդ տարբեր ազդեցութեանց կնիքը կրում է իր վրայ. բացի սորանից, այդ հազար տարիների միջոցում ամէն մեր լեզուի մօտից անցնող թուրք, թաթար, պարսիկ, արաբացի, ռուս, Սարգիս Բուխարացու գեօռի  պէս մի քար է ձգել, բնականաբար անհնար է, որ մի ակնթարթում շինուի, կոկուի եւ պայծառանայ: Այստեղ հարկաւոր է համբերութիւն եւ յարատեւ արիաջան աշխատութիւն:

Մի փոքր առաջ պ. Պռոշեանցի յառաջաբանի անունը տալով ձախ ածականով մկրտեցինք նորան, բայց այդ ութ երես յառաջաբանի մէջ կայ մի առողջ կտոր, եւ այս է նորա միտքը, թէ ցանկալի է, որ ամէն գրագէտ իր երկրում եղած, մեր ազգի վարքը, բարքը, սովորոյթքը, ծէսերը, հասկացողութիւնքը, նոցայ բարոյական եւ այլն եւ այլն վիճակը լոյս հանէ ու ազգի առջեւ դնէ: Այս խօսքերը եւ այս գաղափարը ամենայն ընդունելութեան արժանի բաներ են եւ սոցայ ընդդէմ ոչ մեր եւ ոչ ուրիշի կողմից ասելիք կայ:

Հեղինակը վերջացնելով իր յառաջաբանը, այսպէս է ասում. «Մեծ  յոյս ունիմք, թէ ազգը կ՚ընդունի Սօս եւ Վարդիթերը, որպէս մի տկար պատանու նուաստ երկասիրութիւն»:

Ո՛հ, երանի՜ թէ մեր ամէն պատանիքը այդպէս լինէին. այն ժամանակ, Կոմս էմմանուէլի եւ Մեչուխեչայի արտասուքը վաղո՜ւց եւ վաղուց սրբուած կը լինէին:

Սխալւում է պ. Պռոշեանցը. ազգը ընդունեց այդ գործը (եւ իրաւունք չունէր չընդունելու) որպէս ապագայում աւելի մեծ յոյսեր տուող երիտասարդ բանաստեղծի մի աշխատութիւն. «եւ հայրաբար ներողամիտ կը լինի նա» — շարունակում է հեղինակը — «սորայ միջի բազմապատիկ թերութիւններին»:

Պ. Պռոշեանցը շնորհակալութեան եւ յարգութեան է արժանի եւ ոչ ներողութեան, նա յանցանք չէ գործել, որ ներողութեան կարօտի, նորա աշխատութեան էական արժանաւորութիւնքը շատ եւ շօշափելի են, մինչդեռ թերութիւնքը չնչին եւ աննշան: Այո՛, կան մարդիկ, եւ մենք իսկ մի քանիսը նորանցից տեսել ենք, որ ուրիշի արժանաւորութիւնը խոստովանելուց այնպէս են փախչում, ինչպէս «սատանան խունկից», այդ մարդիկ իրենք չունենալով մի արժանաւորութիւն համարում են ձեռք բերել նորան ուրիշների արժանաւորութիւնքը ուրանալով, այո, շատ անգամ արատաւորելով ոչ միայն հեղինակի գործը, այլեւ նորա անձը: Պ. Պռոշեանցը չէ կարող բացառութիւն լինելով չհանդիպած լինել այնպիսի դատողութեանը, որ աւազակաբար կամենում էին կողոպաել հեղինակից այն, ինչ որ անկողոպտելի է: Մենք ասում ենք այս խօսքը, որովհետեւ մի քանի այդպիսի ինքնահաւան եւ անգործ մարդերից լսել ենք զանազան խօսքեր «Սօս եւ Վարդիթերի» վրայ: Տակաւին ներելով նորանց չենք ուզում վերագրել նոցա անհաւանութիւնը մի կամաւոր կուրութեան, վատ խորհրդով, այլ անգիտութեան եւ թիւր հասկացողութեան բանաստեղծութեան մասին:

Մեր հետեւեալ խօսքերի մէջ վերստին կը լսեն այդպիսի անձինքը այն, ինչ որ բերանացի արդէն ասել էինք, գուցէ այս կրկնութեամբ բժշկուի նոցա միտքը:

Եթէ այն պատճառով պիտի մեղադրուի հեղինակը, որ նորա գործի մէջ անկատարութիւնք կան, հարցնում ենք. «ո՞րի գործն է կատարեալ»: Այսօր Միլտոնը եւ Շեքսպիրը, Հոմերոսը եւ Դանթէն ազատ չեն անկատարութիւններից. մեր պատուելի փիլիսոփայքը մի՞թէ այս էլ չգիտեն: Պէտք չէ մոռնալ, որ այս մարդիկը, որոնց անունը տուինք, են ամենամեծ բանաստեղծքը, որ երբեւիցէ ծնել են լուսնի տակ: Բնութիւնք երբեք չէ իրագործում կատարելութեան գաղափարը մէկ անհատի մէջ, հետեւաբար եւ նորա գործի մէջ. բնութեան զուգակշռող հիմնական  դէմ է այդ կատարելութեան գաղափարը այնպիսի մեծ բան է, որ մէկ առանձին առնուած հոգի, թող լինէր նա ամենամեծը մահկանացուներիը. այնուամենայնիւ բաւական չէ տանել նորա մեծութիւնը. կատարելութեան բնակարանը է բովանդակ մարդկութեան հոգին:

Եթէ պ. Պռոշեանցը չէ ստեղծել կամ չէ նկարագրում մեզ բնաւորութիւնքը այնպէս, որ աստիճան-աստիճան աճէին ու հասակ առնուին կարդացողի առջեւ, դորա փոխանակ հասարակաց կեանքի նկարագիրը շատ վառուն եւ կենդանի գոյներ ունին. եւ այդ հասարակութեան մէջ ապրող բնաւորութեանը այս կամ այն մոմենտները հիանալու արժանի հարազատութիւն: Բացի սորանից, պ. Պոոշեանցը արդեօք չպիտի՞ դուրս եկած լինէր բնականութիւնից, եթէ հայկական կեանքի մէջ (ընդհանուր առքով) երեւեցնէր մեզ այնպիսի բնաւորութիւնք, որ սկզբից մինչեւ վերջը աճում էին լոգիկաբար: Եւ հայոց կեանքը ա՞յն վիճակում է ներկայումս, ուր այդպիսի բնաւորութիւնքը (ընդհանուր առքով) մտացածին չհամարուէին: Ամէն բանից առաջ քննելիքը է ազգի կեանքը, որովհետեւ այդ կեանքն է բանաստեղծի հիմքը, որի վրայ կառուցանում է նա իր շինուածքը: Յայտնի է թէ ազգն էլ մեղաւոր չէ, եթէ նորա կեանքը չէ երեւեցնում այսօր այնպիսի բնաւորութիւնք եւ երեւոյթք, որ չկան «Սօս եւ Վարդիթերի» մէջ: Նոցա աճելութեան համար հարկաւոր է հող, հարկաւոր են պայմաններ եւ հնարներ, որոնցից զուրկ ենք այսօր եւ որոնց թերութիւնը գուցէ թէ լցնէ լուսաւորութիւնը մի մասով, եթէ գիտութիւնը ոտք կոխէ Հայաստան:

Բայց ինչ որ ներկայումս կայ Աշտարակում, ինչ վիճակում որ է այդ գեղի կեանքը, այդ բոլորը մեզ հասկացնելու համար իր բոլոր ջանքը գործ է դրել հեղինակը, ո՞չ միայն մաքուր խղճմտանքով, այլ եւ շատ լաւ հասկացած լինելով եւ ըմբունելով իր խնդիրը: Այնպիսի բարակ, հոգեբանական եւ շատերի աչքից անզգալի կերպով թռչող անցնող երեւոյթներ է բռնել եւ ամրացրել թղթի վրայ, եւ այն, պարզ, բնական եւ անզարդ խօսքերի միջնորդութեամբ, այնպիսի հարազատութիւն ունին այդ տեղերը, որ մենք չնայելով, որ մեր հատուածը վաղուց անցել է սովորական չափից, չենք կարող մի քանիսը ցոյց չտալ: Այո՞, պարտակա՞ն ենք ցոյց տալ, որովհետեւ մինչեւ այժմ թերութիւնքն ենք միայն ցոյց տուել, որովհետեւ արժանաւորութեան մասին ընդհանրապէս ենք միայն խօսել: Բայը կատարել այս պարտականութիւնը, եւ այն քիչ թերթերի մէջ, հեշտ չէ, որովհետեւ բովանդակ գործը, բացի մեր յիշած թեթեւ անկատարութիւններից ոգեւորուած է մի բնական արժանաւորութեամբ, այնպէս, որ մարդ չէ իմանում, թէ ո՞րի քամակից գնայ եւ ո՛րը ցոյց տայ: Մենք կ՚աշխատենք մի քանի բան հանդէս հանել, խորհուրդ տալով ամեն  հայի, որ առնու այդ գիրքը եւ ինքը կարդայ, որովհետեւ անհնար է նորա բովանդակ արժանաւորութիւնը մի քանի երեսի մէջ տեղակել:

Արժանաւորութեան կարգ ենք դնում, գործի սկզբից մինչեւ վերջը, բնութեան նկարագրութիւնը: Այդ պարզ, միեւնոյն ժամանակ հոյակապ նկարագրութիւնց մէջ չկայ եւ ոչ մի կեղծ գիծ: Սարերը, դաշտերը, այգիքը, տարու եղանակները, նոցայ ազդեցութիւնքը լեզու են առել հեղինակի գրչի տակ:

Արժանաւորութեան կարգ ենք դնում Անոյշի նկարագրութիւնը (եր․ 15) ուր զարմանալի հարազատութեամբ երեւում է Անոյշի մէջ մի հայ աղջիկ: Սօսը խնդրում է նորանից ծաղկազարդ կիրակի օրը իր քաղած մանուշակները Վարդիթերին տալ եկեղեցում: Անոյշը սրտով ուզում է կատարել իր ազգականի խնդիրը, բայց իր սեռի սեփական ամօթխածութիւնը ստիպում է նորան յողդյողդուել: «Լաւ, տու՛ր տեսնեմ, – ասում է նա Սօսին, — վա՛յ թուք ու բեդնամ ըլնիմ ես, տեսնեմ երեսս կը բռնի՞, որ ասեմ Սօսն ա ղրկել, համա թէ որ խռովի, չի առնի, յետոյ արի, էշը ցեխից դու հանա՛, փալանը դու դզի, նօխտէն դու գուխը տուր, էլ ինձանում մեղք չկա»:

Եկեղեցու մէջ, երկար բարակ Վարդիթերի հետ մտերմաբար խօսելուց յետոյ, երբ Անոյշը յայտնում է նորան մանուշակների մասին եւ ասում է, թէ ինքը չէր յօժարում վիզ առնուլ այդ յանձնարարութեանը, վախելով, թէ մի՛ գուցէ Վարդիթերի սիրտը ցաւեցնէ, բայց հարկադրուելով իր եղբօր Գարեգնի խօսքերից կատարում է, Վարդիթերը, թէեւ սաստիկ ուրախացել է եւ չէ իմանում թէ ինչպէս ձեռք ձգէ մանուշակները, այնուամենայնիւ կանացի խորամանկութեամբ նոյն վայրկենին չէ բացում իր սիրտը Անոյշի առջեւ. «Քա՛, ինձ տուր, ես քո աղպոր ղարաւաշն եմ (աղախին), – ասում է նա, — նրա ազիզ խաթէր համար թէկուզ քարափիցն էլ վեր կ՚ընկնիմ, ջուրն էլ կ՚ընկնիմ, հուրն էլ․ նրա հրամանը կատարելու համար վեր կ՚առնեմ ամէն թաք ու մուրն էլ»:

Տեղն է, որ մէկը ասէ նորան, «քո հօրն ողորմի, թէ դա Գարեգնի հրամանը կատարելու համար միայն ընդանում ես այդ մանուշակները»:

Բայց մի քանի վայրկենից յետոյ, իր սիրտը կատարելապէս բանալով Անոյշի առջեւ եւ ապսպրելով Սօսին հասցնել իր գաթան, ասում է, որ ինքը հաստատ է իր սիրու մէջ եւ խնդրում է, որ Սօսն էլ խօսքին հաստատ մնայ. «համայ, իմ աղլուխը քու գլուխը, ես տղայ դու աղջիկ, թէ որ ինձանից հետ կաննես», — ասում է նա Սօսին, Անոյշի բերնով:

Շատ քաղցր է գալիս մեր ականջին, երբ լսում ենք հայկական անբռնադատ խօսքը, երբ այդ ձայնը դուրս է գալիս ուղղակի ազգի սրտից, ազգի հասկացողութիւնից, երբ նա թունաւորուած չէ արուեստական բարոյականութիւնից,  որ երեւում է չինական պատշաճների մէջ եւ որի տակ տնքում է այսօր նոյնիսկ լուսաւորեալ Եւրոպան:

Ծաղկազարդ կիրակին առհասարակ մեծ աջողութիւն է բերել հեղինակի գրչին: Եկեղեցու մէջ ժողովրդի նկարագրութիւնը, Փառք ի բարձունս ը, տղոց ճեռ [26]  ու ճօճանակները [27], պառաւների բարձրախօս աղաղակը, երիտասարդ տղոց աղջիկ տեսնելու համար ժամի դռանը հաւաքուիլը, այս բոլորը շատ պատուական են: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է քահանայի բարկութեան, տղոց ճեռերի եւ ճօճանակների հանած աղաղակի համար, քահանայի բնաւորութեան հարազատութեանը մենք ուզում ենք լռել, որ հեղինակը խօսի: «Երեխեքը... ճօճանակներն ու ճեռերը ածեցին (եր. 19). ըստօնց ձենը տէրտէրի ձենին կոխեց, ոչով բան չէր կարում իմանալ Փառք ի բարձումից․ տէրտէրը շատ էլ բարկացաւ, ո՛ր մինին ասես... մինը չի, տասը չի... չարեն կտրեց խեղճ երիցի, քո՛ռ փոշիման եկաւ տեղը կաննեց, ու թու՛, թու՛, ասեց, կոտորուիք դուք, ջըհըդի ժամ շինեցին էլի, է՞ս ինչ սովորութիւն ա տո՛»:

Մեզ շատ շարժէլ է Աշտարակի կանանց ջերմ կրօնասիրութիւնը, ուր տեսնում ենք մանկական պարզամտութիւն, ներողամտութիւն, եւ ուր բարեպաշտ ու առաքինի հայ կինը իսկոյն ճանաչւում է: Փարպու ճանապարհի բանն եմ ասում: Երբ Համասփիւռը բարկացած Սօսենց խաղ ասելու վրայ, անիծախառն խօսքեր է հանում բերնից եւ նախատում է Վարդիթերին, այն խեղճ կնանիքը մեղադրում են նորա բարկութիւնը եւ անպատշաճ են համարում. «Քա՞, ընչի՞ ես էս բարի լսի առաջին, սուրբ ըխտի ճամփին բերանդ փիս բաց անում... է: Այս տողերը արտադրած ժամանակս, ասես թէ կենդանի ձայնով լսում էի այս խօսքերը հայ կնոջ  բերնից․ այնչափ բնական եւ այնչափ հարազատ են նոքա նորա հասկացողութեան, մտքերին եւ տրամաբանութեան:

97, 98, 99 եւ 100-րդ երեսներում, Վարդիթերի հօր եւ մօր խօսակցութիւնքը եւ սոցանից երեւցած կեանքի պատկերը այն աստիճանի գեղեցկութիւն ունին, որ մենք չենք կարող մեր խօսքերով բացատրել: Իսկ մէջ բերել հեղինակի գրուածը նոյնպէս չենք կարող, որովհետեւ ամբողջ այդ երեսները պիտի արտադրէինք, դուրս ձգելու ոչ թէ բան, այլեւ բառ չկայ: Մենք հերիքանում ենք այդ երեսների թուանշանքը ցոյց տալով:

«Սօս եւ Վարդիթերի» ընթերցողներին յայտնի է Վարդաւառի անցքը, ուր Վարդիթերի մայրը նշանում է իր դուստրը Սօսի հետ եւ համբուրել տալիս: Մենք ուզում ենք մէջ բերել պառաւի այն խօսքերը միայն, որ նա Հանավանքից տուն դառնալուց եւ Հեթումի առջեւ բոլոր անցքը ուրանալուց յետոյ, չէ հերիք անում իր անձը միայն արդարացնելով, այլեւ դատապարտում է դրսէ-դուրս խօսողներին: «Ը՛հ, հողս դրանց ասաուսայ գլխին, — ասում է նա, — թող էնքան հաչան, հոգիները դուրս գայ. քա՛, խիզա՛ն, էս ի՛նչ կրակ ա, ամօթ չունի՞ն ըստօնք. ինչ բերաններից դուրս ա գալի քցում են, փառք աստըծու, ոչ ով չի մեռել, երես երեսի կ՚ըլնինք, էն վախտն ինչ կ՚ասեն»:

Բանն այն է, որ դրսի խօսքերը բոլորը ճշմարիտ են եւ եթէ բանը երես-երեսի գալու ընկնի, տարակոյս չկայ, որ իր ստութիւնը պիտի բռնուի, բայց եւ այնպէս խորամանկ պառաւը օգուտ է քաղում այն ազդեցութիւնից, որ այս, դրականապէս խօսելու ձեւը անում է իր էրկայ վրան: Հեղինակը քաջ հասկացել է այդ տեսակ պառաւների եւ ընդհանրապէս կանացի բնութեան ձգականութիւնը:

Յայտնի է, թէ այս մի քանի բանը մէջ բերելով, մենք ոչ միայն ինչ որ այս տեսակ ընտիր տեղեր կար չհատցրինք, այլ մէջ բերածն էլ տկար կերպով ստորագրեցինք: Այս տեսակ հոգեբանական երեւոյթքը պէտք է, որ ամէն մարդ իր մտքով ու սրտով հասկանայ, ուրիշի խօսքով արուած նկարագրութիւնը թոյլ է լինում, մանաւանդ երբ ամբողջ բանի ընթացքից մի կտոր է դուրս բերւում: Գոնէ՛ մենք աւելի աջողականութիւն չունինք այս բանում:

Նկարագրելով Աշտարակի, որով գրեթէ եւ բիւրաւոր ուրիշ հայերի բարոյական անմեղութիւնքը, հեղինակը չէ մոռանում տեղ-տեղ նոցայ բարոյական խոցերն էլ բանալ, չէ մոռանում խարազանել անբարոյականութիւնը:

Հեթումը, այնքան հասած որդոց տէր, այնքան այգիների տէր, ծերացած եւ մի ոտքը գերեզմանի մէջ, այնուամենայնիւ (երես 86) կապում է ուրիշի այգու ջուրը եւ առու բացում դէպի իր այգին, «իմ ողորմածիկ  հօրիցը էս եմ տեսել ասելով», մինչդեռ ջրի հերթը իրենը չէ, այլ իր խեղճ հարեւանին: Հարեւանը տեսնում է բանը եւ բողոքում է: Հեթումը պատասխանում է. «որդի՛, քո արեւը, ես խաբար չեմ, կ՚ըլնի որ ջուրն ինքն ա ծակել» եւ այլն: Խեղճ հարեւանը գիտէ, որ Հեթումը սուտ է խօսում․ աղաչում է նորան, «Հեթո՛ւմ ափեր, — ասում է ողորմելին, — քեզ արքայութիւն ըլնի, կտրե՞ս ոչ. ինչ ունինք չունինք չորացել ա»: Բայց չնայելով այս բոլորի վրայ, այն խեղճի հեռանալուց յետոյ, Հեթումը նորից քանդում է ջրի ճանապարհը եւ հարեւանի ջուրը կտրում: Պէ՛տք էր որ Հեթումի պէս մարդիկը խրատ առնուին այս բանից. մանաւանդ հեղինակը, Հեթումի այս անիրաւ գործի միջոցին, Փափակին ուղարկում է, որ իմաց տայ Հեթումին Վաղարշակենց Արշակի մեռնիլը: Պարզ է, թեւ արգոյ հեղինակը կրօնաբար ուզում է ազդել այդպիսիների քարացած խղճմտանքի վրայ, կամ գոնէ բարոյապէս, երբ յիշեցնում է նորան աշխարհի երեսին մահ լինիլը: Ո՛հ, եթէ կրօնը ազդէր բարոյականութեան վրայ, երկիրը դրախտ եղած կը լինէր. բայց ո՜ւր է:

Նոյնպէս Բագրատ աղան (եր. 139-140), Սօսի անունով երեք ոչխար է առնում թուրքից եւ Սօսին ոչ միայն մէկ հատ ցոյց տալիս, այլ պահանջում է, որ նա այն մէկն էլ մենակ չուտէ, այլ իրեն եւ տանուտէրին (քեօխուայ) էլ հրաւիրէ: Ազնիւ երիտասարդը հասկանում է բանի զօրութիւնը եւ շատ քնքուշ կերպով խայտառակում է Բագրատ աղայի խաբեբայութիւնը եւ նենգութիւնը: Նա այն մէկիցն էլ հրաժարուելով ասում է. «շնորհակալ եմ, աղա՛... էն մի ոչխարն էլ քեզ բաշխեցի․ թող ասեն ոչ, Սօսը իր օրումը կաշառք ա կերել»:

Պ. Աբովեանցը (Վէրք Հայաստանի, եր. 37) մէկ քանաքեռցու այսպէս է ասել տալիս իր խնամի Յարութիւնին. «ասածս սարին, քարին դիպչի, քամին տանի... քո գլուխը որ կայ, սար ա, անձրեւ, ձին, կարկուտ, կայծակ թող դիպչի էլ, գա՛յ էլ, ի՞նչ վէճդ ա»:

Բագրատ աղայի գլուխը խնամի Յարութիւնի գլխիցը շատ պինդ է: Սօսի խօսքերը նորա պէսին ի՞նչ կ՚ազդէ: Եւ իրաւ, որ տեսէք, թէ ի՞նչ անամօթ լրբութեամբ պատասխան է տալիս: «ապրե՞ս, որդի, խելօք ես խօսում, օձի փուշը լակլակը (արագիլ) կը մարսի... »:

Քեզ որ տեսնում եմ, դու ոչ միայն օձի փուշ, մասթոդոնի [28]  ոլոքն էլ կը մարսես... 

Մենք մեր կողմից շնորհակալութիւն ենք յայտնում արգոյ հեղինակին, որ բացում է ազգի այս տեսակ բարոյական խոցերը, որ ծածկուած մնալով ոչ միայն կարող են փտիլ, այլեւ իրենց վարակիչ որակութեամբ շատ կորստաբեր լինել: Սոքա ընդհանուր մարդկութեան խոցեր են եւ ոչ լոկ մեր ազգին սեփական. թերեւս շատ, ընդհանուրի, խոցերից ազատ է մեր ազգը: Չկարծեն, թէ այս խօսքերը ասելով խունկ ենք ծխում ազգին, ո՛չ․ միայն ճշմարտութիւնն ենք խոստովանում: Կ՚ուզէի՞ն որ աւելի ասենք. ահաւասիկ. ուրիշ, նաեւ լուսաւոր ասուած, ազգերի բարոյականութիւնը (ազգ ասելով հասկանում ենք հասարակ ժողովուրդը) շա՛տ ցած է հայոց ազգի բարոյականութիւնից: Մենք կարդում ենք լուսաւոր աշխարհներում գործուած յանցանքների եւ ոճիրների վիճակագրութիւնքը եւ տարեգիրքը. այս տողերը գրելու միջոցին, մի քանի այդպիսի գրքեր ընկած են պատուհանիս վրայ, մեզ սարսափեցնելու համար: Թէպէտ մեր ազգի մասին չունինք այսպիսի գրքեր, բայց կենդանի ազդը, որի հետ փոքր ի շատէ ծանօթ ենք, առնում ենք որպէս անխարդախ գիրք, եւ համեմատելով ուրիշների վիճակագրութեանը հետ ասում ենք այն խօսքը, թէ մեր ազգը շատ խոցերից ազատ է:

Բայց, չնայելով սորա վրայ, երեւեցած խոցերն էլ պիտի բանալ եւ բժշկել: Թէեւ մի փոքր հիւանդ լինելը մերձիմահ հիւանդութիւնից անհամեմա՛տ լաւ է, սակայն, կատարեալ առողջութիւնը կամ առողջանալու համար աշխատելը աւելի լաւ:

Աշտարակ գեղի հասարակաց տեսչութեան եւ հասարակաց տնտեսութեան մասին մենք լսում ենք մի շատ պարզ եւ սրտաշարժ խօսակցութիւն, երբ Սօսենք, գիշերով, արաղ են քաշում իրենց այգում:

Դառը բողոք լսւում է Վայկունի բերնից. «մեր գեղի ամէն բանն էլ լա՛ւ ա, ափսո՛ս որ քեթխուդէքն ու տանուտէրը մի քիչ շահասէր են. էս ի՞նչ ա, հիմի խարջ են կիտում, ես մի խեղճ մարդ եմ, նրանք ինչ որ ինձ կը հասնէր խարջը տալու, էրկու էնքան են առել․ սաքի ասում են, որ գեղի միջին տարեկան մասրաֆ ա էլել, փչացել ա, պտի լրացնենք, համա որտե՞ղ, քոմմայ իրանք են ուտում, քեասիբ քիւսուբի տունը քանդում, իրանցը շինում, ես գրողամնայ մի հիքի ունիմ, ինձ տարել են զօռով կապել իրէք հիքատիրոջ հետ, թէ արի՛ խարջ տո՛ւր, էլ չեն ասում թէ աչառը գոմշի հետ կարա՞յ լուծ անիլ» (եր. 169):

Տխրութիւն է գալիս մեր վրայ, երբ յիշում ենք, թէ հարստահարուած երկրագործը կամ շինականը բռնադատուած է լուռ մնալ իր հարստահարողների ընդդէմ եւ միայն գիշերով, ծածուկ, խորհրդական առանձնութեան մէջ բողոքել, երբ ոչ ոք չէր լսում նորա բողոքը...

Սօսի կարծիքը այս տեսակ բամբասուած ազգային կառավարիչների  մասին, թէեւ մենք պատրաստ ենք ընդունել որպէս մի չար երգիծաբանութիւն, բայց խոստովանում ենք ցաւելով, որ շատ մարդ ստուգապէս այդ կարծիքի տէր է: «Ա՛յ տղայ, ի՞նչ ես խալխի ոտքը քաշում, Վայկո՛ւն, — ասում է Սօսը, — էդ ո՞ր գեղումը չի մասրաֆ ըլնիլ. մի մովրով (կառավարութեան աստիճանաւոր) կամ եսաւուլ, որ գալիս ա բա նրան հաց չի՞ պէտքը, պատիւ չի՞ պէտքը, հաւի միս չի՞ պէտքը, գառը, գինի, արաղ չի՞ պէտքը, դու քու երեխին, որ մի կապայ ես կարում, թէ էքսի օրը խօսքիցդ դուս ա գալի, ասում ես, թէ ա՜յ որդի, քեզ շոր կարեցի, որ ինձ ականջ անես, դու ջլիս (իսպառ) քառականջ (խուլ) դառար: Հիմի նա մեր վրայ ինչքան ա միտք անում. մեր աղէն ա, որ տեսութիւն գնանք, բա մի կարաս գինի, մի հինգ լիտր արաղ չպիտի տանի՞նք. հաւողի ժամանակ ա գալի, թազայ հաւող, լաւ դեղձը, չի՞ հարկաւոր տանի՞նք. էս հո մենակ մեզ համար չի՞․ սաղ աշխարհքի օրէնքն ըտենց ա․ դու քու բարութիւնիցն ես տանում, աբարանցին էլ տանում ա նորա ձիանոնց տարեկան գարին, քուրդը` նրա գառն ու ոչխարը, թուրքը նրա եղն ու պանիրը, դաշտցին` եօնջէն, ցորենը. ամէն մարդ էլ իրան գեղի գտնուածից տանում ա նրան»:

– Սօ՛ս ջան, – պատասխանում է Վայկունը, – էդ դրուստ ես ասում, համա ինչքան էլ որ ըլնի, էդքան շատ մասրաֆ խարջ չի ըլնիլ. սրա միջին մեր իշխաններն էլ են շահւում:

– Ես արմանում եմ քեզ վրայ, – խօսքի մէջ է մտնում Սօսի մեծ եղբայրը Պարէտը, – ա՜յ տղայ, բաս իշխանները քու հօր մշա՞կն են, որ ամէն մովրով, վարդապետ, մենծ մարդ գալուս, տանում են իրանց տանը վեր բերում, իրանց երեխի բերնինը կտրում, նրանց ուտացնում․ հալբաթ որ մի շահմունք չունենայ, ընչի՞ կանի, նա էլ քեզ պէս մի մարդ:

Բայց Վայկունը էլ առաջ է տանում իր բողոքը, – ի՞նչ են խարջում, եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ, ամէն բանն էլ գեղիցը գզիրը մինի տեղակ հնգապատիկ հաւաքում ա ու բերում․ ո՞վ գիտի թէ ընչանք կրում ա, որ մովրովը գնալուց յետոյ տասն օր ուտում են չի հատնում․ մի տունն ա նրանն ըլնում. ես էլ, որ ընենց տուն ունենայի, էն աղեքանց ոտը կը պաչէի, իմ տանս վեր կը բերէի, խօսքս կշտին կտրուկ կ՚ըլներ, ո՛ւմ տունն ուզէի կը քանդէի, ումն ուզէի կը շինէի, ձիս որ դհովն ուզէի, դէնը կը քշէի, հիմի մովրովը գալուս, թէզով իշխանն ա գնում գլուխ տալի, բարովում, աղավար խօսում, հետը նստում վեր կենում․ համա ես, որ տեսնում եմ էկաւ, գլուխս առնում եմ կորչում, թէ հիմի գզիրը կը քցի ճիպոտի տակը (!) թէ արի ձին բռնի՛, տա՛ր գոմումդ պահի, խոտ, գարի տու՛ր, մովրովի համար ճուտ տար. իշխանների տանն ա վեր գալի, աղքատների տունն ա քանդւում, հո սուտ չի՞: Հիմի ասենք թէ դու ինձանից  համբա ես, քու տանն էլ ոչով չի վեր գալի, համա ես իմ աղքատ տեղովս քեզանից շատ եմ խարջ տալի, կոռ քաշում, ձի տալի, թէ ես ու դուն էլ մի կռիւ անենք, թէ էրկու մարդ իմ բարեկամներից իմ դիհը քաշի, տասը մարդ գեղիցը քու դիհը կը պահեն, ընդուր որ գիտեն, թէ դու ինձանից լաւ ես. քեզնից խէր կը հանեն, համա ինձնից, ութ տարի չարչարուին, չոր ոսկորից սաւահի ոչինչ չեն կարող գտնիլ. շատ էլ ասենք էն կռւումը ես արդար ըլնիմ. վա՞յն էկել ա ինձ տարել, թէ կ՚երթամ մովրովին կը գանգատեմ, երբ որ քեզ կ՚ուզի նա, հետդ գեղիցը մի թուղթ կը բերես, թէ գանգատողն ինքն ա մեղաւոր (!!), էն վախտը մովրովը քեզ բաց կը թողայ ինձ կը ծեծի (!!!), յետոյ, հալբա՛թ, դու էլ մի կարաս գինի կը խոստանաս, կը բարձես ձիուդ ու կը տանիս:

— Վայկուն ափոր խօսքերն Աւետարանի կողքին գրուած են, – ասում է Արշամը, Սօսի փոքր եղբայրը, Սօսին ու Պարէտին, — սաքի ընչի՞ էք երկու երեսանութիւն անում, կողմնապահ ըլնում. հիմի, էս հո մեր պապական հիքին ա, ուզենան կը խլեն կը տան ուրիշի (!!!). քանի՞, քանի՞ օրինակներ կան, որ ընչանք քեզնից մի օգուտ չեն ունեցել, բանըդ չեն շինել...

Արշամի բերնով խօսում է նոր ժամանակների որդին: Պարէտը եւ Սօսը գուցէ իրենց սրտում ընդունում են Վայկունի խօսքերի ճշմարտութիւնը, բայց վախենում են, յայտնի դաւանել ճշմարտութիւնը: Արշամը իր սերունդի երեւեցուցիչն է. նա ոչ միայն ընդունում է այդ դառը խօսքերի ճշմարտութիւնը, այլեւ դատապարտում է իր եղբարց երկու երեսանութիւնը: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք, ափսո՛ս, որ շատ քիչ հանդէս ունի «[Սօս եւ] Վարդիթերի» մէջ այն ուղղութիւնը, որ երեւում է Արշամում, թէեւ այս չափիցն էլ տեսնում ենք կենարար սկեպտիցիզմի արած ազդեցութիւնը: Մենք աջողութի՛ւն եւ ընթա՛ցք ենք մաղթում այդ երկնային դեսպանին:

Պ. Պռոշեանցը, Աշտարակի տնտեսական վիճակը եւ հասկացողութիւնքը երեւան հանելով, այնպիսի փափուկ եւ անզգալի կերպով մեղադրում է այդ հասկացողութեանց սխալականութիւնը, որ ամէն կարդացողի համար, իսկի մեղադրանքի կարգում էլ չեն: Սօս եւ Վարդիթեր ից` գոնէ՛, եթէ ոչ ուրիշ աղբիւրից, շատերին յայտնի է, թէ բոլոր աշտարակցիք այգեգործութեամբ են պարապում, այդ է նոցա ապրուստի միակ ճանապարհը: Տեսէ՛ք այժմ, թէ ինչ աջողականութեամբ մեղադրում է հեղինակը:

«Սօս եւ Վարդիթերը» կարդացողի մտքին կլինին երեւանցի ուխտաւոր երիտասարդքը, որ Հանա-վանք երթալու ժամանակ, ճանապարհի վրայ, ընկան իրենց բարեկամ Գարեգնի ձեռքը, որ մի փոքր հանգստացնելու  համար տարաւ իր տունը (եր. 107-109): Նա, խաղող դնելով նոցայ առջեւը, ներողութիւն է խնդրում, որ մի ուրիշ բանով չէ կարում մեծարել, որովհետեւ (տանը մարդ չկայ, ամէնքն էլ հիքումն են, աշտարակցունն էլ էդ մի հիքին ա, — ասում է նա: — Գարունքը ծագում ա աչքերը տնկում են նրա վրեն: Ընչակ մասիլը վեր են ունում իրանցն իրանց ա հասնում․ աղպե՛ր, դուք, քաղքցիք էք, որդ առուտուրի էք, որդ փէշակի [29], մէջներիդ պարապ մարդ չկա․ ռանչպարն էլ (երկրագործ) իրա ցանքս ու վարքին ա, աշխատում տարեկան հացը տուն լցնում․  տաւար, ոչխար, գոմէշ, ձի, գութան, չութ պահում. հացը, եղը, պանիրը, բուրդը, ամէն բանն էլ իրան իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն էլ զուրկ ենք, էս մի հիքու երեսին ենք մտիկ տալի. աստուած մի՛ արասցէ կամ կարկուտը տայ, կամ թրթուռը փչացնի, կամ տարին չբեր ըլնի սոված կոտորուիլ պտենք. մեր մասիլն էլ որ կայ, ամէն բան նրան եաղի ա. եփած կերակուր ա, մարդ, շուն, կատու, ղուրդ ու ղուշ, ինչքան աշխարքումս ժժմունք կան քոմմայ էլ ուտում են, կէսը անփոխ հէնց ճամփորդներին ենք տալի կամ աղքատներին, էս լաւ ա հլա խէր ա ըլնում. քաղքումն ամէն բանն էլ փողով ա, գեղըցուն էլ ունի ո՛չ. մերն ա որ մէջտեղը փչանում ա: Մարդս մի երկու կով ենք պահում, թէ երեխեքանց մածուն էլ ա ըլնի, էն էլ չենք կարում եօլայ տանել, ամէն բան փողով ենք առնում»:

Ինչի՞ պիտի այսպէս լինի Աշտարակի վիճակը: Եւ միայն Աշտարակը չէ. Աշտարակը երջանիկ գեղերից մինն է տակաւին, նորանից անհամեմա՛տ աղքատները եւ խեղճերը կան: Ահա, թէ ինչ է պատմում մեզ արգոյ հեղինակը, «որ ըխտաւոր Մողնու գեղումն ա վեր եկած, իրանց բարեկամի կամ ճանանչի տներումը, նրանց մատաղների էրին էլ, մորթին էլ, դմակի կէս փայը, մատաղի կէս փայը, ոտ ու գլուխն էլ տան տիրոջն ա: Բոլոր գեղը տասնութ տուն ա. ամէն մի տան տասը տասնըհինգ տընուոր կըլնին վեր եկած, ընենց տուն չի ըլնիլ սրանցում որ էս իրէք օրը իրան տարեկան ղաւուրմէն անի ոչ, բրդին հո, էլ հեսաբ չկայ. ըտով էլ չեն կշտանում մողնեցիք, իրանց երեխեքն էլ քշերն ընչաք լիս, ցերեկն ընչաք իրիկուն մի մին քերեղաններ ձեռներին մատաղ են կիտում, իրանց աղքատ ու խեղճ ասելով, սրտաբաց ըխտաւորն էլ սուրբ Գէորգի դոլոն եկած աղքատին հոյ չի՞ կարող հետ դարձնիլ․. ․ Մողնեցիք անբան են... թէ որ նրանք ոնց որ էս մատաղ հաւաքելու համար են աշխատում իրանց բան ու գործին կենային, հիմի ամէն մինը մի խան կըլներ. աստուած տուել ա, ամէն բանները լաւ, հանդները շատ, իրանք անբան» (եր. 157):

Ճշմարիտն ասելով, մեզ անհասկանալի է այս երեւոյթը, որովհետեւ հեղինակը վկայում է թէ մողնեցոց ամէն բանները լաւ են եւ հանդները շատ: Թէեւ արգոյ հեղինակը ցոյց է տալիս մեզ նոցայ ծուլութեան վրայ, բայց մինչեւ այդ աստիճանի ծուլութիւնը մեզ նոյնպէս անհասկանալի է: Արդեօք մի ներքին վէրք չկա՞յ այդտեղ, որ խանգարում է տնտեսական կեանքի բնական ընթացքը: Թէ այսպէս եւ թէ այնպէս ողբալի բան: 

Երեւի թէ մողնեցոց վիճակից լաւ չէ եւ կարբեցոց եւ հանավանքցոց վիճակը, երբ նոքա այգեքաղի ժամանակ 5-6 հարիւր հոգի գալիս են Աշտարակ այգի քաղելու, երբ Վարդիթերի հայրը տասն այդպիսի մշակ առաջն արած տանում է իր այգին ամէն մինին իր քաղլակովը մին հաւող խոստանալով:

Մենք խոստովանում ենք, որ բնաւ տեղեկութիւն չունինք, թէ ինչպէ՛ս էին այն կողմերի մեր գեղացիների յարաբերութիւնը հողի հետ: Այս պատճառով սանձում ենք մեր գրիչը, որ անգիտութեամբ դատողութեան չանենք, այս շատ ցաւելի բաների մասին:

Սակայն ինչպէս ամենայն ճանապարհորդի ներելի է, առանց թերեւս զանազան պատճառների խոր քննութեան, միմիայն իր վրայ եղուած տպաւորութեանը նայելով այս կամ այն տեղի մասին այսպէս կամ այնպէս կարծել, այնպէս էլ մենք, որպէս ճանապարհորդ, մի քանի շաբաթ մնալով էջմիածին եւ ընդունած լինելով մի քանի տպաւորութիւնք, չենք կարող չասել այն, ինչ որ, այդ տպաւորութեանը հիմքի վրայ, մեզ թւում է: Աշնան Մողնու ուխտից Էջմիածին թափուող ահագին բազմութիւնը մեր սիրելի ազգակցաց, շատ ցաւելի տպաւորութիւն է գործել մեր վրայ: Դոցանից մեծագոյն մասի, Տաճկաստանից կամ Պարսկաստանից գաղթած հայերի, այլակերպ եւ վերջին աստիճանի պատառոտուն հանդերձները, մի գրաստի վրայ այր եւ կին իրենց մի քանի երեխաներով միասին նստելը, իրենց կեցութիւնը երկու երեք օր Ղազարապատի դրսումը մեզ տեղիք է տալիս ենթադրել մի ողբալի աղքատութիւն, որից չէ փրկել գաղթականութիւնը: Մենք այդ մարդուց ներքին կացութիւնը չգիտենք, այսինքն այն ընկերական պայմանները, որոնց մէջ էին նոքա իրենց գեղում. ուստի, եւ, ինչպէս առաջ ասացինք, այդ աղքատութեան պատճառը չենք կարող հաստատապէս գիտնալ: Հաւանական է միայն, որ անկրթութիւնը եւ իմացական խեղճութիւնը բնականաբար վնասակար հետեւանքներ պիտի ունենային մանաւանդ երբ դպրոց-մպրոց չլինելուց յետոյ բերանացի խրատներ էլ կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ լսում են լոկ խաւարի խօսքը: Վերջին աստիճանի բարբարոս ազգերի մէջ եղած կանացի ստրկութեան նշանակը, — արջի նման, կանանց եւ աղջիկների քթից ահագին օղ անցնելը, — աղեկտուր լինելով տեսած ենք այն ուխտաւորների մէջ: Թողում ենք եգիպտական ծարիրը (սիւրմէ) եւ պարսկական խինան, որոնցից առաջնովը արտեւանունքն են ներկում, իսկ երկրորդովը մատները: Ո՞վ քարոզեց ժողովրդին թողուլ այդ վնասակար բաները, ո՞վ փոյթ տարաւ ոչխարի առողջութեան եւ ապահովութեան:

«Աղաչեցէ՛ք զտէր հնձոցդ հանել զմշակս ի հունձս իւր»: 

Եթէ մեր սրբասնունդ եւ հրեշտակակրօն, երկնաքաղաքացի եւ ամպաչու, եթերաճեմ եւ օդասլաց կղերը հոգ տանէր գոնէ՛ այսպիսի բաների, միթէ՞ մինչեւ այսօր էլ պիտի երեւնին դոքա: Բայց, այս է բանը, որ դոցայ վերանալը կամ մնալը, որեւիցէ կապով կապուած չէ նոցայ էական խորհրդի հետ...

«Մեր տէրտէրներին էլ աստուած բարի տայ, — ասում է Գարեգնի բերնով անիրաւ Պռոշեանցը (եր. 2), — բողազներին հուպ տաս երկու այբ չի վեր ընկնիլ, անջախ մաշտոցին են ջան տալի, էլ չեն ասում թէ քարոզեն բալքի էս սովորոյթքը վերցուի» [30]:

Բայց մենք երթանք դարձեալ Աշտարակ:

Ասենք թէ Աշտարակը այգեգործ է. բարի է, բայց այգին, տարին տասներկու ամիս չէ կապում երկրագործի ձեռքը, մնաց որ այգեգործութեան մեծ եւ ծանր պաշտօնները երիտասարդների վրայ պիտի լինի բնականապէս, բայց, մի՞թէ չկան այնպիսի թեթեւ աշխատութիւնը, որ առանց ծանր ուժ գործ դնելու առաջանում են, եթէ միայն աչքաբաց խնամատարութիւն լինի շինականի կողմից: Եթէ միայն շերամաբուծութեանը առնելու լինինք, որ գրեթէ լոկ մայիս ամսի գործ է, եթէ չասենք էլ, որ երիտասարդքը մայիսին գրեթէ ազատ են, որովհետեւ ոչ թաղելու, ոչ էտելու եւ ոչ այգեքաղի Ժամանակ է, եթէ չասենք, որ նաեւ վար ու ցանքով պարապած երիտասարդքը ազատ են մայիսին, որովհետեւ ցանը վերջացած է, իսկ խոտհնձի ժամանակը յունիսի սկզբում, երբ շերամի բանը պրծած է, այլ թէ ասենք, որ լոկ ծերերը, աղջիկները եւ պառաւները պարապեն այս բանով, որքա՞ն օգուտ կարող է ստանալ Աշտարակը կամ ուրիշ գեղեր:

Բայց «Սօս եւ Վարդիթերից» մենք տեսնում ենք, թէ ի՛նչ ողորմելի վիճակում է շերամաբուծութիւնը Աշտարակում:

Վարդիթերը թութի տերեւը այգուց առած գնում է տուն (եր. 71-72). հայրը հանդիպում է նորան ճանապարհի վրայ եւ այսպէս է խօսում, «Էդ տերեւը ո՞ր ծառիցն ա, էն կարմիր կորզաւոր թթենուցը հո չի՞:

— Չէ՛, — ասում է աղջիկը, — սպիտակ բեդանայ թթենուցն ա:

— Դէ՛, տա՛ր, դէ՛, տա՛ր, – շարունակում է Հեթումը, — ճիճուները սոված կոտորուեցին, որդի. շաղ գնալու (բօժօժ դառնալու) վախտն ա, բալքի ուտեն ռադ ըլէին կորչին. ծառերս վերջ արին էլի. բարով էկող տարի հասնենք, մէ մերըդ մին էլ բռնի` պարծենա»:

Այս խօսքերից պարզ երեւում է, թէ ի՞նչ սիրով պահւում է այնտեղ շերամը: Ծառի տէրը խնայում է իր լաւ թթենու տերեւը․ (թէեւ նորա լաւ կարծած կարմիր թթենին երկրորդական է շերամաբուծութեան մէջ, որովհետեւ ճերմակ թթենին համարւում է նախընտիր․ գիտութիւնը ասում է, թէ նորանով կերակրուած միջատները աւելի բարակ մետաքս են տալիս, բայց բանը նորա խնամելն է), եւ ուխտ է անում, որ հետեւեալ տարին էլ կը պահէ:

Պահուածի էլ մետաքսը, միայն տան մէջ գործածելու համար է. «վատէրը կ՚եփենք կազ կը շինենք, լաւն էլ խիաթի կը քաշենք, է՜հ, մի բանի պէտք կը գայ էլի», — ասում է Վարդիթերը Անոյշին:

Իսկ ինչ որ վերաբերւում է շերամի խնամարկութեան, աստուա՜ծ ազատէ, թէ ի՜նչ վիճակում է: Շերամի դեղնացաւը պատճառւում է Մարինոսի չար աչքից․ դորա ճարն էլ Պէտքականենց Համազին երթալ «օխտը ձիու մուննաթ» անելն է, որ գայ աղօթէ ու բժշկուին:

Ուզարլուկ (իւզերլիք) ծխելու ընդդէմ մենք չենք ուզում դրական բան ասել, որովհետեւ եւրոպական շերամաբուծութեան մէջ այդպիսի բան չկայ եւ որովհետեւ գիտութիւնը մերժուած է այժմ այն կանխամուտ կարծիքը, թէ ծուխը ընդհանրապէս, (որպէս թաբակի ծուխը եւ այլն) վնասակար էր: Այդ դառը խոտը ծխելը գուցէ մի տեղական պատճառ ունի, մի բնական հիմք, մենք չգիտենք: Եւ որովհետեւ չգիտենք, ուստի եւ իրաւունք չունինք նորա օգտի կամ նորա ընդդէմ բան խօսել: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է Մարինոսի աչքին եւ օխտը ձիու մուննաթ անելուն, ո՜հ, դորա ընդդէմ շատ բան կայ ասելիք, որ թողում ենք մի ուրիշ ժամանակի:

Յայտնի է, թէ մարդը ինչ բանից որ ուզում է օգուտ քաղել պէտք է, որ այդ բանը լաւ սորուի․ այլապէս, շատ օգտակար բանն էլ կը մնայ անօգուտ:

Գիտենք, որ ասիացին դեռ երկա՜ր ժամանակ չպիտի կարողանայ եւրոպացու պէս թել քաշել շերամի բօժօժից. նոյնիսկ հիւսիսային Եւրոպայի մէջ քաշուած թելը պակաս արժէք ունի, քան թէ հարաւային Ֆրանսիայի կամ Իտալիոյ (Պիեմոնտ) մէջ քաշուած թելը, բայց այդպիսի դիպուածում կարելի է բօժօժը ծախել: Իսկ մեծ գեղերում, ինչպէս Աշտարակն է, եթէ շատ շերամ պահողք լինին, հեշտ կարելի է ընկերովի բանալ մի փոքրիկ թելքաշի գործարան, ուր ամէնի թելերն էլ քաշուէին: Թել քաշելը թէեւ մեծ աջողակութիւն եւ մեծ զգուշութիւն է պահանջում քաշողի կողմից, մանաւանդ անդադար ուշադրութիւն, հանգոյցնէր շինելու թելերի մէջ, այնուամենայնիւ մենք վստահ ենք, հայ կանանց ձեռքի շնորհքի վրայ, որ թէ նորա ձեռքին օրինաւոր գործիք լինի եւ մի քանի  անգամ այդ բանը օրինաւոր կերպով ցոյց տուող, նա հետ չի մնալ եւրոպացի կնոջից:

Մենք միայն շերամաբուծութեան մասին խօսեցանք, բայց միայն այդ չէ, որից կարող են օգուտ քաղել հայերը: Կան այնտեղ շատ ուրիշ բաներ եւ շատ օգտակար բաներ, բայց այսօր ամէնքն էլ երեսի վրայ ընկած: Ստոյգ է, որ այդ բաների համար խօսող ասող էլ չկայ, գիտութիւնը ոտք չէ կոխել Հայաստան, մեր գրագէտքն էլ ջրհեղեղից առաջ մնացած գաղափարների քարոզ: Ո՛չ գիրք, ո՛չ կարդացող. դպրոց էլ հարկաւոր չէ: Թո՛ղ կործանուի բողոքականութեան եւ անհաւատութեան օրօրոցը: Ո՛վ գիտէ, թէ ինչպէ՞ս անուշ է գալիս այս բացագանչութիւնը պ. Չամուռճեանի ականջին...

Հասարակ ժողովուրդն էլ տեսած լսած չլինելով, յայտնի է թէ երկնքից չէ կարող ուսանիլ․ մարդը պէտք է տեսնէ, լսէ, եւ դոցա օգուտը ճանաչէ, որ յետոյ համոզուի եւ գնա՛յ նոցա քամակից: Առանց սոցա ոչ միայն չեղած օգտակարը չէ կարող ներս բերել ազգի մէջ, այլեւ եղածիցն էլ օգուտ չէ քաղում:

Ամէնին յայտնի է Էջմիածնի պարսպի հարաւային կողմում այն մեծ լիճը, որ հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսը շինեց: Տօթահար միաբանը կէս օրից յետոյ դուրս է գալիս երբեմն այդ լճի լայն շուրթի վրայ ման գալու: Բայց որչա՞փ աւելի կը գեղեցկանայ այդ լիճը, որչա՞փ աւելի զուարճալի կը լինի նորա շրջանում ման գալը, որչա՞փ կը կենդանանայ օդը, եթէ մի քանի կարգ ծառ տնկուի այդ շուրթի վրայ: Բայց ոչ ծառ կայ եւ ոչ տնկելու դիտաւորութիւն: Ի՞նչ է պատճառը․ ինձ պատասխանեցին, թէ առանց ծառի էլ մոծակի ձեռքից օր ու արեւ չունին․ ծառն էլ որ տնկեն, էլ մօտ գնալ չի լինի: Այսպէս ահա, երկիւղը մոծակից զրկում է խեղճ միաբանին մի պատուական ծառաստանից, նորա զովարար շուքից եւ տերեւների քաղցր խշխշոցից:

Բայց այդ ունայն երկիւղ է. մոծակը ուրիշ շատ միջատների նման ծառերի վրայ չէ ածում իր ձուն. նորա ձու ածելու տեղը ջուրն է եւ ջրոտ ցեխերը, սոքա են նորա օրօրոցը, որ այնտեղ կայ: Սառը բնաւ վերաբերութիւն չունի մոծակի բազմանալուն, թերեւս կարելի է ենթադրել, թէ ծառը մի մասով պաշտպանում է մեզ մոծակից: Այժմ այն շուրթի վրայ յարձակուող մոծակներից անհնար է թէ մի բաժինը չնստի ծառերի վրայ, եթէ սոքա լինին, որով ճեմելիքի վրայ ման եկողների համար աւելի քիչ կը լինին քան թէ այժմ:

Տարապայման բթամտութիւն պիտի լինէր մեր կողմից, եթէ մեղադրել ուզենայինք մեր միաբանին, թէ ինչի՞ չգիտէ նա մոծակի կեանքը, նորա որպիսութիւնը, նորա օրէնքները: Մոծակն ի՞նչ է, որ մարդ  նորա կեանքը սորուի: Ընդունում ենք, մոծակը մի զզուեցուցիչ եւ խայթող միջատ է եւ մեր մասնաւոր սիրոյ անարժան, բայց ի՞նչ անես, երբ այդ չնչին միջատի որպիսութիւնը չիմանալը հարիւրաւոր հոգիների պատճառ է լինում, որ զրկուեն մի պատուական ճեմելիքից:

Բնութիւնը այսպէս է խօսում, «կամ ուսի՛ր իմ օրէնքները, տիրէ՛ ինձ, օգո՛ւտ քաղէ ինձանից․ կամ թէ չէ ես քեզ կը ստրկացնեմ եւ ոչինչ օգուտ չտալուց յետոյ դեռ զրկանքներ էլ կը պատճառեմ քեզ»: Դպրոց պէ՞տք է, բնական գիտութիւնքը անհրաժե՞շտ են, վերացական գիտութիւնքը, միայն, չե՞ն կարող երջանկացնել մարդկային ազգը, դորա վրայ թող խորհի ընթերցողը եւ առողջ դատաստան կատարէ:

Աշտարակի տնտեսական կեանքի մէջ եթէ կան տխուր բաներ, գոնէ՛ կայ մի շատ մխիթարական բան. փոխարագնալը: Այս անունով հասկացնում է հեղինակը փոխադարձ օգնութիւնը, որ գեղացիք անում են միմեանց: Օրինակ Հեթումն ուզում է այգին բանալ (թաղը վեր տալ) նորան գնում են օգնելու տասը-քսան երիտասարդք եւ մի օրում աւարտում են գործը: Դորա փոխանակ Հեթումի որդիքն էլ գնում են միւս օր աշխատող երիտասարդներից մինի այգին բանալու, երրորդ օր մի ուրիշ եւ այլն: Այս սկզբունքը մեծ խորհուրդ ունի ընկերական կեանքում, բայց մեր հատուածը Մաթուսաղայի կեանքից անց կացաւ: Մենք թողում ենք այն բանի վրայ խօսելը մի ուրիշ աւելի յարմար ժամանակի:

Բայց մեզ մնում է տակաւին մի քանի խօսք «Սօս եւ Վարդիթեր» գործի վերաբերութեամբ, որ դեռ չենք ասել:

Արգոյ հեղինակը հետեւելով պ. Աբովեանի ուղղութեան, իր բովանդակ գործի մէջ միշտ աչքի առջեւ ունեցել է գործ դնել ազգային առածներ, ասացածներ: Մենք լիասիրտ շնորհակալութիւն ենք յայտնում մեր հեղինակին: Բացի սորանից, «Սօս եւ Վարդիթերի» մէջ շատ կան սիրուն ձեւեր եւ ոճեր, որոնք գրեթէ ամէն տեղ գործ են ածւում ազգի մէջ, թէեւ նոցանից մի քանիսը ոմանք թուրքից առնուած համարելու միշտ հակամէտ են: Մենք այս թուրքից փոխառութեան պատճառով չենք կարող մեր կարծիքը չյայտնել:

Մենք գիտութեամբ առնում ենք «Սօս եւ Վարդիթերից» մի այնպիսի ոճ, որ իրա՛ւ, կարելի է թուրքից առնուած համարել, ինչպէս. «հլա էն գնալն ա, ինչ գնացել ա», — օշականցի կնոջ համար է ասում հեղինակը (եր. 120): Թուրքը ունի սորա նման մի բան. «Օ գիդիլ գիգտի» կամ, «Օ գիդիշ գիդէօր» (օ կիտիշ կիտթի, օ կիտիշ կիդէօր):

Թուրքը եւ հայը գտնւում են այսօր գրեթէ միեւնոյն աշխարհում. այդ ազգերը, միեւնոյն հողի, միեւնոյն կերակրի, միեւնոյն բնութեան ազդեցութեան են ենթակայ: Մինչեւ շատ մօտ ժամանակներս գրեթէ եւ միեւնոյն նոյն կառավարութեան տակ էին քաղաքականապէս: Երկուքն էլ ասիացիք, երկուքն էլ արեւելքցի եւ խորհելու, խօսելու ձեւերով բնականապէս մօտ. պատճառ, ինչպէս ասացինք, անխտիր միեւնոյն պայմանների տակ են ապրում: Ով որ միայն ազգ ազգից բաժանում է անունով եւ կրօնով, այնպիսին չէ կարող պատասխանել կամ մեկնել, թէ ի՛նչ է այն երեւոյթի բնական եւ հոգեբանական պատճառը, որ թուրքը համ է առնում հայի վհատ ու աղիողորմ խաղերից, տաղերից, ինչպէս եւ հայը թուրքի խաղերից, բայց երկուքն էլ անզգայ Բեթհովենի սիմֆոնիներին, երկուքի համար էլ Մոցարտի Դօն Ժուանը «ձայն բարբառոյ յանապատի»: Երկուքն էլ հազար փառքով նախընտիր են համարում երգել. «ափսոս քեզ հայոց խեղճիկ ժողովուրդ», կամ «կռունկ ուստի կուգասը» եւ Քեօռօղլուի «Այվազըն գիւմիշ բչաղը»: Քեարամի եւ Աշըգ-Կարիբի խաղերը: Ո՞րն է լաւ, ո՞րն է վատ` դորա վրայ չէ խնդիրը, երեւոյթը հարկաւոր է առնուլ որպէս իրողութիւն:

Բայց այնպիսին, երբ աչքի տակ առնու բնութիւնը, երկու ազգի կեանքերի միօրինակ եւ միաձեւ աճելութիւնը, երկուքի էլ ընկճուած եւ հարստահարուած վիճակը, այն ժամանակ բանը աշկարայ կը լինի, որ հայը եւ թուրքը այս տեսակ կապերով միմեանց հետ կապուած լինելով, անշուշտ, հոգեբանական երեւոյթներով իրարից չէին կարող հեռու լինել: Թող ինչ կամին խօսին, բայց մարդկային հոգին ցոլացնում է արտաքին բնութիւնը:

Այսօրուայ օրս, մեր նոր լեզուի բաղդասութիւնը մեծ մասով թուրքի բաղդասութեան պէս է. թուրքի՞ցն է մտել, թէ՞ ինչ բնական կամ ընկերական պայմանների տակ թուրքինը, որ կերպարանագործուել է նոյն պայմանների տակ ինքնուրոյնաբար կերպարանուել է եւ հայինը` այդ մասին թող որչափ կամին լինին շատ կամ քիչ հաւանական կարծիքներ, բայց մենք այս երեւոյթը առնելով որպէս իրողութիւն, տեսնում ենք, որ չնայելով մեր նոր լեզուի բարբառների տարբերութեան, նորա տրամաբանութիւնը, եւ բաղդասութիւնը ամէն տեղ մէկ է: Խաչակիր արշաւանք քարոզել այդ բաղդասութեան ընդդէմ, հին լեզուի բաղդասութեան իրաւունքը պաշտպանելով, համազօր է նոր լեզուն սպանելու եւ ժամանակի եւ պատմութեան արդէն արած պրծած ազգեցութիւնքը ուրանալու: Մենք կարող ենք շատ բան ցոյց տալ եւ հին լեզուից, որ նոյն է այսօրուայ աշխարհաբարի կամ տաճիկ ասուած բաղդասութեան կամ ձեւի հետ. հերիք չէ այս. կան ոճեր եւ ձեւեր, որ սեփական են գրեթէ համօրէն մարդկութեան:

Մէկ մարդ տասը տարի մնալով մի օտար ընկերութեան մէջ, քիչ շատ ընկնում է այդ օտար լեզուի, օտար ոգու ազդեցութեան տակ. Հայը  հազար տարի ընկած լինելով թուրքի, թաթարի եւ ուրիշների ազդեցութեան տակ, ինչպէ՞ս կարելի է պահանջել, որ պատմական իրողութիւնքը իրենց կնիքը խոր չդրոշմէին ազգի սրտի եւ հոգու վրայ. ինչպէ՞ս կարելի է, որ այդ դրոշմը չցոլանար նորա լեզուի եւ մտածելու ձեւերի վրայ: Հայոց ազգը գեդէոնեան բո՞ւրգն էր, որ ցօղի տակ մնալով չթրջուէր, թէ՞ մովսիսեան մորենին, որ կրակից չէրուէր, յայտնի է, թէ այս սքանչելի յատկութիւնքը չէր կարող ազգը ունենալ, յայտնի է թէ պիտի թրջուէր էլ, էրուել էլ: Բայց այդքան բան անցնելուց յետոյ երբ պատուաստը (լաւ է թէ վատ, այն չէ խնդիրը) բնիկ է դարձել, հնար կա՞յ այդ բոլորը քերել հանել հինգ միլիոն ժողովրդի վրայից եւ նորա տեղ բուն հայկական տրամաբանութիւնը կամ բաղդասութիւնը դնել, որ այսօր անսովոր է ազգին: Ի՞նչ էական խորհուրդ ունի կենդանի ժողովրդի իրաւունքը ոտքի տակ կոխելը, քանի հազար տարի առաջ մեռած հայերի իրաւունքի անունով:

Շատ ազգերի գաղթականք ուրիշ մեծ ազգերի մէջ մտնելով անյայտանում են կամաց-կամաց: Հայոց ազգի մէջ մտած են հրէայք, ինչպէս Բագրատունիք եւ ուրիշ շատ հասարակ ցեղեր: Հայոց ազգի մէջ մտած են հնդիկներ, որ Լուսաւորչի ժամանակ էլ դեռ իրենց նախահարցը որպէս աստուած պաշտում էին Տարօնում: Հայոց ազգի մէջ մտած են չինացիք, ինչպէս Մամիկոնեանց ցեղը: Գուցէ այդ ցեղի նախահայրը, երբ փախչում էր Չինաստանից, իբրեւ երեւելի մարդ, ունենար իր ծառայքը կամ բարեկամքը, որ նոյնպէս մտան հայոց ազգի մէջ. թողում ենք պատմութեան անյայտ խառնուրդները քիչ կամ շատ: Այսօր, այս տողերի գրողը, կամ նոցա ամէն մի կարդացողը, չէ՞ որ հայ է: Լաւ որ հնար չկայ իմանալու թէ ով մեզանից ի՛նչ ազգից է ծագում, ապա թէ ոչ, բուն տոհմական հայերը, չնայելով որ այդ խառնուած օտար սերունդքը հազարաւոր տարիներով մասնակից էին եղել նորա ճակատագրին, նորա ցաւին եւ ուրախութեան, եւ որոնք բացի հայից ուրիշ անուն չունէին այսօր, այդ տոհմական հայերը, ասում ենք նորանց էլ պիտի մերժէին որպէս ոչ բնիկ հայեր: Հազար տարի ազգի վրայ եղուած բնական եւ պատմական ազդեցութիւնը ուրանալով, նորա հազար տարի որպէս սեփական գործ դրած բաղդասութիւնը մերժելը եւ նորա տեղ հինը դնելու փորձը ինչ զանազանութիւն ունի վերը դրուած մաքրասիրութիւնից:

Ճշմարիտ է, երբ դպրութիւնը միայն գիտական առարկաների վրայ խօսի, այնտեղ այն աստիճանի կարօտ չէ այն դատապարտուած ձեւերին, թէեւ կարօտ միշտ բաղդասութեան, բայց երբ ուզէ նա ազգի կեանքի մէջը մտնել, ապա ուրեմն այդ դատապարտուած ձեւերը են նորա ապահով  անցագիրը եւ առանց նորա ազգի կեանքի դուռերը փակ են հեղինակի առջեւ: Յայտնի է, թէ ամէն գիտական առարկայ իր լեզուն եւ իր ոճերը ունի, ազգի ամենօրուայ եւ ընտանեկան կեանքը կարո՞ղ է իր լեզուն չունենալ: Այսպէս լինելով բանը, կարելի՞ է խոր ներս մտնել ազգի կեանքի մէջ առանց այդ կեանքի սեփական ձեւ ու ոճը գործ դնելու: Մենք չենք ուզում երկար խօսել այս մասին, որովհետեւ մեր համար աչքի յայտնի ճշմարտութիւն է այս:

Սակայն, չենք ասում, այլ մանաւանդ ընդդէմ ենք, որ ազգի լեզուն էլ աւելի ստրկանայ եւ ընկճուի թուրքի ազդեցութեան տակ: Այս մասին շատ ցաւալի երեւոյթ տեսնում ենք Տաճկաստանի հայոց մէջ, որոնք տաճիկ լեզուին ստրկանալու համը հոտը տարել են: Աւելցուր սորա վրայ եւ ֆրանսիական լեզուի բաղդասութեան եւ ձեւերի ազդեցութիւնը, որոնցից ժողովուրդը իսպառ ազատ է, բայց պ. գրագէտքը քաղաքակրթութեան անունով ներս են բերում ազգի մէջ եւ խանգարում են լեզուն: Մենք, որ նոր լեզուի ինքնուրոյն ազատութիւնն ենք քարոզում եւ հին լեզուի ձեւերից անկախութիւնը, որպէսզի ազատօրէն եւ ինքը իրեն աճէ, ո՞ր ուշաբարձութեամբ կարող էինք քարոզել, որ այդ լեզուն թուրքի կամ սատանայի ձեւերին ստրկանայ: Բայց երբ այս կամ այն բանում այսօր միեւնոյն ձեւն ենք տեսնում եւ հայի եւ թուրքի մէջ, դորանից խրտնելով, թէ վայ, թուրքը որովհետեւ այսպէս է ասում, ես նորան չնմանելու համար պէտք է, որ գործ չդնեմ այդ ձեւը, ասել մենք չենք կարող: Այո, մի հեղինակ իր սենեկի մէջ նստած, կամեցածի պէս կարող է գրել եւ խօսել, ինչ ձեւ ուզէ գործ դնել, բայց բոլոր ազգը չունի այդ ազատութիւնը. նա չէ կարող ներկան ուրանալով անցածի անունով ապրիլ: Այն ուղղութիւնը, որ առանց մի էական խորհրդի բռնաբարում է ներկայի իրաւունքը կամ գէթ աշխատում է բռնաբարել, մենք հրատարակում ենք մաքուր եւ զուտ ֆանատիկոսութիւն: Նոր լեզուի մէջ գրեթէ բոլոր հին լեզուի նախադրունքը դարձել են վերջադրութիւնք, ածականը անհոլով եւ թուով անհամաձայն, միշտ նախադաս գոյականից, յատկացուցիչը միշտ նախադաս եւ այլն եւ այլն, որ նոյնն է եւ տաճկերէնի մէջ, եւ որովհետեւ այդպէս է, ուրեմն եւ պէտք է հին ձեւի տակ շարել եւ կապակցել, թէեւ նոր հոլովներով, այժմեան հայի խօսքը: Բայց ժողովուրդի անկաջին ծանր է եւ անբնական. — ինձ ի՛նչ փոյթ, — ես բուն հայերէն եմ խօսում. ժողովուրդը խանգարել է իր բաղդասութիւնը, նորա լեզուն ստրկացել է թուրքի բաղդասութեան... միայն լեզուն չէ՛, ինքը, ազգն էր ստրկացել է թուրքին. եւ լեզուից առա՛ջ է ստրկացել: Բայց ի՛նչ խօսիս:

Մարդ խոցելու կամ վիրաւորելու համար չէ մեր այս խօսք ու զրոյցը այս մեր հայեացքն է, մեր կարծիքը: Եւ ինչպէս մենք ազատ  ենք այսպէս կարծել, նոյնպէս ուրիշը ազատ է այլապէս կարծել: Եւ թէ կարող է գտնել մի ճանապարհ, որ եւ բուն հայկաբանութեամբ խոսէր եւ ազգի մեծագոյն մասին հասկանալի, խօսք ենք տալիս, որ մենք առաջինը վազենք նորա դրօշի տակ:

Բայց ցաւելին այս է եւ մանաւանդ ցաւելի, որ անմերժելի ճշմարտութիւն է, թէ մենք իջնելով հասարակ ժողովրդի կեանքի մէջ պիտի ստիպուինք բուն թուրքի բառեր էլ ներս առնուլ, ամենօրուայ կեանքի, պէտքերի եւ հասկացողութեանց որպէս յայտարար, ինչպէս գիտական առարկաներում ստիպուած ենք եւրոպական բառեր առնուլ: Մենք մի օր ցոյց կը տանք այնպիսի թուրքի բառեր, որ ընդհանուր ազգին դարձել են միօրինակ գործածական եւ որոնց գաղափարը մէկ բառով տուող խօսքեր ոչ միայն նոր լեզուի մէջ, միայն մի որեւիցէ գաւառական բարբառում, այլ նոյնիսկ հին լեզւում էլ չկան: Բացի սոցանից կան թուրքի բառեր, ընդհանուր ազգին գործածական դարձած, որոնց հայերէնը թէեւ կան հին լեզուի մէջ, բայց եւ այնպէս այնքան խոր ներս են մտած նոքա ազգի մէջ, որ հայ դպրութիւնը եթէ 200 տարի էլ ներգործէ օրինաւոր կերպով, այնուամենայնիւ չպիտի կարողանայ այդ բառերը առնուլ ժողովրդի շրթունքից ու նոցա տեղը գնել թէեւ սեփական, բայց ազգի համար մեռած բառեր:

Կարող ենք մխիթարուել միայն նորանով, որ շատ սահմանափակ են այդ տեսակ բառերի թիւը: Չկայ աշխարհիս երեսին լեզու, որ օտար խառնուրդ չունենայ, մեր նոր լեզուն չէ կարող բացառութիւն լինել բնական կանոնից:

Մենք, հերիք համարելով առայժմս այսքան խօսքը, կտրում ենք մեր ճառի ընթացքը, ձեռք զարկած լինելով մի տեսութեան նոր լեզուի մշակութեան մասին ընդհանրապէս, որ մանրամասնաբար պիտի քննուին այն բոլոր խնդիրները, որ վերաբերութիւն ունէին նոր լեզուի մշակութեան: Այդ աշխատութեան շուտով հրատարակելը մենք չենք կարող խոստանալ արգոյ ընթերցողներին, թէեւ այգ գործի վրայ անձանձիր աշխատել ենք եւ աշխատում ենք, այս րոպէիս էլ:

Վերջացնենք մեր հատուածը:

Պ. Պռոշեանցի ոտանաւորքը մեծ հարազատութիւն ունին Արարատեան աշխարհի եւ տեղ-տեղ էլ ամբողջ ազգի ոգու եւ ձեւի հետ: Օրինակի համար գնում ենք այստեղ նորա «Ջան գիւլումը» (եր. 74).

 

Խնձոր ունիմ կծած ա, ջան, գիւլում, ջան, ջան,
Չորէք կողմն էրծաթած ա, ջան, ծաղիկ, ջան, ջան,
Ախպերս ուզեց չի տուի, ջան, գիւլում, ջան, ջան,
Ասի եարի ղրկած ա, ջան, ծաղիկ, ջան, ջան:

 

Ա՛յ տղայ հիլ անիլ տուր, — մատնաչափ դիր անիլ տուր,
Ինձնից էլ քեզ ճար չի կայ — քաքուլդ վեր անիլ տուր:
Ես աղջիկ եմ ալ կ՚ուզեմ, — բարակ մէջքիս շալ կ՚ուզեմ,
Երբ ես եկայ ձեր տունը — ոսկին սարեսար կ՚ուզեմ:

Կիրակի էլ պա՞ս կ՚ըլնի, — էրծաթից լաւ թա՞ս կ՚ըլնի,
Որդիդ մեռնի վարդապետ, — սիրածը չհա՞ս կ՚ըլնի:
Աշտարակ բարձր տեղ ա, — ջուրը հիւանդին դեղ ա,
Սիրածը սիրածին չեն տալ— էս ի՛նչ անիրաւ գեղ ա.

Էն սարը բարձր սար ա, — տակը զընջըլած քար ա.
Ես քեզ թաքուն սիրեցի, բա՛ս ո՞վ արաւ աշկարայ,
Իմ եարն ինձ եար պըտի, — ձեռումը ֆանար պրտի,
Իմ եարի կաննած տեղըն, – մէկ չինարի ծառ պըտի:

Ա՛յ տղայ, դու հազար ըլնիս, — իմ ախպոր սատար ըլնիս,
Թէ ինձնից ջոկ եար բռնես, — դու սրտապատառ ըլնիս,
Քաքուլիդ կալին մեռնիմ, — երեսիդ խալին մեռնիմ,
Լսել եմ կարդացող ես, — սաղմոսիդ ծալին մեռնիմ:

 

Ամպել ես ամպի նման, – շաքար ու ղանդի նման,
Իմ նանն ինձ ո՞նց ա պահել, – ծալած գիւլբանդի նման,
Կանգնել եմ ախա բախա, — շաւաղուս տուտը կախ ա,
Շէկ տղայ, կարմիր աղջիկ, — թո՛ղ բռնենք իրար եախա:

Ամպել ա ձուն չի գալիս, — մթնել ա տուն չի գալիս,
Էս անտէր բարձի վրայ, — առանց եար քուն չի գալիս:
Ոչխարն արել եմ բակը, — դէմ տուել սելի ակը,
Ով իմ սիրածը առնի, — չի վելի (վայելի) գլխի թագը:

Կաքաւը կաննել ա քարին, — կտուցը լիքը արին,
Մի աղլուխ վարդ եմ քաղել, — ղրկել իմ աղպօր եարին:

 

Շատերը կան նոյնպէս ազնիւ, նոյնպէս գեղեցիկ, բայց մենք ուզում ենք միայն Նանիկը մէջ բերել (եր. 100), ուր հայ պառաւի ոգին եւ սիրտը ամէն հարազատութեամբ թափել է հեղինակը.

 

Նանիկ արա մեծանաս,
Հալիւորիս ծերանաս,
Երբոր խելքիդ տէր ըլնիս,
Պառաւ տատիդ չմոռնաս:

Տատը գլխովդ պտիտ գայ,
Ինչ խաթայ ունիս տատին գայ,

Երեսիս մի բուռ հող գցես,
Իմ տէր ու տիրական բալայ:

Շնորհքով զոռով տղայ դա՛ռ.
Սաղ աշխարհքը ձեռդ առ.
Էս մեր դուշման ազգերին,
Խեղճացրու հոգին առ:

Ձենդ լսողը սասանի,
Ծակը մտնի, տազ անի,
Ասի, հրէս, Գրիգորը,
Կը տայ ինձ ու կ՚ըսպանի:

 

Գերի ա մեր հայ ազգը,
Ղոչաղների թալ ազգը,
Էս անիրաւ թուրքի ձեռին,
Փչացաւ մեր կէս փայ ազգը:

Իմ Գրիգորը մենծանայ,
Դուշմանի աչքը հանա.
Հայի ազգին օգնելով,
Փառք ու պատուի տիրանայ:

 

Մենք աւարտեցինք մեր հատուածը, Սօս եւ Վարդիթեր ազնիւ եւ պատուական աշխատութեան մասին, որ մեզ շատ մտքերի պատճառ դարձաւ, որպէս եւ շատ էջեր լցնելու. մենք, հրապարակով, հանդիսաբար եւ կացրդաբար յայտնում ենք արգոյ հեղինակին մեր սրտա՜նց շնորհակալութիւնը, աւելի ընդարձակութիւն եւ աւելի կերպարանագործութիւն մաղթելով նորա պայծառ ընդունակութեանը:

Մեզ էլ շնորհաւորում ենք, Խանումի խօսքերով (եր. 76), թէ «Աչքդ լիս. փառք աստուծու, անշառ, անխաթա էս հաւկիթն էլ շուռ տուինք»: