Հրապարակախօսութիւն եւ քննադատութիւն

ՀԵԳԵԼԸ ԵՒ ՆՈՐԱ ԺԱՄԱՆԱԿԸ
ԲԵՌԼԻՆԻ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԱԾ ՀԱՅՄԻ ԴԱՍԵՐԸ:
ԹԱՐԳՄ. ՍՕԼԵԱՆԻԿՈՎԻ – Ս. Պ. Բ., 1861.

Քաղուածք եւ մտածութիւնք

«Ամեն փիլիսոփայութիւն ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ նորա ժամանակը, փոխադրուած դէպի միտք (переведенное в мыслы) եւ յիմարութիւն է կարծել, թէ որեւիցէ փիլիսոփայութիւն անցնում է իր ժամանակակից աշխարհից դէպի դուրս»  (Հեգել, Իրաւանց փիլիսոփայութեան յառաջաբանութեան մէջ):

Այս գրութիւնից պարզ երեւում է, որ փիլիսոփայութիւնը իջնելով իր լոկ տեսական աթոռից, ոտք է կոխում իրական պատուանդանի վրայ: Յայտնի է, թէ ինքը ժամանակը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ հասկացողութեան եւ կարծիքի գումար, որեւիցէ առնուած հասարակութեան. առնուած միջոցում: Բոկլի մեթոդը եւ աշխատութիւնը — համակցել մասնաւոր երեւոյթքը եւ մի ամբողջութիւն տալով նոցայ, յաջորդ երեւոյթքը ընդունել որպէս կրաւորական արդիւնք — շատ մօտ է ըստ սեռին Հեգելի այս դրութեան: Եւ իրտվ որ, չէ կարելի կարգաւորապէս ուսանել պատմութեան ոգին, մինչեւ նորա մասնաւոր երեւոյթքը չհաւաքուին դէպի մի որոշեալ աղբիւր, որտեղից դուրս էին եկել: Յայտնի  է, թէ այս դրութիւնը իսպառ սասանեցնում է կամքի դրական ազատութիւնը, որովհետեւ ենթարկւում է շրջապատող աշխարհի եւ ժամանակի ազդեցութեան եւ զուգակշռւում է:

Գրանովսկին, թէեւ խոստովանում է այս դրութիւնը, բայց ոչ դրականապէս: Նա ասում է, թէ որովհետեւ պատմութեան, թէեւ անժխտելի, օրէնքի կատարումը չափուած չէ ժամանակով, ուստի գլխաւոր ներգործող անձին որակութիւնքը կարող են ազդել այդ կատարման ժամանակի վրայ. եւ ցաւում է, որ Մեկէնտոշից ջոկ ուրիշ հեղինակները շատ քիչ ուշադրութիւն են դարձնում պատմութեան հոգեբանական տարրի վրայ: Այստեղ դարձեալ ասում է, թէ ներգործող անձը հանդէս չէ գալիս որպէս լոկ գործիք, այլ ինքնակայապէս կամ որպէս պաշտպան կամ որպէս հակառակորդ պատմութեան օրէնքի եւ այլն (Собран. соч. Грановского т. 2. եր. 319—320: Այն հատուածի մէջ, որ դրել էր Օդենի գրքի վրայ Histoire de Henri VIII et du schisme d′Angleterre, par M. Audin, Paris, 1847, 2vol. ):

Հեգելը անդրդուելի հետեւելով իր դրութեան, մի ուրիշ տեղ փիլիսոփայութեան պատմութեան յառաջաբանի մէջ, երես 9) ասում է թէ «պատմութեան փորձերը անպտուղ են անց կենում, խրատական հետք չթողնելով մարդկային յիշողութեան մէջ»: Ինձ թւում է, թէ այս անպտղութիւնը բնական է, որովհետեւ ապագայ մարդը ենթարկուելով իր ժամանակի ազդեցութեան կրաւորականապէս պիտի ներգործէ ժամանակի ոգուն համեմատ, այստեղ անցածի խրատը հազիւ թէ կարող է արժէք ունենալ. Գրանովս[կին] խոստովանում է այս, բայց թոյլ տալով պատմական խորհրդի ազդեցութիւնը, որ աճել էր անցածի, մնացած աւանադութեանց հիման վրայ (տե՛ս Գրան[ովսկու] ճառը, կարդացած Մոսկուայի համալսարանում 1852, յունուար 12, տարեգլխի հանդէսի պատճառով. Гран[овский], I, եր. 27):

«Օրէնքը պատմաբանաբար հասկանալը, — ասում է Հեգելը իր աշխատութիւններից մէկի մէջ, — որ (այսինքն հասկանալը) աշխատում է ցոյց տալ նորա (այսինքն օրէնքի) հիմքը մոռացուած սովորութեանց. եւ արդէն մարած կեանքի մէջ. դորանով իսկ պարզապէս վկայում է, որ այդպիսի օրէնքը կենդանի ներկայ ժամանակի մէջ ոչ խորհուրդ ունի, ոչ արժէք»: Այս դրութիւնը աւելի պարզ կերպով հասկացնում է եւ արդարացնում է իր (այս երեսի սկզբում) փիլիսոփայութեան մասին դրութիւնը: Ինչպէ՛ս հրճուանք է գալիս մարդու վրայ, որ կէս դար առաջ միմիայն հռչակաւոր փիլիսոփային հասկանալի եւ ըմբռնելի դրութիւնը  այսօր կարօտութիւն չունի ապացուցանելու նաեւ շատ միջակ հասկացողութեամբ մարգոց:

Բայց դու տե՛ս, որ Հեգելի դրութիւնը ներգործում է եւ իր փիլիսոփայոլթեան վրայ, որի ժամանակը անցած լինելով կարող է նայուել որպէս անցած կեանքի առաջացուցած արդիւնք, որպէս յիշատակարան գերմանական ոգու կերպարանագործութեան պատմութեան մէջ, եւ ոչ աւելի: Փիլիսոփայական համակարգութեանց ժամանակները անցան, այժմ կրիտիկի ժամանակ է. համակարգութեանց կործանումը արդէն մի մեծ եւ հոյակապ համակարգութիւն է, թէեւ կործանուածների պէս գլուխներ, պրակներ ու կատեգորիաներ չունի: Բարւոքել մարդկային կեանքը — ահա՛ փիլիսոփայութիւնը, ինչ ճամփով կ՚ուզես գնայ, միայն թէ խորհուրդը եւ նպատակը այն լինի: Յայտնի է, թէ աւելի կարճ, աւելի բնական եւ աւելի յաջող ճամփան ընտրելի է, քան թէ այն բարակ եւ միգապատ ճամփաները, որ ցոյց էին տալիս այս ու այն փիլիսոփայական համակարգութիւնքը:

Հայմը Գ դասի մէջ ասում է, «Հրէական (մովսիսական) օրէնսդրութեան ոգու մէջ, Հեգելի կարծիքով, ցոլանում է Քանթի փիլիսոփայութեան «վերացական մօրալիզմը»․ սէրը եւ կեանքը, ահա այն հասկացողութիւնքը, որ օգնում են Հեգելին ներս մտնել քրիստոնէական կրօնի եւ նորա արարողութեանը խորունկ խորհրդի մէջ: Հրէական ոգու մէջ – սորանով մտածում է նա (Հեգելը) հասկանալ վերը յիշած հակադրութիւնը, այս պատճառով աշխատում է համեմատութիւն գնել քրիստոնէութեան գլխաւոր հիմքերի եւ սիրու եւ կեանքի հասկացողութեան մէջ – հրէական հասկացողութեամբ ներողութեան եւ յանցանքի մէջ անանցանելի վիհ կար, բայց օրէնքով տրուած պատիժը համարւում էր մաքուր արդարադատութիւն, յանցանքի եւ պատիժի շաղկապը է լոկ հաւասարութիւնը եւ ոչ կեանքը»: Աչքի տակ առնելով միմիայն այս հաւասարութիւնը, անհնարին է խօսք եւս մէջ բերել հաշտութեան եւ ապրեցնելու մասին: Բոլորովին ուրիշ բան է, երբ սէրը կը լինի կրօնի կենտրոնը, բարոյականութեան գլխաւոր նշանաբանը: Միմիայն նոյն իսկ մարդուց, նորա ամբողջ գոյութիւնից է բխում եւ յանցանքը, եւ օրէնքը եւ ճակատագրի իրաւունքը:

Այսպէս էին այն Ժամանակ, — ասում է Հայմը, — Հեգելի հասկացողութիւնքը սիրու իսկութեան մասին, որպէս մարդու բոլոր բարոյական ձգտողութիւնքը կառավարող գործիքի մասին:

Յայտնի է, թէ քրիստոնէութեան էական տարրը սէրն է․ յայտնի է, թէ մեծ հիմնադիրը իր վարդապետութեամբ վեր ի վայր կործանեց «ակն ընդ ական եւ ատամն ընդ ատաման» վարդապետութիւնը, յայտնի է, թե  քրիստոնէութեան նպատակն է ընկերական կեանքի բարւոքումը, մինչդեռ մովսիսական կրօնից եսական ոգին բխում է ամէն մի քայլափոխում:

Ուրեմն քրիստոնէութիւնը հիմնուած լինելով սիրու վրայ, ուրեմն եւ ներող եւ զիջանող տարրի վրայ, որ լինելով միեւնոյն ժամանակ այդ վարդապետութեան տիրապետող ոգին, ընկերութիւնը բարւոքեմ ասած տեղը անարդարութիւն է տնկում եւ միտում է կշռի թաթը դէպի անհաւասարութիւն, ուրեմն քրիստոնէական կրօնը թշնամի է հաւասարութեան: Բոլոր այն «ուրեմն»-ները դուրս են գալիս դարձեալ այն մովսիսական եսական ոգու ազդելուց, որպէս թէ այն ժամանակ է երեւում ճիշտ հաւասարութիւնը, եթէ Մարկոսը Կիրակոսի որդին սպանէ, Կիրակոսը ատեան քաշելով Մարկոսին մահի մատնէ, Եթէ արիւն ընդ արեան, ակն ընդ ական սկզբունքը չլինի, ուրիշ աղբիւր չկա՞յ հաւասարութեան. միթէ վրէժխնդրութիւնն է հաւասարութեան միակ աղբիւրը, սէրը չունի՞ հաւասարութիւնը, Եթէ Մարկոսն էլ իր կարգով ելնէ Կիրակոսի որդին սպանէ եւ Կիրակոսի այրին ատենի ձեռքով Մարկոսին մահի մատնէ. ի՛նչ եղաւ այս սքանչելի հաւասարութեան էական եւ շօշափելի արդիւնքը: Յանցանքը երկու մարդ սպանեց, Մարկոսի եւ Կիրակոսի որդիքը, հաւասարութեան ոգին արդարադատութեան ձեռքով երկու մարդ էլ ջոկ սպանեց, այսինքն Մարկոսին եւ Կիրակոսին. մէջտեղում մնացին երկու այրի կնիկներ իւրեանց մնացած որբերով: Կիրակոսի մահը կենդանութեան չբերեց Մարկոսի սպանուած որդուն, նոյնպէս Մարկոսի մահը Կիրակոսի սպանուած որդուն: Եթէ մարդու ձեռքում հնար չկայ մեռածը ապրեցնել, արդարութեան եւ հաւասարութեան անունով երկու նոր մարդ էլ սպանել ինչ խորհուրդ ունի ընկերական կեանքի մէջ. չէ՞ որ երկուքի տունն էլ կործանուեցաւ: Ասենք թէ յանցանքը գործուել էր, բայց տակաւին երկու տունն էլ հնար ունէին կենալու, բայց, հաւասարութեան ոգին ունքը շինեմ ասելով աչքն էլ հանեց — երկու տունից էլ մի մի մարդ առաւ սպանեց եւ մի նոր թէեւ սրբացուցած յանցանք էլ սա գործեց: Ի՞նչ է այս հաւասարութեան խորհուրդը:

Քրիստոնէութիւնը կործանեց եւ փշրեց այս վարդապետութիւնը, սէրը դնելով ընկերական կեանքի, հիմքը եւ բարոյականութեան նշանաբանը: Մարկոսը թող ներէ Կիրակոսին, եթէ նա սպանել է նորա որդին, որպէսզի Կիրակոսն էլ նորան ներէ, եթէ նա սպանէ սորա որդին: Բայց կարգ ու կանոն կը մնա՞յ մի ընկերութեան մէջ, եթէ յանցանքը մնայ անպատիժ. եթէ բաց աչքով ներողութեան տրուի սպանութիւնը: Զարմանք յանցանքի ընդդէմ պատիժ դնելով մի՞թէ կարելի է յանցանքը սանձել:

Սպանութեան աղբիւրն ինչ է — ատելութիւն կամ յափշտակութիւն. ես-ին ոգի, որ ամէն ուրիշ զոհում է իր գոյութեան: Մովսէսը թողնում Է, որ մարդը ախտանայ այս ոգով․ յղանայ յափշտակութիւն, ատելութիւն եւ սպանութիւն — բայց երբ կատարուած էր վերջին գործողութիւնը, մահի է տալիս գործակատարին: Յայտնի է, թէ մարդը պիտի չատէ, յափշտակութիւն չյղանայ, ես-ին ոգին սանձէ միմիայն արտաքին աշխարհից — հասնելու պատիժից վախենալով. ուրեմն ընկերութեան ապահովութիւնը էականապէս հիմնուած է երկիւղի վրայ. ամէն մի անգամ իրար վրայ իրաւունք ունի նայելու որպէս սպանողի, ատեցողի, յափշտակողի վրայ եւ իրար երեսից պիտի պաշտպանուին միմիայն երկիւղի միջնորդութեամբ: Երկիւղն է, որ յոյս է տալիս մարդուն ապրել ուրիշ մարդու հետ, ենթադրելով, որ այդ ուրիշը պատժից վախենալով չպիտի յանցանք գործել Յայտնի է, թէ այս վարդապետութիւնը, եթէ հատուցումի երկիւղը չլինի, ուրիշ բան չկայ նորան բռնող: Հիմի տեսնենք, թէ երկիւղը բաւակա՞ն է, կարո՞ղ է սանձ գնել մարդու կրքերին, մեղմել նորա եսականութիւնը: Մարդը յղացել է յանցանքը, նա թէեւ գիտէ, որ հատուցում կայ, բայց նոյնպէս զգուշութիւնք է առնում, որ այդ հատուցումը իրեն չհասնի, այո, շատ անգամ զուր են գնում նորա հոգաբարձութիւնքը եւ մատնւում է, բայց շատ անգամ էլ փախչում է հատուցման երեսից: Բացի սորանից թշնամութեամբ զրպարտուած, սուտ վկաներով այդ զրպարտութիւնը հաստատուած, արդեօք անմեղն էլ մահու պատիժ չէ՞ կրում, եւ այս հաւասարութեան ոգուց բխած ըստ երեւոյթին արդարութեանը հրապարակային եւ օրինական սպանութիւն չէ՞:

Քրիստոնէութիւնը սէր է քարոզում, այո՛, ըստ երեւոյթին հաւասարութեան ոգին բռնաբարւում է, երբ յանցանքը ներւում է, բայց եթէ այդ ներողութիւնը ընդհանուրի համար է, եթէ սէրը ամոքելով եսականութիւնը արդէն մարդու անձին մէջ սանձում է եւ բարեխառնում է նորա կիրքերը, որ նա չէ կարող այլեւս ատել, յափշտակութիւն յղանալ եւ այդ խորհրդով սպանել, երբ արդարադատութիւն առիթ չունի այլեւս զրպարտողների եւ սուտ վկաների թակարդի մէջ բռնուելով օրինական սպանութիւնք գործել, միթէ այս աւելի հաւատարիմ գրաւական չէ՞ ընկերութեան բարեկեցութեան: Եթէ սիրով ոգեւորուած այդ ընկերութեան իւրաքանչիւր անգամը չէ նայում այլեւս իր ընկերի վրայ որպէս թշնամու կամ կատաղի գազանի վրայ, եթէ փոխանակ երկիւղի, որ ամէնի սրտի մէջ ամրացած դադար չէր տալիս նցայ, տիրապետէ խաղաղութիւնը հիմնուելով փոխադարձ հաւատի վրայ, որի գրաւականը եւ աղբիւրը էր սէրը, միթէ ընկերութիւնը աւելի երջանիկ չի լինիլ, վրէժխնդրութեան սկզբունքը ներողութեան սկզբունքին զոհելով կամ հաւասարութիւնը (պատժի եւ մահի մէջ) սիրոյ, զոհելով:

Միթէ ներողութեան մէջ հաւասարութիւնը հաւասարութիւն չէ՞,  միթէ վրէժխնդրութեան հաւասարութիւնը աւելի հզօր ներգործող է ընկերութիւնը ապահովելու համար:

Եսական ոգով վարակուած ընկերութեան մէջ նոյն ոգին յանցանք է գործում, նոյն ոգին դարձեալ պատմում է յանցանքը: Սորա արդիւնքը որչափ որ ըստ երեւոյթին արդարութիւն եւ հաւասարութիւն է, այնուամենայնիւ էականապէս եւ դրականապէս ընկերութեանը վնասակար:

Սիրով ոգեւորուած ընկերութիւնը, սիրուց ստեղծուելով հնար չունի յանցանք յղանալ, յանցանք գործել, եւ նոյն սէրը դարձեալ ընդհանրական փոխազդեցութեամբ եղած յանցանքն էլ ներում է, որով զարմանալի կերպով փոքրացնում է յանցանքների թիւը եւ կեանք է տարածում:

Ի՛նչ է այս քննութեանց արդիւնքը:

Մովսիսի կրօնից աղբերանում է մահ, իսկ քրիստոնէութիւնից կեանք:

Առաջինից փոխադարձ վրէժխնդրութիւն, իսկ երկրորդից փոխադարձ ներողութիւն, առաջինից ժառանգական եւ յաւիտենական թշնամութիւն, իսկ երկրորդից մշտնջենական սէր եւ հաշտութիւն, առաջինից եսականութիւն եւ վայրենութիւն, իսկ երկրորդից անձնազոհութիւն եւ քաղաքակրթութիւն:

Եթէ թերեւս հաւասարութեան անունով պիտի պաշտպանեն «ակն ընդ ական» վարդապետութիւնը, մենք թքում ենք այն հաւասարութեան վրայ, որ երեւում է միայն թշուառութեան եւ մահի մէջ եւ յօժար ենք անհաւասար լինել չարագործութեան մէջ, երջանկութեամբ էականապէս եւ դրականապէս հաւասար լինելով: Այս մտածմունքը ազդեցին ինձ վերը գրուած փիլիսոփայութեան վրայ մտածութիւնքը: Օգոստ. 12 1863:

Որեւիցէ փիլիսոփայի փիլիսոփայական համակարգութիւնը ուղղակի աղբերանում է այն ազդի կեանքից եւ պատմութիւնից, ինչ ազգի ինքը պատկանում է. այսպիսի դիպուածում փիլիսոփան կանգնած է իւր սեփական հողի վրայ: Ապա եթէ նորա համակարգութիւնը բացի իր ազգի կեանքից ունի իր մէջ եւ օտար ազգի կեանքի ոգին, որ ընդունելով որպէս նախագաղափար, հետեւում է նորա ազդեցութեան տակ տրամադրել իւր ազգային կեանքից բխած փիլիսոփայութիւնը, ինչպէս Հեգելը անում է միշտ, աչքի առջեւ ունենալով յունական իդէալը, այն ժամանակ նորա փիլիսոփայական համակարգութեանը իր ամբողջութեան մէջ երեւեցնում է օտար տարրի խառնուրդ: Եւ որչափ իրական լինի նորա համակարգութիւնը, այնուամենայնիւ մի մասնով պատկանում է վերացականութեան, որովհետեւ մի ոտքը գրած է լոկ գաղափարի վրայ, որ չէ ապրում այլեւս որպէս կենդանի, այլ տեսնւում է եւ բռնւում է մտքով: 

Որչափ սարսափելի սխալ է, երբ մարդիկ ընդհանրապէս վազում են այս սիստեմից դէպի այն սիստեմը, «փիլիսոփայ» դառնալու համար իր ազգի մէջ, որչափ կռիւ, խռովութիւն: Մինը Քանթին է հետեւում, միւսը Ֆիխտէին, միւսը Հեգելին եւ այլն, եւ այլն: Խե՜ղճ. այդ բոլորը գերմանական փիլիսոփայութիւնք են. եւ քու ազգի կեանքից բխած չլինելով քու ազգի մէջ անգործադրելի, եթէ գործադրութիւնը հասկանում ենք դրականապէս, եւ իրաւունք ունինք այսպէս հասկանալու, որովհետեւ այդ համակարգութեանց պաշտողքը, ընդունում են նորանց որպէս դրական կէտ. որպէս α եւ ω: Բացի սորանից, Քանթի փիլիսոփայութիւնը բխած էր Քանթի ժամանակակից կեանքից, այսպէս եւ ուրիշներինը իրենց ժամանակակից կեանքից: Միեւնոյն ազգի փիլիսոփայութիւնը, նոյնիսկ իր համար չէ կարող ամէն ժամանակ ուղիղ լինել, որովհետեւ ժամանակն առաջ է վազում, հասկացողութեանց գումարը կերպարանափոխ է լինում: Է՜յ, դու, որ եւ ոչ բնաւ գերմանացի ես, դու որ ապրում ես հարիւր տարի Քանթից յետոյ, քեզ ի՛նչ կարող են օգնել Քանթը կամ Հեգելը, եթէ քո խուզարկութեանը խորհուրդը քո ազգի վրայ գործ դնել է նոցայ համակարգութիւնքը:

Մնաց որ չէ կարելի ճշմարտութիւնը քննել եւ ճանաչել ինքնակայապէս, քանի որ մարդու խուզարկունակութիւնքը հպատակուած են այս կամ այն հեղինակութեան: Իրաւունք ունէր Դեկարտը մինչ գրում էր, թէ «ես սկսելով քննել, առաջին գործս այն արի, որ թափեցի վրայիցս ինչ որ մինչեւ այժմ գիտէի»: Այս շատ խոր ճշմարտութիւն է եւ գրեթէ յաւիտենական: Որովհետեւ եթէ թափածը դրական ճշմարտութիւն է, նա ինքնակայ քննութեամբ դարձեալ կը գայ դէպի նաեւ անհնարին է որ չգայ, իսկ թէ համեմատական էր, այն ժամանակ յայտնի է, թէ թափելով նորան աւելի շահուեցաւ, քան թէ համեմատականը ընդունելով որպէս դրական:

Ինչ որ ինձ է վերաբերւում, ես ոչ մի համակարգութիւն չեմ ընդունում եւ ամէն համակարգութեանց ստրկաբար հետեւողքը ծաղրից աւելի ուրիշ բան թող չսպասեն ինձանից: Փիլիսոփայութիւնը պիտի բխի իւրաքանչիւր ազգի կեանքից. եւ այդ կեանքը իւր ամէն մի քայլափոխում, ամէն մի կերպարանքում (phasis) պիտի աղբերացնէ նոր հայեացք: Առաջուց գրուած համակարգութիւնքը կանգնում են, նա մեռած է այն րոպէից, երբ նորա վերջին միտքը ընկել էր թղթի վրայ. կեանքը գնում է առաջ, գնում է եւ նորա փիլիսոփայութիւնը: Բայց փիլիսոփայութիւնը միայն այդ անունով գրքերի մէջ տեսնող մարդոց համար, որեւիցէ մի հասարակ ազգի մէջ ի՛նչ բան ունի փիլիսոփայութիւնը: Կո՜յր զքեզ. նորա փիլիսոփայութիւնն էլ նորա կեանքիցն է բխում, ինչպէս կեանքն է, այնպէս է եւ նորա փիլիսոփայութիւնը. եւ քո սքանչելի  փիլիսոփայութիւնքը եթէ կամենաս նորա վրայ պատուաստել կը դառնայ նոյն բանը, եթէ մտածես մի տունի վրայ այլ տան հիմք դնել: Ուզո՞ւմ ես փիլիսոփայ դառնալ քո ազգի համար (որովհետեւ կաթողիկէ փիլիսոփայ չկայ եւ չէ կարող լինել, քանի որ ազգութիւնքը կան, քանի որ բնութիւնը այլ եւ այլ աշխարհներում ունի այլ եւ այլ կերպարանքներ եւ ազդեցութիւնք), ապա ուրեմն ուսիր քո ազգի կեանքը, նորա հասկացողութեանը աղբիւրքը, նորա պէտքերը: Այդ կեանքի բարւոքելը է ամենամեծ եւ ճշգրիտ փիլիսոփայութիւնը:

Ստոյգ է, կան ճշմարտութիւնք, որ համեմատաբար դրականք են, քննիր նոցայ որակութիւնքը եւ եթէ օգտակար եւ յարմար են քո ազգի կեանքին եւ պէտքերին, ապա ուրեմն աշխատիր, որ այդ ճշմարտութիւնքը մտնեն նորա հասկացողութեան գումարի մէջ: Աշխատիր իրականապէս բարւոքել քո ազգի կեանքը եւ թող քո բոլոր իմաստութիւնը ուղղուի դէպի նորա կեանքը: Սոփեստութիւնը, մէջէմէջ վերացական միգապատ եւ քաշկռտուք վարդապետութիւնը ընդունելը եթէ քեզ համար փիլիսոփայութիւն է, բարով երթաս: Մարդը իր կեանքը չէ տանում առաջուց նշանակուած մի ճամփով. կեանքը հոսանուտ բան է եւ հազար տեսակ յարակցութեանը, դիմադրութեանը, — աւելցուր սրա վերա անհատական ձգտողութիւնքը (յայտնի է թէ միջին թիւը), — հանդիպելով կէս մի կորցնում է իր նախաշաւիղը, կէս մի այլ ընթացք է բռնում, կէս մի կանգ է առնում, կէս մի վազում է անհնարին արագութեամբ: Եղան ժամանակներ, որ մարդը հարիւր տարի ապրեցաւ, բայց մի օրուայ ճամփայ չգնաց, բայց եղան ժամանակներ, երբ մի օրում մէկ դար քայլեց: Պարոն, դու գիրքդ ամուր բռնէ ձեռքդ, տեսնեմ քու փիլիսոփայական կատեգորիներից ինչ կ՚առնուս: Փիլիսոփայութիւնը նաեւ ազատութիւն քարոզած ժամանակ, եթէ դրականապէս դնում է իր վարդապետութեան ոճը եւ համակարգութիւնը որպէս անմերժելի եւ անբողոքելի, արդէն թշնամի է ազատութեան, արդէն խորտակում է իր փիլիսոփայութիւնը: Մարդկութեան կեանքի այս անչափելի հեղեղի մէջ դու որի՞ տունն ես հարցնում քո ծանր ու բարակ սահմաններով, սեռերով եւ չդիտեմ դեռ ինչ զահրումարով:

Մարդը տուն չունի, մարդը հաց չունի, մարդը հանդերձ չունի, բնութիւնը իր առնելիքները կը պահանջէ, խոհեմ եւ բնական ճամփան, մարդասէր հնարներ, թէ կարող ես գտնել, որ մարդը տուն գտնէ, հաց ունենայ, մերկութիւնը ծածկէ, բնութեան պարտքերը հատուցանէ, ահա այդ ճամփան եւ հնարներն են փիլիսոփայութեան իսկութիւնը. այն միւս մնացած փիլիսոփայութիւնքը, որ բնութեան հետ գործ չունին եւ բնութեան մէջ գործադրելի չեն, այս կամ այն կերպարանքով ծալիր ծոցդ  դիր, կամ գնայ համալսարանների պատշգամբներում քարոզէ, գուցէ այնտեղ քո արհեստակիցքը հիանան քու խոր գիտութեան վրայ. բնական աշխարհի մէջ, բնութեան որդոց մէջ դու տեղ չունի՜ս, կարցա՞նք հասկացնել:

P. S. Որպէս թէ մարդը կաւ է, իսկ փիլիսոփայութիւնը բրուտ. ինչ ձեւ կամենայ կը տայ այդ կաւին, ցնծա՛յ:

Փիլիսոփայութեանը ըստինքեան գրեթէ երեք ճիւղ է բաժանւում, տրամաբանութիւն, բնական փիլիսոփայութիւն, բարոյականութիւն: Գերբնական մասը մարդուն մէջ է դարձեալ, ուստի եթէ բնական փիլիսոփայութիւնից դուրս գայ, կորցնում է իր ամրութիւնը եւ դառնում է ազնիւ եւ բարակ զէվզէկութիւն:

Այս բոլորը եթէ իբրեւ մի առանձին գիտութիւն, համակարգութիւն, աւանդւում են մի մարդու գրքի մէջ, եւ ուրիշները պատրաստ գտնում են նորան եւ առանց վերստին իրենց անձը աշխատութեան տալու ընդունում են նորան որպէս ծայր գիտութեան, դառնում են այն հեղինակի արծաթագին ստրուկը, թէեւ առանց գիտնալու եւ զգալու: Կորցուած ազատութիւնը երեւում է նորանց որպէս գտնուած ազատութիւն, հեղինակութեան հպատակութիւնը մինչեւ այն աստիճան շփոթում է հասկացողութիւնքը: Ապա եթէ փիլիսոփայութիւնը, այսինքն որեւիցէ պատրաստ վարդապետութեան համակարգութիւնը մերժենք, մարդը ո՛րտեղից ուսանի ուղիղ հասկանալ, եւ ամէն բան նորա բնական գունով տեսնել եւ գնահատել:

Այդ փիլիսոփայ պարոնը ի՛նչ տեղից առաւ իր դրութիւնքը. յայտնի է, թէ կայ աղբիւր, կան քննութեան նիւթեր, որ պատուանդան եղան նորա համակարգութեան: Իսկ թէ նորա փիլիսոփայութիւնը չունի այդպիսի պատուանդան, ուրեմն, որպէս բռնաբարուած խելքի արդիւնք, առաւել եւս պիտի մերժուին եւ արժանի չեն ընդունելութեան: Բայց ստոյգ է, որ ընդհանուր պատմութիւնը, բնագիտութիւնը են փիլիսոփայութեան ճշգրիտ աղբիւրը եւ հաստատ պատուանդանը: Ուսիր պատմութիւնը, ուսիր բնութիւնը, ուսիր մարդը, իմաստասիրէ ընկերութիւնը, օրէնքները, մարդկութեան կեանքի երեւոյթքը, գտի՛ր պէտքերը, ճանչցիր պէտքերը լցնելու հնարները եւ կը դառնաս փիլիսոփայ, առանց սորա կամ նորա պատրաստած համակարգութիւնքը ընդունելու: Գիտութիւնքը առաջ են գնում եւ նոցայ ընթացքը զարմանալի կերպով լծորդուած է իրար հետ: Տեսաբանութեան մէջ մի ապակի է մտնում, քիմիայի մէջ մի տարր է աւելանում եւ ահա բովանդակ գիտութիւնքը միայղոյն վազում են առաջ: Այս վիճակում լինելով բանի զօրութիւնը, յայտնի է, թէ Արիստոտէլի փիլիսոփայութիւնը շիկանում է, մինչ նա ուղեղը  նմանեցնում է սպունգի: Ոչ միայն մեղադրելի չէ նա այդ մասին, ոչ միայն պախարակելի չէ, այլ դարձեալ զարմանալու արժանի մարդ է, որովհետեւ նորանից առաջ ուղեղի համար քար էլ է ասող չէ եղած, պատրաստ գիտութիւնքը ժառանգել եւ նոցայ լուսով անցածը, որ գործուած է խաւարում դատապարտել ոչ միայն իրաւունք չէ, այլեւ անբարոյականութիւն: Մեր խօսքը այն է, թէ գիտութիւնքը, մարդու կեանքը, ժամանակը, այսինքն հասկացողութեանը գումարը շարժուն եւ հոսանուտ բան լինելով, չէ կարելի փիլիսոփայութիւնը աւանդել մի անշարժ տումարի մէջ:

Կարդա՛յ այդ փիլիսոփայութիւնքը, որպէսզի սորվիս փիլիսոփայութեան պատմութիւնը եւ կարողանաս զուգահեռագիծ քաշել անցածի եւ ներկայի մէջ, տեսնել եւ քննել թէ ինչպէս մարդկային գիտութեան շրջանր աւելի տարածութիւն է ստանում աստիճան առ աստիճան:

Մասնաւոր դրութիւնք, որ շատ մօտ են դրական ճշմարտութեան գաղափարին, արժեն, որ մարդը սորվի եւ տեսնէ. նոքա սրում են եւ զուարթացնում են նորա հասկացող ունակութիւնը եւ կան այնպիսի առածներ, որ ուղղակի բնութեան արտափայլութիւն լինելով բիւրապատիկ աւելի ամրութիւն եւ հաստատութիւն ունին, քան թէ ամբողջ շինծու համակարգութիւնք, որ օդի մէջ են ման գալիս, կամ աւելի վատ` ոչնչութեան մէջ, որովհետեւ օդը շօշափելի է զգայարանների համար:

Բայց պատրաստ վարդապետութիւնը սորվել եւ այնուհետեւ քիթը մինչեւ ի Կոկիսոն հայոց բարձրացնել, թէ ես Քանթի, Ֆիխթէի, Դեկարտի, Բեկոնի, Հեգելի եւ այլն եւ այլն փիլիսոփայութիւնքն եմ սորվել, եւ պահանջել, որ հանդիպողը ծունր դնէ իր առջեւ, պարզ ցոյց է տալիս, որ այդ փիլիսոփայ պարոնը ինքը ծնրադրութիւնից աչք չի բանում այս կամ այն վարդապետութեան առջեւ:

Անձնաճանաչութիւն, գիտակցութիւն, հաշուատու քննութիւն մարդկային թէ՛ անցած եւ թէ՛ ներկայ կեանքին, այլեւ բնութեան երեւոյթներին եւ նոյնիսկ բնութեան, ահա՛ փիլիսոփայութեան աղբիւրը, որ բաց է ամէն մարդու առջեւ, միայն թէ մարդը չծուլանայ օգուտ քաղել: Եւ եթէ մարդը ընդունակ չէ այդ բոլորի թելերը իր մտքի մէջ որպէս մի կենտրոնի մէջ ամփոփել, նորան միօրինակ անօգուտ են պատրաստ համակարգութիւնքը:

Մարդու էական արժանաւորութիւնը է նորա մտքի անսահման ազատութիւնը, եթէ այն էլ բռնաբարուեցաւ այս կամ այն հեղինակութիւնից կամ համակարգութիւնից, էլ ի՞նչ համ կը մնայ մարդկային արժանաւորութեան մէջ: Հազար փիլիսոփայութիւն — մէկ ստակ:

Կարող են ասել, թէ փիլիսոփաների ճիգը եւ նպատակն էլ այն է,  ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խօսքերով, էլ ինչ երկար բարակ գլխացաւութիւն:

Բանն էլ այն է, որ ուրիշ խօսքերով եւ եթէ մարդկային խօսքը կշիռ ու խորհուրդ ունի, ապա ուրեմն ամէն խօսք իրարից տարբեր է եւ չէ շփոթւում: Փիլիսոփայ պարոնները իրենց համակարգութիւնքը հէնց դրել են մէջտեղ որպէս մի հաւատալիք, որպէս դոգմա, մենք ոչ թէ ձեռնոց ենք նետում իմաստութեան, այլ այն ձեւին եւ դատապարտում ենք նոյն վարդապետութիւնը, որ երեւում է որպէս դոգմա: Չէ պէտք մոռնալ, որ մինչեւ այժմ մարդու արած յառաջադիմութիւնը, թէեւ ըստ երեւոյթին կարծուի նորմուծութիւնք, այնուամենայնիւ ըստինքեան եւ էականապէս ուրիշ բան չեն, եթէ ոչ հին շինուածքների կործանում: Այնքան շատ եւ այնքան խիտ են այդ անտէր շինուածքը, որ մարդը ճամփայ չունի, եւ քանի խելքի է ընկնում, կամաց-կամաց կործանելով նրանց բացում է իր ճամփան: Եթէ որեւիցէ ստրուկ ազատւում է ստրկութիւնից, այդ չէ նշանակում թէ նա նոր բան ստացաւ, այլ թէ ինչ որ կորցրել էր գտաւ, նորը տակաւին առջեւումն է: Բայց ինչպէս է եւ ինչ պիտի լինի այդ նորը: Եթէ մենք քեզ հետ ապրենք մինչեւ այն ժամանակ, եթէ ուսանենք այն ժամանակի պէտքերը եւ շրջապատող աշխարհի հասկացողութեանը գումարը, այն ժամանակ միայն կարող եմ քեզ ասել, թէ ինչպէս բան է այդ նորը, բայց մինչեւ այն ժամանակ ինձնից պատասխանի մի սպասէ, ես փիլիսոփայ չեմ:

Առ այժմ, ես այսչափ միայն գիտեմ, որ կորցուածը պէտք է փնտրել, երբ որ այդ բոլորը ձեռք գայ, այն ժամանակի մարդը թող հոգայ եւ ստեղծէ ինչ որ իրեն պէտք է. ես ինչ իմանամ, թէ ինչպէս կը լինի մարդու հասկացողութիւնը հարիւր տարի ետքը, որ հիմիկուայ դատողութեան անեմ այն մասին: Նախնիք որ կորցնում էին, մի՞թէ այդ կորուստը միշտ զգալի էր. քաւ լիցի, շատ կորուստներ, որ այժմ մեր հասկացողութեամբ կորուստ են, նոցայ աչքում եղած են որպէս վնասակար բաների մերժողութիւնք: Եւ գիտէին նոքա, որ նոցանից հարիւր տարի ետքը նոցայ ժառանգները արիւն-քրտինքով պիտի աշխատեն վերստին որպէս մի կորած բան փնտրել, ինչ որ նոքա կամքով, թուլութեամբ կամ անխոհեմութեամբ մերժել ու ջնջել էին:

Վե՞րջը:

Վերջը, խելքդ գլուխդ հաւաքիր, աչքդ բաց եւ տունդ քամիին բացած լոկ գաղափարների ետեւից ման մի գար: Օգոստ. 13:

Գրանովսկին իր քննութեան մէջ Geschichte der Denk und Glaubensfreiheit im ersten Jahrhundert der Kaiserherrschaft und des  Christenthums von Ad. Schmidt, Berlin, 1847 (Դաւանութեան եւ մտքի ազատութեան պատմութիւնը կայսերութեան եւ քրիստոնէութեան առաջին դարում․ Ադ․ Շմիդտ: Собрание сочинений Гран[овского], т. 2, стр. 276 [գրում է]․

«Այսպէս է սովորական եւ ըստ մեծի մասին արժանի (այդ սովորութեան, այսինքն չկարդացուելու եւ անտես լինելու) ճակատագիրը գերմանական գրքերի: Չնայելով, որ անդադար ուսումնասիրում են հին օրինակները (այսինքն հին հեղինակները), գերմանական ուսումնականք չեն ուսել առնուլ նոցանից գեղեցիկ եւ կենդանի ձեւով աւանդելու գաղտնիքը: Այս պատճառով, շատ անգամ պատահում է նոցա խօսել յունական արուեստի յաւիտենական գեղեցկութեան մասին այնպիսի լեզուով (այսինքն ձեւով), որ կարո՛ղ է հարկադրել երկբայել, թէ այդ արուեստը կարող էր ազդեցութիւն ունենալ իր պաշտողների ճաշակի վրայ: Ծիծաղելին այն է, որ շատերը այս ձեւի հետ վարուելու կատարեալ տգիտութիւնը վերագրում են գերմանիկ ցեղի աւելի հիմնաւորութեան (Gründlichkeit)

Սենեկան խոստովանում է իւրաքանչիւր մարդկային անձին սրբութիւնը. հomo res sacra… «ամեն մարդ ազնիւ է, որովհետեւ առաջանում է աստուծուց. եթէ քու ազգաբանութեան մէջ կայ մի մութ աստիճան, անցիր նորա վրայից, կանգնիր բարձր: Վերացիր դէպի ազնուութեան աղբիւրը, դէպի այն, որից մենք ամէնքս առաջացել ենք — մենք ամէնքս աստուծոյ որդիք ենք»: Այս խօսքերի մէջ հնչում է քրիստոնէութեան նախազգացութիւնը: Հռովմէական ցիրկի արիւնոտ տեսարանները զարթնեցնում են նորա մէջ նոյն զգացմունքը, որ հեռացնում էր այդ տեսարաններից առաջին քրիստոնեաներին: Նա դառնում է դէպի թամաշաւորքը դառն խօսքերով. «Առանց բարկութեան, առանց երկիւղի, զբօսանքի համար, դուք մահի տալիս էք մարդը եւ հրճւում էք նորա հոգեվարական տխրութեամբ: Դուք կ՚ասէք ինձ, թէ նոքա յանցաւորք են եւ մահի արժանի դատուածք. համաձայն եմ, բայց ինչ յանցանք էք գործել դուք ինքներդ, որի համար դատապարտուել էք ականատես լինել մահապարտութեան» (երես 284):

– – – – –

Ասես թէ իրաւունք ունին, մինչ կարծում են թէ Հեգելը իր փիլիսոփայութեամբ կամենում էր Գերմանիոյ Մաքիաւելին լինել եւ իրաւ, որ ինչպէս նորա վարդապետութիւնը համեմատուելով դէպքերին` կերպարանափոխ է լինում,  ինչպէս վերջինը ջնջում է առաջինը: Բայց ֆլօրենտացի պուպլիցիստը, մեզ թւում է թէ աւելի խոր մտած է իր առջեւը դրած գաղափարի մէջ, աւելի համարձակ հաստատութեամբ բռնել է ամէն կողմից իր առջեւի խնդիրը: Հեգելը իր քաղաքական ասպարէզը «Գերմանիան տէրութիւն չէ այլեւս» երեմիականով, աւարտեց իր ընթացքը անգլիական կառավարութեան ընդդէմ անհիմն զէվզէկութեամբ: Զարմանալի է այս կողմից նմանութիւնը Հեգելի եւ անգլիացի Բոռքի միմեանց հետ: Բոռքը իր ծերութեան ժամանակ, մանաւանդ ընկճուած իր որդու մահի կսկծի տակ, չկարողացաւ կլլել Ֆրանսիոյ մեծ ռեւոլիւցիոն. Բոռքը, որ իր բոլոր կեանքը եւ ուժը մինչեւ այն ժամանակ թափել էր ազատութիւն պաշտպանելու համար, չվախենալով նորա կերպարանքներից, Բոռքը, որ իւր հայրենիքի անձնական օգուտը երկու ձեռքով զոհում էր ամերիկեան անկախութեան, որի մէջ ազատութեան նախագաղափարը ունէր մի հզոր փաստաբան երեսփոխանական պալատի մէջ, իր հոգու վերջին կարողութիւնքը ամենայն ուժգնութեամբ գործ դնելով Ֆրանսիոյ յեղափոխական շարժողութեան, խաչակիր արշաւանք քարոզեց ֆրանսիական ազգի ընդդէմ: Նա հիւանդ էր այն ժամանակ հոգեպէս, որդու կորուստը դղրդել էր նորա ուղեղը, ուստի եւ նորա աչքի առջեւ երեւում էին միայն Լուդովիկոս XVI-ի եւ Մարիայ Անտուանետտի արիւնոտ գլուխները, այդ դարձել էր նորա համար անշարժ զաղափար (idée fixe). նա էլ չէր յիշում Լոլդովիկոս XIV-ի բռնակալութիւնքը, որ շարունակ 50 տարի ոչ միայն քամեցին Ֆրանսիոյ արիւնը եւ հոգին, ոչ միայն իրը փոխանակեցին անառակ եւ փտածին կեղեւի հետ, այլեւ հանգիստ չտուին բոլոր Եւրոպային: Նա մոռացել էր թէ ինչպէս այդ փառամոլ եւ բորբորիտոն ճակաճնութեամբ վարակուած Բուրբոնը ամէն կողմից վնասում էր Անգլիային, երբ Կարլոս II եւ Յակոբ II Ստիւարտները Լուդովիկոսի արծաթագին վասսալներ դառնալով, մանաւանդ այս վերջինս, նենգում եւ դաւում էին Անգլիոյ ազատութեան: Նա մոռացել էր Բուրբոնների (Լուդ[ովիկոս] XIV եւ XV) հետամտութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը Օրանժեանի ընդդէմ, եւ պաշտպանութիւնքը նախ ապարքայ Յակոբ II-ին եւ վերջը նորա որդուն, որ 70 տարի թագ խնդրելով թափառեցաւ մուրացկանութեամբ: Բոռքը էլ չէր յիշում, թէ ինչ որ Լուդովիկոս XIV–ը սկսել էր, XV-ը շարունակել էր, աւելցնելով իրեն անառակութիւնքը, շռայլութիւնքը եւ ֆրանսիական ազգի հարստահարելը, նա մոռացել էր, որ XVI նոցանից ոչ միայն պակաս, այլեւ աւելի էր անցել ամէն չափ ու կշիռ եւ ֆրանսզների համբերութիւնը եթէ ապառաժ լինէր, չէր կարող դիմանալ որ չպատռէր: Նա էլ չէր յիշում Անգլիոյ քաշածները Կարլոս I ձեռքից, չէր յիշում երկայն-պառլամենտը, քաղաքական  պատերազմները եւ այսպէս անուանուած պոչի (երկայն պաոռլամենտի մնացորդքը) լրբութիւնքը: Բոռքի ժամանակ անգլիացիք ազատ շունչ էին քաշում, ազգի ազատութիւնը վաղուց ահա գրած էր Ալբիոնի ապառաժների վրայ: Նա միայն մէկ խօսք ունէր — մա՜հ ֆրանսիական անաստուածներին, մա՜հ թագաւորասպաններին, մա՜հ ապստամբներին:

Գերմանական ազգը մեծ ազգ չէ եւ նորա փոքրութիւնը եւ մեծութեան անընդունակութիւնը արդէն իրողապէս երեւում է նորա քաղաքական կեանքում պարզ եւ շօշափելի կերպով: Երեսունից աւելի կտորներից բաղկացած նեղսիրտ եւ միմիայն ֆրանսիական մեծ յեղափոխութեան շնորհքով մի փոքր մարդ դարձած կառավարութիւններով, մթնացնում է այն լուսակամարը, որ կապել էին նորա վրայ Գէօթեն, Շիլլէրը, Լութերը: Չնչին եւ ափի չափ տէրութիւնքը իրենց մէջ կենտրոնացած, իրենց կնիքը խոր տպաւորում են իրենց հպատակների վրայ, որոնց թող կրօնական, այլեւ ընկերական կեանքի թշնամութիւնքը, մանր եւ կեղտոտ դիպուածներում միշտ ոտնահար են եղել եւ պիտի միշտ լինին գերմանականութեան:

Ընկած լինելով այսպիսի խեղճ վիճակի մէջ իրողապէս, գերմանիկ ոգին իր ելքը աշխատեցաւ փնտրել անպտուղ իդէալների մէջ եւ մինչեւ այսօր չպակասեցան բերանաբաց փիլիսոփաներ, որ քամի կուլ տալով իդէա քարոզեցին, առանց այդ սքանչելի իդէան երբեւիցէ, իրենց համար մարմնաւորել կարողանալու: Իրաւունք ունի հռչակաւոր Բոկլը դատապարտել նոցա այս նեղսիրտ ըստ էութեան, բայց գերմանական հասկացողութեամբ լայն եւ հոյակապ ուղղութիւնը: Եւ միայն Բոկլը չէ, որ դատապարտեց այս սուտ ուղղութիւնը: Ամէն խելքը գլխին մարդ, որ գարեջրի շոգիներով չէ բթացրել իր ուղեղը, ասել է ուրեմն եւ զգում է երբ երես առ երես քսւում է իրական աշխարհի հետ, նա դատապարտել է եւ պիտի դատապարտէ: Չնայելով այս բոլորի վերայ, երբ Հեգելը քաղաքից քաղաք եւ կայսրութիւնից կայսրութիւն իր սքանչելի մտահայեաց գիտութիւնքը կարդալով ման գալուց յետոյ, վերջապէս Բեռլինի մէջ 1830-1831 [թուերին], վերջին անգամ կարդում էր պատմութեան փիլիսոփայութեան մասին, Ֆրանսիոյ ռեւոլիւցիօնի ռումբը վերստին տրաքեց: Ֆրանսիական վուլկանական բնութեան ցնցիւնը մէկ գիշերուայ մէջ կործանեց Բուրբոնի գահը, որ դաշնակիցների քաղաքականութեամբ եւ պաշտպանութեամբ վերանորոգուել էր մեծ յեղափոխութիւնից յետոյ: Ահաբեկութիւն տարածեց ամէն տեղ այս ցնցիւնը եւ Հեգելը ընկճուեցաւ այս երկիւղի ծանրութեան տակ, ինչպէս Բոռքը ընկճուել էր իր որդու մահի ծանրութեան տակ:

Շատ գեղեցիկ նկատում է Հայմը Հեգելի թոյլ լարը. նա ասում է․  «Կարելի է նորան չարչարում էր մի նախազգացութիւն, թէ այդ տիեզերական նոր շարժողութիւնը տարածուելով առաւել եւ առաւել կարող է ճամփից հանել ոչ միայն տէրութիւնը, այլեւ համակարգութիւնը` իդէալիզմի համակարգութիւնը:

Եւ արդարեւ երկիւղը, թէ համաշխարհական հանգստութիւնը դարձեալ կը խանգարուի, հանգիստ չէ տալիս Հեգելին: Շարժողութեան ոգին մտաւ նաեւ Անգլիայ, որ անհողդողդ պահպանել էր իր կառավարչական ձեւերը եւ առաջին ֆրանսիական յեղափոխութեան մրրիկը ցամաքահողի մէջ այնքան դէպքեր պատճառելով անվնաս անցել էր նորա գլխից:

— Վերանորոգեցէք, – ասում են Ռոսսելի բարեկամքը, — որ կարողանաք պահպանել․ տենդային ամբոխմունքով խռնւում է ազգը պառլամենտի դռներում, որ կարողանար ստանալ թերեւս ուժի գործադրութեամբ կամակոր տորիների համաձայնութիւնը ազգային երեսփոխանական համակարգութիւնը վերանորոգելու համար: Տեսնելով այս, Հեգելը նորից պուպլիցիստ է դառնում: Նա հրատարակում է Պրուսիոյ տէրութենական լրագրում իր վերջին յօդուածը «Անգլիական վերանորոգութեան խնդրի վրայ քննութիւն» անունով, «Bill of reform». [5] 14 օգոս.:

Ահա այս յօդուածի մէջ Հեգելը նմանում է հալիւցինացու մէջ ընկած Բոռքին: Հայմը այսպէս է խօսում այս հատուածի վրայ. «Այս հատուածի մակարդակը է երկիւղը, թէ տէրութեան վերականգնեալ վիճակը կարող է խանգարուել, իսկ այդ կարծիքը աւանդելու եղանակի մէջ տեսականի ծայրայեղ իմաստականութիւնը (умничанье) խառնւում է պրուսական աստիճանաւորի անուրջների (мечта) հետ: Հեգելը չէ պախարակում ձգտողութիւնը եւ վերանորոգութեան խնդրի (bill) բովանդակութիւնը, այլ դատապարտում է նոյնիսկ վերանորոգութեան հակամիտութիւնը, որովհետեւ վտանգ է տեսնում այդ բանի մէջ: Անգլիական տէրութիւնը գտնւում է — եթէ հաւատանք գերմանական փիլիսոփայի խօսքերին — այնպիսի դրութեան մէջ, որ նա ամէն ուրիշից աւելի բարւոքում է պահանջում, բայց միեւնոյն ժամանակ ամէն ուրիշից պակաս է ընդունում նորան: Մանրամասնութեանց` խոր յարգութեան արժանի գիտութեամբ, Հեգելը ցոյց է տալիս անգլիական կառավարչութեան ստոյգ թերութիւնքը: Առանց պայմանի պիտի համաձայնել կրիտիկոսի (Հեգելի) հետ ամէն բանի մասին, ինչ որ նա ասում է, օրինակի համար, անճոռնի անդրանկական (майоратный) կառավարութեան, հոգեւոր ծուխերի անկարգութեանց, եւ ուրիշ տեսակ արտօնութեանց, անգլիական եկեղեցու դրութեանց, անճոռնի կառավարութեան Իռլանդիոյ եւ նորա  եւ ընկերական յարաբերութեանց մասին: Ինչպէս Հեգելը, նոյնպէս ոչ ոք չի պաշտպանել – թողնելով այդ իրաւունքը չնչին հնապաշտների – դարերի ժանգը, որ այլանդակում է անգլիական կառավարչութիւնքը: Տակաւին կարելի է համաձայնել եւ այս բանում, թէ անգլիական կառավարչութիւնքը (учреждения) երեւցնում են մի «անհոգ հաւաքոյթ ստորասական սահմանադրութեանը», որի հակառակ նոր տէրութենական կառավարչութեանց ներքին աճելութեան յայտնի սկզբանը վրայ հիմնուած աւելի պարզ ձեւերը, գոնէ տեսական յարաբերութեամբ կարող են համարուել որպէս առաջադիմութիւն»:

Այս խօսքերում, պ․ Հայմը մեծապէս սխալւում է, եւ դորա պատճառն է դարձեալ գերմանական փիլիսոփայութիւնը: Նորա, որպէս առաջադիմութիւն ընդունած «պարզ ձեւերը», որ հիմնուած էին նոր տէրութենական կառավարչութեանց ներքին աճելութեան վրայ, ի՛նչ արդիւնք ցոյցը տուեցին, երբ գործ դրուեցան: Ստոյգ է, որ պ. Հայմը ինքն էլ զգում է այդ բանի գործական ամլութիւնը, ուստի եւ սահմանափակում է առաջադիմութեան ասպարէզը «գոնէ տեսական յարաբերութեամբ» խօսքով: Զարմանալի է, որ չկամին հասկանալ, թէ մի փոքր թերի, բայց գործադրելի ձեւը աւելի նախընտիր է, քան թէ գաղափարական կատարեալը, որ բոլորովին անգործադրելի է: Հա, շատ ընտիր գաղափար, բայց որ չես կարող նորան մարմնացնել, չես կարող գործ դնել, օգուտը ինչ է: Բայց պէտք չէ մոռանալ, որ գերմանական չոր գաղափարի գերի փիլիսոփայութեան իջնելու կէտն է այս: Ես անհամ կերակուր եմ ուտում, փիլիսոփան չէ հաւնում եւ իր մտքի մէջ աւելի համեղ կերակրի գաղափար ունի եւ ասում է, թէ գոնէ տեսական յարաբերութեամբ ինքը ուղիղ է, որ հաւան չէ իմ հացին: Դէ սատկեցէք քաղցած: Անգլիան իր կառավարութեան ստգտանուած ձեւերով, այսօր առաջինն է Եւրոպիոյ մէջ ազատութեան մասին, եւ անգլիական մարդը իրաւամբ կարող է պարծենալ իր ազատութեամբ, մինչդեռ ուրիշները եւ մանաւանդ խեղճ ողորմելի գերմանացիք ցեխում խրուած, նախանձու տրաքում են եւ տակաւին հաւան էլ չեն Անգլիացին: Տօ՛, մի նորա չափ ազատութիւն ձեռք բեր, յետոյ խօսիր է. ղարաբաղցու ասածը չլինի «ըռխին յաշիր»: Բայց մենք շուտով կը հասնենք այն թթուուտին, որի տեսութիւնը միայն պրծացնում է գերմանացու շապիկը: Նա չէ կարող տանել կամ տեսնել երբեւիցէ կամ ուրեւիցէ «հանրապետական տարր» սահմանադրութեան մէջ, սորանից վախենամ է գերմանացին, ինչպէս ագռաւը խրտուիլակից, առանց քննելու  թէ այդ երեւոյթը ամենեւին անվնաս է, եթէ գործ է դրւում միայն որպէս զուգակշիռ պահող տարր ընդդէմ նեղսիրտ գրականութեան:

«Բայց», — շարունակում է Հայմը, որպէս թէ սթափուելով եւ հետեւեալ դրութեամբ իր առաջուայ կարծիքները հիմն ի վեր կործանելով, — «բայց», — ասում է նա, – «չէ կարելի երեւակայել աւելի միակողմանի դատողութիւն, քան թէ այն, բացառոցաբար հիմնուած է անգլիական տէրութենական կեանքի այն մութ կողմերի վրայ, եւ դոցայ պատճառով չէ ուզում տեսնել նորա մէջ շրջան առնող առատ ուժերի հարստութիւնը: Այստեղ վերստին կատարւում է մեր խօսքը, թէ ազատութեան կենդանի գործողութիւնը (процесс) մեր փիլիսոփայի համար ըստինքեան ոչինչ արժէք չունի եւ թէ նա (Հեգելը) դորա հակառակ տեսնում է ազատութեան բոլոր արժանաւորութիւնը հասկացողութեան համակարգութենում եւ առարկայապէս (объективно) կազմակերպուած, յայտնի կարգի մէջ բերուած թէեւ անազատ, դիւանապետական (buregrattic) պոլիցակազմ ազատութեան մէջ»:

Յայտնի է, թէ ազատութիւնը իսպառ կործանել նախադասութիւնը համազօր է վերը մէջ բերուած երկար բարակ ճառին, թէ ինչպէ՛ս է Հեգելի կարծիքը ազատութեան մասին: Ինչ որ Հայմին է վերաբերւում, նա ասես թէ մի սառնաթոյն է իր մարմնի մակերեւոյթի վրայ, որ տարածւում է, երբ յիշում է այս տեսակ փիլիսոփայական այլանդակութիւնքը եւ անմիջապէս մերժելով նորանց, աշխատում է թուլացնել անախորժ տպաւորութիւնը այդ ժանգոտ գաղափարների` թէ՛ իր եւ թէ՛ լսողի վրայ:

«Հասկանալ է», — շարունակում է Հայմը, — թէ ինչ խորհուրդ պիտի վերագրել Հեգելի սահմանադրական շինուածին եւ նորա պատահաբար ինքնավարութիւնը (самоуправление) յարգելուն: Ոչ մի տեղ ինքնավարութեան սկզբունքը չէ հասել մինչեւ այդ աստիճան պարունակութեան (объем) այդպիսի մեծութեան եւ դորա հետ միասին ոչ մի տեղ, այդ չափով եւ այդպիսի ուժով չեն երեւել նորա օրհնած հետեւանքը, ինչպէս անգլիական պառլամենտականութեան մէջ»: Ի վերջո՞յ, խոստովանեցաւ գոնէ Հայմը, թէեւ մի փոքր առաջ համաձայնում էր թէ անգլիական սահմանադրութիւնը «անհոգ հաւաքոյթ է ստորական սահմանադրութեանց»:

Հեգելի կարծիքով, այդ պառլամենտականութիւնը շտեմարան է պոլիտիկական ապականութեան եւ անխելքութեան։ «Ձեւաւոր ազատութեան աղաղակը եւ փայլը, –թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը ասում է սքանչելի փիլիսոփան, – «թոյլ չէ տալիս ոչ ստոյգ ազատութեանը աճել եւ ոչ իսկ յիշել նորան: Ազատութեան դիմակի տակ գոյացել է շահասէր եւ ագահ օլիգարխիա, որ  գործակից էր եղել (օգնել էր, содействовавшная) ամենեւին գարշելի հանրապետականութեան» ( 15 օգոստ. ): Ստորասական արտոնութիւնքը, ժամանակի թանձրութեամբ արմատացած եսականութիւնը եւ ամէնից աւելի ազգի բազմութեան անհասկացողութիւնը, նոյնպէս եւ խաժամուժ ամբոխի ախտերը, ահա այն տարերքը, որոնցից բաղկացել է անգլիական սահմանադրութեանց կեանքը:

«Անգլիական պառլամենտի մասին Հեգելի դատողութեանց մէջ, լիքը չափով կարելի է նկատել նոյն սահմանափակութիւնը, նորա նախապաշարմունքներով, եւ նոյն հոգեկան ախտաւոր ամբոխմունքը, որ յատուկ բնաւորութիւն է տալիս պոլիտիկական կուսակցութեանց դատողութեանցը, երբ նոքա խօսում էին իրենց հակառակ կուսակցութեանը մասին: Պրուսական դիւանապետականութիւնը միաւորուած գերմանական գաղափարականութեան (idealism) հետ, կուսակցութիւն է կազմում անգլիական տէրութենական կարգադրութեանը եւ Բեկոնի հայրենակցաց գործական-էմպիրիկական խորհրդի ընդդէմ: Ինչպէս կուրմարկեան կիսասպան (юнкер) դատողութիւնք է անում ամէն ոչինչ բանի վրայ, նոյնպէս է Հեգելի դատողութիւնքը անգլիական ազատութեան հիմնական սկզբանց մասին: Հերիք չհամարելով ընտրողութեան եւ կաշառելու պատճառով առաջացած ամբոխմունքի եւ անկարգութեան ամենասաստիկ կտրուկ գծերով նկարագրութիւնը, նա մինչեւ անգամ խօսակցութիւնքը (առաջարկութիւնքը եւ դիմադրութիւնքը) եւ պառլամենտական ճառերը համարում է որպէս չնչին փոխանակիչք (замен) իմաստութեան, որ նստած էր կանաչ մահուդի առջեւ եւ որ երեւցնում էր իր ենթակայութիւնը հրովարտակների (акт) ահագին բազմութեան պատրաստութեամբ, ինչպէս մի հրովարտակների գործարան: Այդ ժողովների մէջ ժամանակի մեծ մասը անցնում է, անդամների իրեն անձնական դրութեանը բացատրութեամբ եւ նոքա առաջարկում են իրենց կարծիքները ոչ որպէս գործին պատկանաւոր անձինք, այլ որպէս արտոնունակ (привилегированый) գոյութիւնը եւ որպէս ատենախօսը: Այդ ատենաբանների գեղեցկախօսութիւնը «անձնագովութեամբ լիքը դատարկաբանութիւն է» — միայն խելացի յայտարարութիւնքը այնպիսի մարդերի, ինչպէս է Դուքս Վելլինգտօնը, ողորմութիւն են գտնում Հեգելից»:

Մեզ շատ հասկանալի է, թէ ի՞նչի համար Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութիւնքը հանդիպում են Հեգելի յարգութեան: Վելլինգտօնը իբրեւ զօրապետ եւ ռազմագէտ (стратегик) այո՛, ունի հոյակապ արժանաւորութիւն, բայց պատերազմի դաշտից դուրս, մարդկային եւ ընկերական յարաբերութեանը վերաբերութեամբ, նորա տեսութիւնքը, հասկացողութիւնքը եւ հայեացքը փոխադարձ չափով (пропорция)  են եւ մօտենում այն աստիճան ոչնչութեան, որ նաեւ մի շատ հասարակ քաղաքագէտ եւ շատ հասարակ պուպլիցիստ չէին կարող առանց ամաչելու արտաբերել իրենց բերնից այն խօսքերը, ինչ որ դրուած էին Դուքս Վելլինգտօնի յայտարարութեանց մէջ: նա դրականապէս ընդդէմ էր ամենայն վերնորոգութեան եւ պատերազմական դրական կարգերը (дисциплина) շատ խոր տպաւորութիւն արած լինելով մեծ զօրապետի ուղեղի վերայ, դարձել էին նորա համար sine qua non, նա կարծում էր թէ ինչպէս պատերազմի յաջող ելքը շատ դիպուածում կախւում է գնդի անձայն հնազանդութիւնից, այնպէս եւս մարդկային կեանքը աւելի յաջող ընթացք կ՚ունենայ, եթէ այն ռազմական փիլիսոփայութիւնը ընկերական եւ բարերար սկզբունքների տակ կերպարանուելով հիմք դառնան տէրութենական սահմանադրութեանց կազմուածքին:

Իհարկէ, ինչպէս ուրիշ շատերը եւ մանաւանդ Դուքս Վելլինգտօնը առատօրէն քաղած լինելով իր սկզբունքների արդիւնքը պատերազմի դաշտում, մոռանում են, թէ պատերազմը մարդկային կեանքի մէջ, բնական, սովորական երեւոյթ չէ, այլ ցաւագարական եւ պատահական, որի օրէնքը երբեք չէ կարող դրուել մարդկային սովորական եւ ընկերական կեանքի վրայ, առանց վնաս տալու այդ կեանքի բնական առողջութեան եւ առանց պատուաստելու այն ցաւագարական ախտերը նորա կազմուածքի մէջ: Պատերազմում մի ժամ, մի րոպէ հերիք են շատ անգամ դարաւոր յոյսեր ոչնչացնելու, աշխարհի զուգակշիռը խանգարելու համար եւ այդ մի ժամը կամ րոպէն կարո՛ղ է եւ յարմարութիւն ունի, ջլերի այն զլուած վիճակում, դրական հնազանդութիւն գնուիլ: Զինուորը դուրս է եկած իր ընկերական կեանքի շրջանից. նա ընկերական եւ քաղաքային կեանքի մէջ պաշտօն չունի. նա այն միջոցին ճնշուած է նեղ շրջանակի մէջ եւ որոշուած նպատակով — մեռցնել կամ մեռնել:

Բայց այնպէս նեղ, որոշեալ եւ սահմանափակ չէ մարդկային կեանքի առողջ վիճակը: Զինուորը միայն թշնամու հետ կարող է զարկուիլ, ուրիշ ոչինչ պէտք, ոչինչ յարաբերութիւնք, ոչինչ վիճակ չէ կարող նորան պատահել: Իսկ մարդկային առողջ կեանքը իր լայն ճանապարհի վրայ ամէն վայրկեան զարկւում է անթիւ պէտքերի, անհամար յարաբերութեանց եւ վիճակների հետ: Յայտնի է, թէ այս երկու մոմենտքը, պատերազմը իբրեւ ցաւագարական (патологический) եւ առողջ կեանքը իբրեւ բնիկ (նախագաղափարական (нормальный), երբեք չեն կարող միեւնոյն լարով լափուիլ, միեւնոյն ուղղութեամբ քայլել, առանց անօգուտ եւ վնասակար դառնալու: Բայց ի՛նչ անես, որ Հեգելի պէս մարդը փրկութիւն է տեսնում բռնական ֆրիդրիկոսների ձեռքով դարբնուած շղթայի մէջ, քան թէ այն սահմանադրութեան, որ միմիայն անգլիական մարդը կարողացաւ իրագործել եւ որին յաջորդեց ուրիշ կերպարանքով նորա գաղթական եղբայրը` Հիւսիսային ամերիկեան դաշնակցութիւնը:

Ո՛վ չէ տեսնում, որ անգլիական սահմանադրութիւնը տակաւին չէ հասած իր վերջին կատարելութեան, բայց խնդիրը այստեղ է, թէ այդ կատարելութիւն ասուածը արդեօք անշա՞րժ նպատակ է, դէպի որը մօտեցնէր ամէն մի յաջող քայլափոխ, ամէն մի որոշեալ ժամանակամիջոց. չէ՞ որ մարդկային հասկացողութեանց լայնանալու չափով եւ կատարելութեան գաղափարը շարժում է դէպի առաջ: Յայտնի է, թէ փրկութիւնը դրած է դէպի կատարելութիւնը անդադար ձգտողութեան մէջ, որովհետեւ այդ երեւոյթի մէջ երեւում է առողջ կեանք: Եւ մարդը կամ իր քաղաքակրթութեան աստիճանից պիտի հետ դառնայ, կամ բարոյապէս պիտի մեռնի եւ նորա հասկացողութեանց շրջանը անբացուելի պիտի փակուին, որ նորա կատարելութեան գաղափարը մնայ անշարժ, բայց եւ այն ժամանակ տակաւին չէ կարող հասած լինել նորան, որովհետեւ գաղափարի եւ նորա մարմնանալու մէջ կայ ժամանակ եւ ուժ, որ պիտի գործ դրուի մինչեւ այն կէտը, բայց եւ կէտը կը վազէ առաջ ձգտողութեան ուժգնութեան չափով: Սորանից յետեւում է, որ մարդը դադարելով կատարելագործուելու ձգտողութիւնից, չէ կարող այն վիճակում մնալ, ինչ վիճակի հասել էր, քանի որ ձգտողութեան զսպանակը գտնւում էր լաւած վիճակի մէջ: Նա պիտի հետ դառնայ այն րոպէից սկսած, երբ կանգնել էր իր ճամփի վրայ: Յայտնի է, թէ այս բոլորը կարելի է մտածել մի մարդկային ընկերութեան վրայ, որ աճում էր ինքնակայապէս: իսկ այն ընկերութիւնքը, որի հասակը չափւում է հոգաբարձութեան ազատ կամքից առաջացած չափով, այնտեղ հանդէսը պատկանում է ֆրիդրիկոսներին եւ մարդկային ընկերութիւնը իջնում է անչափահաս որբերի աստիճանը:

Միւս կողմից քննադատելով անգլիական սահմանադրութիւնքը, ինչպէս կարելի է` դադարել միմիայն նոցա թերութեանց վրայ, նետելով միանգամայն բոլոր հաստարմատը եւ փրկարար դրութիւնքը, որոնց հիմքերի վրայ աճում է անգլիական մարդու իրաւամբ պարծեցած ազատութիւնը: Բացի սորանից, թող նորան դատապարտէ մի աւելի ազատ եւ աւելի վսեմ սահմանադրութեանց ենթարկուած մարդ: Բանը մինչեւ կոմիզմ է բարձրանում, երբ քաղաքականապէս ճղակտոր եղած եւ մարդկային իրական կեանքին բոլորովին անտեղեակ եւ թափառական գաղափարների ստրուկ գերմանացին է բերան բանում անգլիական  սահմանադրութեանց վրայ, որի լոկ Habeas corpus ակտը, թողում եմ մնացածը, ամբողջ Գերմանիոյ հաւասար գին ունի: Եւ երբ անգլիական սահմանադրութիւնքը միջին դարերից սկսած բնական ճամփով աճելով աճում էր, բոլոր ցամաքահողը մինչեւ վիզը թաղուել էր ստրկութեան մէջ: Բռնակալութիւնը, բարքի ապականութիւնը, սնանկութեանը եւ մարդկային արժանաւորութեան ուրացողութիւնը էին նորա ոգին:

Ի՛նչ տեղ էր Գերմանիան, երբ մարդկային արժանաւորութիւնը իր ձեռքը անցուց Անգլիոյ գայիսոնը, թագը միայն թողնելով իր թագաւորին: Յայտնի է, թէ Գերմանիան մարդ դարձաւ Ֆրանսիս XVIII դարու փիլիսոփայութեամբ, որի վերջին խօսքը էր 1789 եւ 93 թուականները: Բայց որտեղի՛ց յանկարծ բխեց XVIII դարու այդ փիլիսոփայական յորձանքը, որ հեղեղեց Եւրոպա եւ չարաչար գործ դրուեցաւ: Երբ անգլիացին ազատութեան անունով պատերազմում էր իր դաւաճան թագաւորի` Կարլոս առաջինի հետ, երբ զիջողութիւնք զիջողութեանց քամակից որպէս մի աքցանով քաշում հանում էր թագի իրաւասութիւնից, երբ ի վերջոյ անճար մնալով ազգի ազատութեան, թէեւ սխալ գործերով, զոհ էր բերում դրուժան թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ էր նոյն ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիոյ եւ բոլոր ցամաքահողի, իրաւամբ համարուած լուսատու ճրագը:

Այո՛, մի րոպէ փայլատակեց Հենրիկոս IV-ի ազդեցութիւնը քաղաքակրթութեան վրայ. նորա յաջորդը, Րիշելիօն, չեմ յիշում անունով, միայն թագաւոր Լուդ[ովիկոս] XIII, ունեցաւ նոյնպէս փրկարար ազդեցութիւն քաղաքակրթութեան ընդհանուր գումարի վրայ իր 18-ամեայ վարչութեամբ. սորա աշակերտ Մազարինին, Լուդ[ովիկոս] XIV-ի տղայութեան եւ մանկութեան ժամանակ կառավարելով, նոյնպէս առաջ նայեցաւ, բայց այն յիսո՞ւն երկաթէ տարիները, որ անցան Լուդ[ովիկոս] XIV–ի ձեռքից. այն վերսայլները, այն շռայլութիւնը, այն կեղծաւորութիւնը, մարդկային անհատական, որպէս նաեւ ընդհանուրի արժանաւորութեան կամ խորհրդի ուրախութիւնը, հիմնեցին, կազմեցին, պատրաստեցին եւ մէջտեղ դրին մի այնպիսի սոսկալի բռնութիւն, որի դեւը այնպիսի մեծ եւ զարհուրելի ցնցիւններ գործեց, երբ 79 եւ 93 դուրս էր գալիս ֆրանսիական կազմուածքից: Վաղուց սովորութիւն է եղած դպրոցի բնաւորական ազդեցութիւնը իսպառ ուրանալու համար, մանաւանդ եթէ կամենում էին բամբասուած դպրոցը պաշտպանել, ասել թէ Ալեքսանդր Մակեդոնացին Արիստոտէլի աշակերտն էր, Ներոնը`  Սենեկայի, իսկ Վոլթէռը` ճիզուիթների: Իհարկէ, ով որ չէ ուսել թէ ի՛նչ է եւ ո՛վ է Վոլթէռը եւ միայն անունն է լսել եւ ճանաչում է նորան որպէս արդիւնք ճիզուիթական դպրոցին, այնպիսին պիտի մտածէ, թէ XVIII դարու փիլիսոփայութիւնը աղբերանում էր ճիզուիթներից: Բայց ով որ ճանաչում է XVIII դարում ներգործող փիլիսոփաներին աւելի մօտից, նա տեսնում է, որ նոցա բոլորի փիլիսոփայութիւնը փոխառնուած է Անգլիուց, որովհետեւ երեք քառորդը այնտեղ մնացին տարիներով եւ մօտից սորվեցան ազատութիւնը եւ համեմատելով նորան իրենց հայրենիքի ստրկութեան հետ, յղացան այն մեծ կրակի կայծը, որի բոցը պիտի այրէր եւ լափէր ինչ բանի որ պատահէր, թէ լաւ եւ թէ վատ:

Ֆրանսիական ռէվոլիւցիան անգլիական փիլիսոփայութեան արդիւնք է. ճիզուիթները կամ ցամաքահողի բնակիչները ընդունակ չէին այդ բանին: Ստոյգ է, մինչեւ այն մեծ ռէվոլիւցիան իսկապէս Ֆրանսիոյ աչքը տնկուած էր Անգլիոյ վրայ, բայց ռէվոլիւցիօնից յետոյ այդ երկու աշխարհների պաշտօնքը փոխուեցան եւ ռէվոլիւցիօնը իր կարգով ազդեցութիւն ունեցաւ Անգլիոյ աւելի առաջադիմութեան վրայ: Բայց թէ ազատութիւնը մի վսեմական աւանդ է, ապա այդ աւանդը պահեց դարերի յորձանքի երեսից Անգլիան: Մի փոքր ժամանակ անցաւ այդ աւանդը Ֆրանսիոյ ձեռք, բայց նա չկարողացաւ պաշտել նորան նպատակի յարմար ձեւով: Վերստին կործանուեցաւ այնտեղ ազատութեան աթոռը եւ նորա աւերակների վրայ Բոնապարտը մերկեց իր երկաթը: Ազատութիւնը դարձեալ ապաստանեցաւ դէպի այն կղզին, որ միայն մի նեղ ջրանցքով բաժանւում էր Ֆրանսիուց եւ այն օրից մինչեւ այսօր, մինչդեռ ցամաքահողը ազատութիւն գտնելով եւ կորցնելով հոգին բերանը եկաւ, Անգլիան, իր այն թերի համարուած, եւ իրաւամբ մի քանի պակասութիւնք ունեցող սահմանադրութեամբ, աւելի եւ աւելի հաստցուց ազատութեան ծառի բունը եւ այն` բոլորովին բնական, խաղաղ եւ հանդարտ աճելութեամբ, որին հազիւ թէ տրամադրութիւն ունի ուրիշ ամէն մարդ, որ ծնած չէր Բրիտանական կղզիների վրայ:

Մի քանի թերութիւնք, եւ վնասակար դրութիւնք, ինչպէս եւ անդրանկական համակարգութիւնը, այո՛, մեր աչքում շատ ստգտանելի է, բայց հարցնենք անգլիացուց, եւ տեսնենք թէ այդ համակարգութիւնը այսքան դարերով տեւում է սահմանադրութեան մեռա՞ծ տառի ուժով, թէ՞ թագի հարստահարելով: Ոչ առաջինը եւ ոչ երկրորդը. այդ բխում է բուն անգլիական կեանքից, եւ նորա համար բնական երգը այդ է միայն: Ի՛նչ անէ այստեղ վիգը կամ տորին, ինչ անէ երեսփոխանական ժողովը կամ թագը: Յայտնի է, թէ քանի որ այդ օրէնքը բխում է ազգի հոգուց եւ հասկացողութիւնից, ամէն նորմուծութիւն նորա ընդդէմ պիտի ծանրանայ  ազգի վրայ որպէս հարստահարութիւն եւ ազատ իրաւունքի բռնաբարութիւն: Եւ ո՛վ կարող է գործ դնել այղ հնարը: Եւ այն, որ անգլիացու աչքում բնական է եւ բաների կարգում, ինչպէ՞ս կարող է ենթարկուել սրբագրութեան: Սորանից երեւում է դարձեալ, որ անգլիական սահմանադրութիւնքը բխում են ազգի հոգուց, եւ դուրսից գրուած չլինելով, կարողանում են այնպիսի անխախտելի շարունակութեամբ եւ հետեւականութեամբ ներգործել եւ արդիւնաւորել մարդկային կարելի եւ հնարաւոր բարեկեցութիւնը, որոշեալ հասկացողութեանը շրջանի մէջ:

Տարակոյս չկայ որ կը գայ օր, երբ այդ անդրանկական համակարգութիւնը կ՚ընկնի եւ դորանով հողը դուրս կը գայ կապանքի տակից, բայց եւ այն ժամանակ արդեօք բոլորովին կատարեա՞լ կը լինի նոր կարգը: Ֆրանսիան, որի հողը կտրտուած է մինչեւ մանրացուցական բաժիններ, ուրիշ կերպով նոյնպէս չէ՞ զգում այդ համակարգութեան ծանրութիւնը: Մնում է մէջտեղը որպէս միակ բարերար ելք հասարակական սկզբունքը (общинное начало), որ կայ Ռուսիոյ մէջ  բայց ո՛վ գիտէ թէ երբ կարող են զարթել Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ գրակխօսները: Իսկ մինչեւ այն ժամանակ, ստոյգ է, որ անդրանկական համակարգութիւնը պիտի ծանրանայ հասարակ ժողովրդի վրայ մանաւանդ, քան թէ միջակ դասակարգին:

Միջակ դասակարգը պարապելով ձեռագործութեամբ եւ վաճառականութեամբ, անմիջական յարաբերութիւն չունի հողի հետ: Նորա օգուտը եւ վնասը, նորա յոյսերը եւ ահը, — այդ բոլորը կապուած է վաճառանոցի (bourse) հետ. եւ քանի որ Անգլիոյ կառավարութիւնը ներգործելով արդէն ընդունուած սկզբունքների վրայ առաջ վարէ իր ընթացքը թէ ներքին եւ թէ արտաքին գործերի մէջ, վաճառականութիւնը եւ ձեռագործութիւնը ապահո՛վ են, ուստի եւ միջին դասակարգը ժողովրդի միշտ պաշտպան այդ սկզբունքներին: Սորանից պարզ է, թէ անդրանկական համակարգութիւնը լոկ ազնուական եւ ստորին դասակարգերի վրայ է ներգործում: Աոաջինը չի կարնալ իր անշարժ սեփականութիւնը բաժին-բաժին անել, այլ պարտական է թողուլ անդրանիկ ժառանգին,  իսկ երկրորդը երբեք չի տեսնիլ հողի երես, որովհետեւ հողը չմասնատուելով նաեւ ժառանգութեամբ, միշտ մնում է ազնուական տների ուղղակի յաջորդութեան մէջ: Եւ այս է այն սոսկալի աղքատութեան աղբիւրը, որ միմիայն Անգլիոյ մէջ կարող է ստանալ այնպիսի ահարկու կերպարանք:

Հարկաւոր է ուրեմն աւելի քաջ բացատրել մեր այն խօսքը, թէ «անդրանկական համակարգութիւնը անգլիական ազգի հոգուց է բխում», որովհետեւ անհնար է թոյլ տալ անգամ թէ ստորին դասակարգը կաող էր երբեւիցէ գոհ լինել այդ համակարգութիւնից:

Ազգ ասելով հասկացանք եւ հասկանում ենք անգլիական հասարակութեան այն բաժինը, որ ուղղակի կամ անուղղակի մասնակից է կառավարութեան եւ որի պոլիտիկական իրաւունքը խոստովանում է անգլիական կոնստիտուցիօնը, որովհետեւ այդ կոնստիտացիօնը հասարակապետական եւ ոչ հանրապետական լինելով, ինչպէս Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներում, համօրէն ազգի անձն իւր անդամներին չէ տալիս պոլիտիկական իրաւունք: Եւ կառավարութեան մեքենան շարժւում է միմիայն առաջին եւ միջին դասակարգերի ուժով: Այդ երկու դասակարգի շահին էլ ընդդէմ է եւ Անգլիոյ մէջ ամէն փոփոխութիւն, որ կարող էր շատ թէ քիչ սասանեցնել կամ աւելի փոքր, կանգնեցնել բաների ամենօրեայ ընթացքը: Եւ այդ երկու դասակարգն բուռն դրական իշխանութիւն ունի իր ձեռքին, ոչ օրէնքը, ոչ գրուած կոնստիտուցիօնը եւ ոչ իսկ թագի արտոնութիւնքը ազդեցութիւն ունին նորա վրայ. նա փոխում է օրէնքը, սրբագրում է սահմանադրութիւնը, փոխում է եւ գահակալութեան յաջորդութիւնը, ինչպէս Հենրիկոս VIII-ի եւ Վիլհելմ III Օրանժեանի ժամանակ, փոխում է կրօնը, ի վերջոյ ինքը պառլամենտը եւ «իշխող եւ իշխեցեալ», ինքը դնում է օրէնք եւ ինքը դարձեալ հնազանդում է նորան. վերստին փոխում է օրէնքը եւ այդ նոր օրէնսդրութիւնը նոյն զօրութիւն ունի, ինչ որ ունէր առաջուանը. մէկ խօսքով, կենդանի սահմանադրութիւն եւ կենդանի օրէնք անսահման եւ լրացեալ իշխանութեամբ:

Հեգելը տեսնելով այս բոլորը սարսափում է եւ նորա նեղսիրտ դիւանապետական ստամոքսը չէ կարող մարսել, ուստի եւ չէ հերիքանում միայն մի քանի թերութիւնք շօշափելով անգլիական կառավարութեան սահմանադրութեան վրայ, նա չէ գոհանում նորանց պախարակելով, այլ որպէս թէ աւելի ծանրացնելու համար իր պատասխանատուութիւնը, նորանց պախարակելու չափով դրուատներ եւ տաղեր է երգում գերմանական եւ պրուսական տէրութեանց, եւ այս` 1830-31-ին: Թուրքի ասածի պէս․ մասգարալըք փարայ իլեն փուլ իլեն դէիլ տըր: 

Տտես թէ ինչ է պատմում Հայմը Հեգելի բերնով, լսիր որ անկաճդ չար չլսէ:

«Այստեղ, — ասում է Հեգելը, այսինքն Պրուսիոյ մէջ, — կատարուած է այն աշխատութիւնը, ինչ որ դեռ Անգլիան պիտի կատարէ․ պրուսական թագաւորների խորին խելքը եւ ճշմարտութեան սէրը, նոյնպէս եւ գիտական լուսաւորութեան բազմադարեան աշխատութիւնը, արդէն իրագործել են այն, ինչ որ չկարողացան անգլիական ազգին տալ նորա երեւեցուցիչքը: Նախանձը թագաւորական իշխանութեան կարողութեան վրայ է անգլիացիների իսպառ անխորտակելի նախապաշարմունքը: Մինչեւ անգամ մտադրեալ վերանորոգութիւնը, ինչպէս առաջուց կարելի է գուշակել, կ՚առաջնորդէ միմիայն դէպի կորստաբեր հետեւանքներ: Այս պատճառով, եթէ նաեւ յաջողութիւն գտնէ խնդիրը (bill), որի մասին է այժմ վէճը, եւ ճանապարհ բանայ դէպի պառլամենտը տիրապետող համակարգութեան հակադիր մարդոց պատերազմը կարող էր լինել միայն աւելի վտանգաւոր պատճառ, արտոնութեանց շահի եւ աւելի հիմնաւոր ազատութեան պահանջողութեանց մէջ չէր լինել ոչինչ միջին ծայրագոյն իշխանութիւն, որ կարողանար բռնել նորանց եւ հաշտեցնել: Միմիայն կառավարութենական իշխանութեամբ կարող են յաջողակի իրագործուել իրաւանց եւ ազատութեան խելացի եւ հիմնաւոր սկզբունքը: Անգլիոյ մէջ, իշխանութիւնը արտոնունակ դասակարգի ձեռքին է: Այս պատճառով, աւելի կանոնաւոր եւ հիմնաւոր սկզբունքների երեւեցուցիչքը, պիտի երեւցնեն իրենց մէջ, կառավարութեան եւ ներկայ բաների կարգի ընդդէմ` միմիայն դիմադրութիւն: Իսկ այդ սկզբունքները չեն կարող ցոյց տալ իրենց խորհուրդը եւ նշանակութիւնը իրենց բոլոր թանձրացեալ (կոնկրէտնի), գործական ճշմարտութեան եւ գործադրութեան մէջ, ինչպէս Գերմանիայում, այլ միայն ցոյց են տալիս նորան ֆրանսիական վերացականութեան, անուրջի վտանգաւոր կերպարանքով: Վերանորոգութեանց իրացուցումը հակասում է անգլիական տէրութենական սկզբունքին, այս պատճառով, հազիւ թէ կարողանան նոքա իրագործուել առանց տէրութեան եւ հասարակութեան շաղկապը սաստկապէս սասանեցնելու»:

«Աւելորդ ենք համարում, — ասում է Հայմը, — մերժել ինքնաբաւական եւ երկչոտ դիւանապետականութեան շաղակրատութիւնքը: Շուտով այդ բաները գրուելուց յետոյ, ինքը պատմութիւնը ապացուցեց, թէ ինչպէս անհիմն էին այս մռայլոտ գուշակութիւնքը Անգլիոյ մասին, նոյնպէս եւ հայրենիքի վերականգնեալ գրութեան վրայ գաղափարական հասկացողութիւնքը։ Բայց Հեգելին տրուած չէր տեսնել ոչ այն եւ ոչ էլ միւսը. Հեգելը մեռաւ խոլերից նոյեմբեր 14-ին 1831–ին»։

Պարտական ենք այստեղ մի երկու խօսք աւելացնել այն պատճառով, մանաւանդ, որ Հեգելի այս տեսակ կարծիքների մասին նմանեցուցինք Բոռքին: Բայց վերստին կրկնում ենք, Բոռքը հիւանդ եւ սասանեալ ուղեղով, եւ մինչդեռ Հեգելի ամբողջ համակարգութեանց մէջ կան իր վերջին փիլիպպոսականի հետքերը, Բոռքի անցած կեանքի վրայ, մինչեւ նրա հիւանդանալը, չկան այնպիսի մութ գոյներ, որ կարողանային խաւարեցնել նորա անպայման եւ անշահախնդիր ազատասիրութիւնը:

Հետեւեալ խօսքերով վերջացնում է Հայմը իր դասերը:

«Նա մեռաւ իր գործունէութեան միջակէտում, իր փառքի բարձրութեան մէջ, իրեն հետեւող բազմաթիւ ամբոխի խոր յարգութիւնը կատարելապէս վայելելով: Նորանից յետոյ մնաց ոչ միայն մի հզոր համակարգութիւն, այլեւ մի հզոր եւ մի լայնատարած դպրոց (ուղղութիւն) եւ այդ դպրոցը ըստ էութեան էր նորա ստեղծուածը եւ մինչեւ անգամ նորա փիլիսոփայութեան մի մասը: Այդպիսի մի համակարգութիւն անհնար է երեւակայել առանց ձեւաւոր, յուսալի եւ գործարանաւորուած ընկերութեան: Այս համակարգութիւնը, իր բովանդակութեամբ լինելով էնցիկլոպետիկական, իր արտաքին երեւոյթով բնականապէս տարածողական էր: Նա ուրիշ սահմանագլուխ չգիտէր բացի գիտութեան սահմանագլխից, նա կարող էր իրագործել իր հասարակաց հասկանալի լինելու ձգտողութիւնքը միմիայն աշխատութեան մասնատութեամբ (разделение труда) նա կարող էր շարժուել եւ լայնանալ մինչեւ անվախճանը, նորա բանախօսութեան (диалектика) եւ նոր երկմտութեան (двусмысленность) օգնութեամբ, նորա հետ կարող էին բարեկամանալ բոլորովին միմեանց ներհակ հասկացողութեանց մարդիկ եւ նորա նշանակերպերի (формула) տակ կարող էին թաքնուել որչափ անկեղծ, նոյնչափ եւ նորա կեղծից ոչ ազատ պաշտողքը: Իր սկզբամբ միապետական, փակուած եւ բացառողական էր այդ համակարգութիւնը, ինքնըստինքեան շրջափակում էր նա իր հետեւողքը մի մշտական կենտրոնացութեամբ խմբի մէջ եւ կախողութեան զգացողութիւնը վարձատրում էր անպայմանութեան հպարտ գիտակցութեամբ: Համակարգութեան այս յատկութեանց հետ միաւորուեցաւ եւ նորա արարչի (Հեգելի) տրամադրութիւնը (настроение) եւ դրութիւնը:

Զարմանալով Րիշելիօյի եւ Նապոլէօնի սեփական առանձին յատկութիւնքը ճնշելու արուեստի վրայ, նա ինքը միեւնոյն ժամանակ մի էր ամէն տեսակ փիլիսոփայութեան եւ կարծիքների մէջ եղած առանձին յատկութեանց: Նա ձգտում էր հպատակեցնել միտքը նոյն խիստ կարգին եւ նոյն հնազանդութեան, որին հպատակուած էր մարդոց կամքը»:

Հայմը շարունակելով իր ստորագրութիւնը եւ նկարագրելով Հեգելին աւելի դիւանապետական, քան թէ նոյնիսկ Պրուսիոյ այն ժամանակուայ տէրութիւնը, նոյնպէս եւ նորա օրագիր հրատարակելը, նորա նկրտմունքը եւն եւն, ի վերջոյ վերստին հնչեցնում է առողջ բանականութեան ձայնը:

«Բայց, — ասում է նա (Հայմը), — կենդանի պատմութեան եւ նորա մէջ շրջան առնող ոգու ուժը, ամէն ուսումնական կուսակցութիւններից զօրեղ է եւ համակարգութեանց բոլոր շղթաներից ամուր: Հեգելի համակարգութեան մէջ, նոյն այն բանը, որ շինում է նորան համակարգութիւն եւ հնար է տալիս նորան դպրոց կազմելու, պատկանում է կրթութեան արդէն անցած ձեւին. ինչ բան որ ուզում էր կեանքը շարունակել, պէտք էր որ աւելի երկար ապրէր[12] , Օգոստոս 16, կէս գիշեր:

Ոչ Հեգելի աշակերտ ենք եւ ոչ Շելլինգի, բայց արդարութիւնը ստիպում է խոստովանել, որ երկուսի համակարգութիւնքն էլ մեծ օգուտ ցոյց տուին գիտութեան ընդհանուր ձեւերը յայտնագործելով, որոնց միջնորդութեամբ առաջ է դնում զարգացման գործողութիւնը: Այս յայտնագործութեանց հիմնական արդիւնքը երեւում է հետեւեալ առածի մէջ. «Զարգացման վերին աստիճանը իր ձեւով նման է սկզբին, որտեղից առաջ է գնում այդ զարգացումը»:

Այս վարդապետութիւնը բովանդակում է իր մէջ շելլինգեան համակարգութեան արմատական իսկութեանը, որ Հեգելը աւելի ճիշտ եւ աւելի մանրամասն քրքրել եւ քննել է, եւ ընդունելով որպէս հիմնական սկզբունք կազմել է իր համակարգութիւնը, ուր տիեզերական կեանքի բոլոր երեւոյթների մէջ, սկսելով նոցայ շատ ընդհանուր վիճակից մինչեւ էութեան իւրաքանչիւր առանձին կարգի ամենաճիշտ մանրամասնութիւնքը երեւում է այս վարդապետութիւնը:

Հեգելը դրականապէս ասում է թէ «Միջին տրամաբանական մոմենտները, աւելի քան թէ ուրիշները չեն հասնում առարկայական էութեան,  մնալով միայն որպէս տրամարանական մոմենտ: Հերիք է եթէ որոշեալ միջին մոմենտը հասել է էութեան ուրեւիցէ կամ երբեւիցէ, սորանով, ուրիշ տեղերում եւ ուրիշ Ժամանակներում, զարգացման գործողութիւնը ազատւում է այդ մոմենտները առարկայական էութեան հասցնելուց»:

«Որ զփորձ առեալ է, կարող է փորձանաւորաց օգնական լինել»  այս վարդապետութեան սկզբունքն էլ նոյն կէտիցն է իջնում: Արդարեւ, եթէ միջին մոմենտները, իւրաքանչիւր դիպուածում անշուշտ հասնելու լինէին առարկայական էութեան, զարգացումը ոչ միայն դանդաղ այլեւ անհնարին էր: Ստոյգ է, բնութեան մէջ ոստիւնք չկան, այլ հետեւական շգթայաշարութիւն, բայց եթէ մի դիպուածում չէ իրագործւում միջին մոմենտը, այդ շղթան չէ կտրւում, որովհետեւ մի անգամ հասել է այն մոմենտը առարկայական էութեան եւ հերիք է:

Մինչեւ, մրրկից կոտրուելով կամ արմատից պոկ գալով ծառը չնկնէր ծովի մէջ եւ մարդը չտեսնէր, որ փայտը ջրի տակ չէ գնում, անհնար էր, որ մարդը կարողանար լաստ շինել, մինչեւ լաստ չշինէր, չէր կարող նաւակ շինել, մինչեւ նաւակ չշինէր, նաւ շինել եւ վերջապէս մինչեւ նաւը չշինէր, շոգենաւ չէր կարող շինել: Թէ ուր է եղել այս փորձը, այսինքն որտեղ եւ երբ հասել են այս միջին մոմենտները, իրենց առարկայական էութեան, այսինքն փայտը ջուրը ընկնելուց մինչեւ շոգենաւի աստիճանին հասնելը, այդ փոյթ չէ, հերիք որ մի անգամ կատարուել է եւ այսօր մի վայրենի մարդ, քաղաքակրթուելով պէտք չունի շոգենաւին հասնելու համար կոտրած ծառից սկսել, այլ կարող է ուղղակի շոգենաւին ձեռք զարկել: Մարդը, որ առաջ կրակը տեսաւ մի կայծակից զարկուած ծառի արմատում, ետքը երկու փայտ իրար հետ քսելով, աւելի ետքը հրացանը գտաւ, ետքը ֆոսֆորեան լուցկիք եւն, այսօր այս վերջինը կարող է ուղղակի ժառանգութիւն լինել այն վայրենուն, որ տակաւին կրակը ստանում է երկու փայտ իրար հետ քսելով:

Առաջին առած. Զարգացման վերին աստիճանը իր ձեւով նման է նորա սկզբին:

Երկրորդ առած. Եթէ մի որեւիցէ ազգ հասել է իր զարգացման վերին աստիճանին, մի ուրիշ ազգ, որ խեղճ վիճակում է, կարող է հասնել այդ աստիճանին, առանց այնքան ժամանակ եւ այնքան ուժ գործ դնելու, որքան առաջին ազգը, եւ բնաւ չհանդիպելով միջին մոմենտներին, որոնցից անցել էր առաջին ազգը: