Հրապարակախօսութիւն եւ քննադատութիւն

ՅԱՂԱԳՍ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄԱՏԵՆԱԳՐՈՒԹԵԱՆ

Ճ Ա Ռ

«Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալ

անսիրութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց բանաւորաց»,
Խորեն., Պատմ. Հայ., գիրք Ա, գլ. 3:

 

Ծանիջի՜ք զճշմարտութիւն, եւ ճշմարտութիւնն
ազատեսցէ զձեզ:

 

Մի ծանր ումեք [թուեսցի], եթէ ներեսցուք մեզ [մերոյս վասն հայկական դպրութեան ճառի] սկիզբն առնել [այսու բանիւք], թէ ի [նկարագրի մերումս լուսաւորութեանս] նշանաւոր հանդիսանայ դարն իննուտասներորդ, բերելով յինքեան զնմանութիւն չորրորդ եւ հինգերորդ ոսկեղէն [ասացելոցն, յորժամ] բանականն հոգի առ հայս [զարթուցեալ ի] բազմաժամանակեայ [իւրոյն քնոյ], զհետ լինէր լուսաւորութեան եւ. [հոգի զգեցեալ փութայր, ճեպեր] չիմացականն կենդանութեան դարմանատարութիւն: Քանզի զոր օրինակ անցեալ գնացեալ էին դարքն նախնականք եւ որք զկնի Քրիստոսի ցչորրորդն մալեալ եւ մաշեալ ի սղոց ժամանակին եւ զնշխարս անգամ [հայկական ոգւոյ, յար եւ նման] անցանեն եւ դարք գոգցես ի չորեքտասանիցն սկսեալ մինչեւ ցայս վայր, յորում նոր ուրեմն բնութիւն ինքնին ախոյեան յարուցեալ ընդ դէմ ողորմ տգիտութեան՝ բանայ ոսկեղէն մատամբ զմուտ նորոյ աշխարհին որոյ կենդանութեան՝ առաջի Հայկական մանկտւոյն: Եւ ո՞ւմ արդեօք [մրցանակ անվանելի յաղթութեան] ի լայնատարր ասպարիզիս [վիճակեցաւ ընդունել] ի գլուխ [զդաբնեայն] պսակ՝ [եթ է ոչ այնմ], որ [կորովի] մտացն [հնարագիտութեամբ տքնէր], ճգնէր ի նորոգութիւն հայկականս դպրութեան, ուշի ուշով միտ եդեալ ժամանակացն փոփոխութեան եւ այժմեան [դրութեան] Ազգիս: Ասասցեն՝ որ ինչ ցայս վայր հեղինակք ըստ առաջնոցն շաւղաց, [իբր թէ արդիւնաւոր գտան, որ եւ ի կարծիս էին թէ] ինքեանց եւ եթ պահի յաղթանակս ([թէ] միայն հնար էր [յափշտակել] զանկապուտ ձիթենին, յաջոյ՝ որ զծանրակշիռն վճարեաց զյաղթութիւն: [Բայց դոքա լուռ կան, համրացեալ ամենեւին, որպէս թուի ասիական իմն խորամանկութեան աղագաւ. վասն զի խոստովանելով զայլոցն արդարացի վաստակս եւ զառաւելութիւն հոգւոյ, զի իւրեանցն խիթան յապաւել կարծեցեալ գերազանցութիւն, սուտ եւ ճղճիմ գերազանցութիւն: Այլ մեք, ըստ քրիստոնէական արդար խղճմտանաց, տալով զԱստուծոյն Աստուծոյ, զմարդոյն մարդոյ, տացուք առնն զոր ինչ քաջ իրաւամբք վայել է նմա. suum cuique]: Չէ՞ ում էք ի մերայոց անտես երկասիրութիւն Ստեփանոս վարդապետի Նազարեանց, մակագրեալ «Վարդապետարան կրօնի» ի լոյս ընծայեալ ի Մոսկվա, յամի 1853: Ուստի եւ ո՛չ պէտք ինչ ծանօթաբանութեան զառնէն՝ որոյ մտաց էին այդ արգասիք, քանզի գործն ինքնին քարոզ է զհեղինակին անժխտելի արժանաւորութիւն, ապա ուրեմն ասասցուք, որ ինչ ասելի զգործոյն որ եւ ի խրթնութիւնս դարուց ապագայից [որ անցանելոց էին ըստ կարգի, ահա անցելոցն] փայլեսցի անշէջ, որպէս առ մեօք գործք ականաւոր արանց Եւրոպիոյ, որք զառաջինն իմաստուն գրուածովք կազմեցին զնոր դարագլուխ դպրութեան:

Նշանաւոր [յառաջախաղացութեան դարուս իննուտասներորդի] ապացոյց տամք [մանաւանդի զնոր հայախօսութիւն հեղինակիս, մշակեալ եւ մաքրեալ յեկամուտ խառնակութեանց [ըստ բառից եւ հնչմանց], եւ ընդ նմին հասկանալի՝ որոց մտառութեամբն ընթեռնուցուն: [Հարկիմք] խոստովանել, թէ հեղինակիս [դիտաւորութիւն] ուղղեալ էր ի լուաաւորութիւն ազգակից եղբարց՝ որոց չեւ էր ողջունեալ զհինն դպրութիւն, եւ թէ [առ ոչինչ] համարիւր յաչս նորա փառքն էին հայախօսութեան, (որոց չգոյր՝ այլ [խորհուրդ], բայց եթէ զանունիկ իմն ժառանգել հնախօս հեղինակի, [հնաբանելով] ըստ հեղինակաց հինգերորդ դարու. այս ինքն է ասպարէզ, յորում բազումք ի հեղինակաց յաղթահարեալ յանձին փառասիրութենէ սայթաքեցան եւ մոռացան, թէ են նոցա եւ եղբարք զուրկ եւ ամայի՜ ի հոգեղէն կերակրոց, որոց պիտոյ էր յաւէտ դարման տանել, զառաջինն [զի մի սովամահ կորիցին], քան թէ ապախտ արարեալ վզնոցին պիտոյիւք] փառս անձին որոնել տղայականս, [վասն զի] փառք առն՝ օգուտ հասարակաց: Եվ զի՞նչ փառք ի տասա՞նց եւ ի քսանի՞ց նմանապիսի ոգւով ախտացելոց, որոց դիւրին էր միշտ ժխտել օգտի հասարակութեան՝ քան անձամբ զանձինն կնքել դատավճիռ, զի՞նչ փառք արդարացի առն՝ որ միայն խօսեսցի ի լեզու հինգերորդ դարու յայժմուս ժամանակի՝ յորում ամենայն ազգք եւրոպէականք ջանահնար լինին հարստացուցանել զանձինս ուղիղ ուղիղ գաղափարօք եւ մաքուր հայեցողութեամբ ի բնաւս եւ իբրեւ առ անձնական եւ մասնաւոր ինչ պաշտեն զհին դպրութիւնս Յունաց եւ Հռոմայեցոց, այսինքն է ի պէտս պատմաբանական գիտութեանց, եւ ոչ թե առ ի յունարէն եւ հռոմէաբար գրել եւ խօսել յունկն ժողովրդեան: Նոցին շրջանկատ եւ առողջամիտ Եւրոպացոց անմոլար շաւղօք ընթացեալ տեսանեմք զքարոզդ նոր հայախօսութեան, որոյ [մի միայն կէտ նպատակի է]` մշակել զանշէն մնացեալ բանականութիւնն ընդ նմին ազնուագործելով եւ մշակելով զնորն բարբառ հասարակաց հասկանալի, առ ի հնարաւոր կացուցանել զնա լինել յայտարար խորհրդոց մտածողացն: Այս ձեռնարկութիւն չէ արդարեւ ինչ մի ի միջակայնոցն, չէ նոյնպէս վերընձիւղեալ յարմատոյ անձնասիրութեան եւ ոչ իսկ ի թեթեւամիտ փառամոլութենէ յականաւորացն՝ ի մատենագիրս երեւիլ ի կարգի: Հեղինակ աշխատութեանս մի եւ եթ կալեալ իւր առաջնորդ զլուսաւոր բանականութիւնն, ճախարակեալ եւրոպէական բազմաճիւղ կրթութեամբք, կատարեալ է գործ մեծ եւ արժանի անկապուտ փառաց, որ մի անգամ երեւեսցին ի հանդիսիս անձինք՝ թէ այժմ եւ թէ առ յապայն մատուցանել հեղինակին զլիաբերան գոհաբանութիւն, ո՛չ թէ անհատք ոմանք սահմանաւոր թուով յամբողջ ընկերութեանց, այլ ինքնին ազգն, նոյն եւ մանկտին ազգային, որոց անմերձենալի էր հինն լեզու, թերեւս եւ անպիտան, առ ոչ ունելոյ յինքեան զկենդանարարն նիւթ յագուրդ տալ նքողեալ հոգւոյն: Եթէ ապացուցութիւն բանիս պահանջեսցի ի հնասիրաց, աղաչեմք տալ պատասխանի հարցմանս (որ իբրու վէմ անվանելի յառաջընթացն լինի նորախօսութեան), թէ ո՞ւմ ումէք ի հայոց հասկանալի է հեղինակութիւն նախնեաց, թող (զյոյժ սակաւաթիւ գիտակս [ոմանս] նոյն լեզուի, եւ ո՞ր հայ առեալ ի ձեռի» զԽորենացւոյն, զԵղիշէին, զՓարպեցւոյն եւ զայլոց հեղինակաց վաստակս, բերկրեցաւ յոգի, [քաղելով] անտի [աշխարհահայեաց] տեսութիւնս եւ [բեղմնաւորի գաղափարս, ո՛չ [ապաքէն] ամենօրեայ փորձն ինքնին ախոյեան ելանէ ընդդէմ մոլար հնասիրութեանդ, որ [վնասակար էր ազգին, ըստ որում] ձանձրացեալ ընթերցողին] անհասկանելեօքն [ի բաց] թողու զմատեանն: Զի՞նչ այժմ նոյն հայ ասասցէ [ընթերցասիրելով] «զՎարդապետարանն կրօնի» [մինչ] ամենայն դարձուածք բանից [ըմբռնելի էին առ ի ընթերցանելեացն՝ առանց եւ դոյզն բացառութեան, եւ ո՞վ արդեօք կարիցէ [կորզել] յընկերութենէ ազգին զիրաւունս քննելոյ եւ ճանաչելոյ զքրտնաջան ճիգն հեղինակին եւ բիւրիցս գոհ զնմանէ լինելոյ, զի նախընտիր վարկաւ զօգուտ հասարակաց քան զսուտ փառս [հնձելոյ նմա ի բերանոյ սակաւուց], եւ այն վասն է՞ր. ո՛չ վասն բեղմնաւոր մտացն եւ լուսաւոր տեսութեանցն, [այլ] առ հարթութեան [հնախօս ոճոյն՝ գրելոյն: Զաւակն հայկական ո՛չ կարելով այլ եւս գնալ զճանապարհ մոլախոտեալ ի դարուց ժամանակաց, եւ շուարեալ ի վարանս տարակուսի]. մի՞թէ չունիցի իրաւունս ընթանալ զնոյն՝ որ [բաց եւ արձակէ] առաջի նորա, մի՞թե ուրասցի զերախտապարտութիւն առ առաջնորդն՝ որ ուղղեաց զնա ի փրկարարն ուղի:

Հայկական դպրութիւն ի կեանս հրաշագործեալ յունական հոգւով ի դարու մերոց` թարգմանչաց՝ տեսանի պահեալ զթերաշունչ կենդանութիւն մինչեւ ի վախճան երեքտասաներորդ դարու: [Ի սոցա գրաւոր վաստակաց զարդիս հասանեն ի ձեռս մեր Աստուածաշունչ մատեանն եւ քանի մի պատմաբանական [մատեանք], իբր ի բազումս պակասեալք եւ ի կանոնաց՝ պատմագրութեան եւ ժամանակագրութեան, [զորս, մի խիստ ումեք թուեսցի բանս, եթե ասիցեմ աբեղայական դերձակաց կարկատանս, յաբեղայական հոգւոյ յղացեալս եւ ի լոյս ծնեալս նոյնպէս առանց գործակցութեան յաջողակ մանկաբարձութեան առաջնորդականին մտաց, սխալել ոչ համարիմ. բայց այս գուցէ ներելի աբեղայից. ըսո որում պատմագրութեանն հանդէս չէ դոցա, այլ արանց աշխարհականաց եւ քաղաքականաց, որպիսիք էին պատմաբանք Յունաց եւ Հռոմայեցոց եւ նորոյս Եւրոպիոյ: Եւ խուց աբեղայից չէ երբեք այն դիտանոց, ուստի կարելի էր համբարձեալ զաչս նկատել եւ ճանաչել զիրողութիւնս աշխարհի]: Զկնի երեքտասաներորդ դարու, խայտաճամուկ կերպարանագործութեամբ ժամանակին՝ կործանի միջաբեկ շինութիւն հայկական հնախօսութեան, որոյ զպատճառ անհաղորդ եւ քաղաքական սեւաբաղդութեան, զայս թոյլ լիցի ասել (թէ եւ պատրաստ եմք ի պատասխանի ապացուցական փաստիւք [որոց] այլապէսն խորհին). որովհետեւ հայախօսութիւն թարգմանչաց աղբերանայր ոչ ի կենդանի եւ ոճոյ խօսից] պաշտելոյ առ ազգն, այլ [ի պղտորեալ վտակաց անագանեալ Բիւզանդեան դպրութեան որում գիտակ էին թարգմանիչք, եւ այս իսկ է զի հայախօսութիւն հեղինակացս ոչ այնքան հայախօսութիւն տեսանի, որքան հելլենաբանութիւն, ամենեւին մերկացեալ եւ օտարացեալ յազգային հարազատութենէ, ուստի որպէս այժմ, նոյնպէս եւ ի ժամանակս յայնոսիկ ոչ երբէք կարող գտեալ արմատ արձակել ի սիրտ եւ ի հոգի ժողովրդեան, այլ մասնաւոր ինչ անձանց ստացուած, սեփականեալ անհատից ոմանց բիւզանդականացեալ Հայոց. եւ այս իսկ է պատճառն զի Բիւզանդեանց ուսումնականութիւնն առանց պատշաճօրէն հայացուցանելոյ, պատուաստեալ ի վերայ հայկական հոգւոյ, մնաց բազմութեանն միշտ օտար եւ միշտ անմատչելի: Ազգ Հայոց չէ եղեալ երբէք մասնակից այդպիսի օտարաշունչ ազգային դպրութեան. զի որչափ ինչ հասանէ տեսողութիւն աչաց, տեսանեմք, զի աբեղայք էին որ հիմն եդին գրականութեան ազգին եւ այն ի ճռաքաղէ յունական այգւոյն, աբեղայք էին որ պահպանողք գտան այդր գրականութեան, ուստի եւ մինչեւ այժմ աբեղայական տեսանի գրականութիւնդ այդ՝ թէպէտ մնալ այդպէս ոչ կարէ, ըստ որում առ դուրս գայ ժամանակին անվեհեր Հաննիբալ: Հետեւանք այդօրինակ բռնաբարական ընթացից մերոցն ընդ հարազատ լեզու ժողովըրդեան զի՞նչ. այդպիսի մատենագրութիւն ամենեւին խորթ ի հայկական ոգւոյ քանի՛ վնաս լուսաւորութեան մերայնոցն: Այդպիսեօք այս յարմարեալ կազմեցաւ արուեստակեալ մի գրականութիւն հռոմահայ, բայց ոչ բուն եւ հարազատ հայկական]: Եւ գրուածք նոցա որպէս աւանդեն նոքին իսկ պատմիչք կէս մի ի հուր դատեալ եւ կէս մի մատնեալ ցանել բանտարգելութիւն: Եթէ գրուածք մերայոցն միանգամայն հասկանալի էին ժողովրդեանն, եւ թէ թոյլատրեսցուք ոմանց կարծեաց երեւիլ իբր հաւանական, թէ ի ժամանակի թարգմանչաց նոյն էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն՝ զի՞նչ ապա հեկեկանք ծերունւոյն Խորենացւոյ առթեալք ի մահուանէ Սահակայ Պարթեւի՝ Հայրապետի Հայոց, եւ ի բարձմանէ թագաւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց. «Ո՞վ այսուհետեւ զմերս յարգեսցէ զուսումն, ո՞վ ուրախասցի ընդ յառաջադիմութիւնն աշակերտիս. ո՞վ զհայրական բարբառեսցի զուարճութիւն, մասամբ ինչ յաղթահարեալ յորդւոյս». Խորեն., Պատմութիւն Հայոց, [գիրք Գ], գլուխ 68: Զի՞նչ պէտք որոնելոյ զյարգող ուսման Ծերունւոյս, եթէ ժամանակակցացն միահաղոյն նովին առաջնորդեալ էր լեզուախօսութեամբ, որով եւ այս աւանդէր նոցա զնշխարս հնութեանց առաջնոց Հայկազանց: Ո՞ր անձն բանական ի միտ առեալ իմաստնապէս զգրուածս սորա ո՛չ խիլայէր մեծաւ յարգութեամբ զարժանաւորութիւն առնս հանճարեղի, եւ զի՞ էր սմա յողբսն որ վասն բարձման հայրապետութեան ի տանէ պարթեւազանց եւ կործանման թագաւորութեան Արշակունեաց, որք յաւէտ գործք էին քաղաքականք եւ եկեղեցականք, յաւելուլ զեղերս առ այն թէ չէ ոք ի միջի որ յարգեսցէ զուսումն եւ զգիտութիւն [1]:

Առանց ամենայնի գիտակցութեան զհնութիւն ախտացեալ զախտ, չէ դժուար պնդել թէ ի ժամանակի [յայնմիկ նոյն] էր [ոճ խօսից] եւ գրերոյն եւ ժողովրդեանն, ուրեմն եւ ամենայն գրուածք հեղինակաց ծաղկելոց յոսկեղէն դարու հայկականս դպրութեան մերձենալի ամենայն հայոց, որ գիտէր գէթ ընթեռնուլ, այլ այսպիսի կարծիք պէտս ունին մեծամեծ փաստից եւ ապացուցութեանց, թերեւս աղաչէաք զհնասէրս ի հանդէս հանել զայնս առ ի պարզել զայս խնդիր ազգային մատենագրութեան: Խնդրեմք ի պատուելի հնասիրացդ իբրու յապացուցութիւն մերոյս ուղղութեան կարծեաց, թէ ո՞յր աղագս ի բառնիլ ի միջոյ թարգմանչաց եւ նոցին աշակերտաց եւ այլոց նոցա հետեւողաց դպրութիւնն հայկական ննջեր [2] զթանձր քուն, մինչեւ ցՄխիթար Սեբաստացի, որ նոր ուրեմն հիմնեալ ի Վենետիկ յամի տեառն 1717 զվանս, զմիաբանութիւն, զուսումնարան եւ զտպարան, տեղի ետ նորոգութեան հին հայախօսութեանն յորմէհետէ շարունակաբար փոքր քան շատ երեւեցան եւ մատենագիրք եւ լեզուագէտք: Եթէ այսմ պատասխանի արասցէն առողջ հայեցողութեամբ՝ ընկալցուք ապա զկարծիսդ իբր հաւանական, ապա թե ո՛չ զմերն յառաջ խաղացուցանեմք զընթացս բանից, թէ գրոցս այս լեզուաւ եթէ խօսէին, կային այնք ի ժամանակս Հայկայ եւ թէ ընդունելի լիցի ցվախճան իշխանութեան նախնի Հայկազանց, իսկ զկնի այսորիկ հնախօսութիւնս սեպհականեցաւ քրմանց եւ մեհենականաց, այլեւ եգիտ զտեղի ի Դիւանս՝ Արքունեաց: Ժողովուրդն առ հասարակ ըստ հարկին պահանջման բնական ընթացեալ կանոնիւք վարեցաւ աշխարհիկ զարդիս կոչեցեալ նոր հայախօսութեամբ, թէ եւ հետո զհետէ խառնեալ յայն զփոխառեալս յօտարաց անշքացոյց մինչ իսպառ, եւ բազում այն է ըստ քաղաքաց եւ ըստ՝ աշխարհաց կերպարանագործեաց զհնչմունս բառից, մինչեւ անհասկանալի կացուցանել զլեզուն՝ որոց յայլմ է գաւառէ էին, զորոյ զփորձ առնումք մեք այսօր իսկ՝ անձամբ անձին:

Հնասէր մատենագիրք դարում, որն ամենաջան խրթնութեամբ գոլն գործին գրել զինչ եւ իցէ, եթէ հետեւել համարին ուղղութեան հեղինակաց չորրորդ կամ հինգերորդ դարու՝ սխալին յոյժ, եւ թէ ո՞րչափ հակառակ էին ընթացք սոցա ընթացից թարգմանչաց կամ այլոց ժամանակակցաց նոցա, ցուցանեմք ահա:

Թարգմանիչք մեր լոյս առեալ ի յունաց եւ ստրկաբար կալանաւորեալ [յոճ խօսից յունականին], զնոյն կալան շաւիղ եւ նոցին առաջնորդեալ տեսութեամբ, եւ առանց միտ դնելոյ սեպհական ազգի պիտոյիցն]` նախընտիր վարկան որպէս զմատեանն սուրբ, սապէս եւ զայլ գրեանս՝ շնորհել ազգին ի լեզու [բուն Հելլենական ըստ ժամանակին], թերեւս եւ ո՛չ առանց գիտակցութեան, զի առ ասիականս որպէս եւ ցայսօր իսկ՝ պաշտելի է աւանդութիւնդ զվերաբերելիս կրօնի եւ աստուածապաշտութեան ունել խորհրդաբար, եւ ո՛չ հասկանալի ամենայն ում եք, որով հանդիսացուցանէին զնուիրական պաշտամունս իբրու աստուածային բարբառով: Այլ այս պղտորեալ տեսութիւն էր կելոց ի նախնի դարս, այժմ իկ ի լուսաւորեալ 19-րդ դարում՝ նախատինք էին անլուանալի, որոց սովին տեսութեամբ առաջնորդեալ՝ կամ էին փառս որոնել անձանց ի սրտի ժողովրդեան, առ անհասկանալի նմա գրելոյն, որով եւ զլեզուին անգործ թողուին պաշտօն: Եթէ թարգմանիչք մեր առաջնորդեալ եղեն յունական տեսութեամբ, այլ եւ յաղթահարեալ յընդաբոյս, ասիական պաշարմանց մատենագրեցին [դժուարիմաց, այո՛ եւ ոչ իսկ հարազատ հայկական հոգով], մի՞թէ արժան իցէ հնաuիրացդ [հրաժարեալ՝ ի շաւղաց լուսաւորեալ եւրոպէականաց, լիբրեւ ի ժանտախտէ խոյս տալ ի գրելոյ] ի լեզու նոր եւ կենդանի, [արժան իցէ զաչս ընդդէմ փակեալ ճշմարտութեանն լուսոյ], զհետ պնդել խաւար առաջնորդութեան հնոցն, առանց [շրջանկատն ուշադրութեան որ ինչ այժմուս հայկական ընկերութեան էին պիտոյք եւ ժամանակիս արդարացի պահանջելիք, եւ զի՞նչ այդ պաշտօն հեղինակի, եւ զի՞նչ այդ կարծիք եւ տեսութիւն], որպէս թէ հնախօսութիւնն կամ ինքնին է լուսաւորութիւն եւ կամ առաջին եւ վերջին հնար լուսաւորութեան, գոնեա՛ զայս լսեմք զօր հանապազ ի հնասիրաց, եւ թէ նորախօսութեամբ կործանի հոյակապ շինուած հին հայկաբանութեան: Զարմանք այս են զի պատուելի հեղինակքդ այդոքիկ ցայս վայր ժամանակի ո՛չ մարթացեալ ճանաչել զլուսափայլ ճշմարտութիւնն, դեռ եւս բազում հանճարոյ եւ իմացականութեան պէտս ունին առ ի ճանաչել միայն զզիարդն եւ զորպէսն նոր հայախօսութեան: Եւ արդարեւ՝ եթէ չէր դոցա պակասեալ ի հասկացողութենէ, հարկ էր դոցա վաղ ուրեմն մերկանդամ տեսանել զայն բաւիղ տարակուսանաց՝ յորում դանդաչէինն անխորհուրդ օդաբաղխութեամբ:

[Խորհուրդ] նոր հայախօսութեան չէ՛ր եւ չէ իսկ յաղարտ վարել զհիմունս հին հայկաբանութեան, քանզի եթէ յայս կէտ ուղղեալ էր զիւր ընթացս, որ զնորախօսութիւնն քարոզ էր, սխալէր չարաչար, վասն զի աւերած բնականին եւ հնոյն ո՛չ կարէր սատար լինել կենդանութեան եւ նորոգութեան նորոյն, որ ի շրթունս յածէր ռամկին տարաձայն կերպաւորութեամբ ըստ քաղաքաց եւ ըստ աշխարհաց: Լեզու չէ՛ր այլ ինչ՝ եթէ ո՛չ գործարան եւ հնար՝ որով բաւական էր մտածողն զխորհուրդս իւր զգալի կացուցանել, կամ միջնորդութեամբ օդոյ յունկն ընկերին ազդելով, կամ թէ միջնորդութեամբ գրոյ՝ առաջի առնելով ընթերցանելեացն. առաւել քան զայս չիք պաշտօն լեզուի, եւ ո՞վ այդքան վստահ մինչեւ նոր օրինակ տրամաբանութեամբ առաջարկելով հետեւեցուցանել այտի, թէ առ ազնուագործելոյ եւ մշակելոյ զլեզուն՝ պիտի խաթարել եւ կործանել կազմած բուն հայախօսութեանն՝ որ միակ աղբիւր ճանաչի առ ի լցուցանել զպակասութիւնս նորոյ լեզուին: Ո՞րով հիմամբ մարթ է մտածել՝ որպէս թէ առաջի կայցէ կործանումն հնախօս լեզուին առ շինութեամբ նորոյն, ուսցուք ի լուսաւորեալ ազգաց, եթէ չզօրեմք մեզէն ճանաչել. զի՞նչ այլայլութիւն ձգեաց յինքն Կիկերոնեանն լեզու, մինչ ի նմանէ յառաջ եկին այնքան բազմաճիւղ բարբառք Եւրոպիոյ՝ Հռովմէականս անուանեալք. ո՛չինչ, եւ կրկին անգամ ասացից՝ ո՛չինչ. մեռեալն լատինաբանութիւն ո՛չ եւս բաւելով նորանոր հանգամանաց եւ որպիսութեանց ժամանակին, յար եւ նման էին հայախօսութեան առ հայս՝ տեղի ետ ծնելութեան նորոցն, եւ մի՛թէ նորանոր բարբառքն Հռովմէականք վնասեցին ինչ մեռեալն լատինախօսութեան՝ որ [զինչ եւ էր. նոյն ե՛ւ] մնացեալ է ցարդ ի մատենագրութիւնս հեղինակաց, եւ [այժմուս պաշտի միայն առ սակաւաթիւ ուսումնական ոմանս, եւ այն մասնաւոր եւ [յո՛յժ մասնավոր խորհրդով]: Նոյն բան է եւ զհին հայկականէն: Բայց ի սէր Աստուծոյ հարցանեմք աստանօր թէ զի՞նչ իմանան ուսումնականք հայոց պահպանութեամբ կամ կենդանութեամբ նոյն լեզուի: Քաջայայտ է ապաքէն, թէ հին լեզուն մեռեալ է եւ դնի ի խորս գերեզմանի, ըստ որում չունի կեանք եւ կիրառութիւն կընկերական կենցաղս, եւ զայս լեզու մեռեալ, [զայս լեզու (որ չէ լեզու, վասն զի լեզու ասի էապէս այն, որ կենդանի է, յար շարժողական ինչ մի խօսուն եւ ձայնաւոր ի շրթունս ազգի)], կրկին մեռուցանել անհնարին է, բայց գոնեայ պահպանել զայն պարտ էր՝ ասեն իմաստունքն հայոց. եւ մեք ասեմք. [կացցէ եւ] մնասցէ դա անդ, ուր էն, այսինքն կապեալ եւ կալանաւորէալ յիւրում դարաւոր գերեզմանի, զի դորա չի՛ք տեղի ի կենդանեացն աշխարհի, եւ յայժմուս ժամանակի՝ որ ամենեւին ա՛յլ է քան զդարս Մովսիսի Խորենացւոյ, Եղիշէի եւ այլոց հնախօս հեղինակաց: Բայց խառնել եւ շփոթել զդարս եւ զժամանակս եւ պահանջել, [անխորհրդաբար], զի Հայք 19-րորդ դարու հարմամբ կախարդական իմն գաւազանի թռուցեալ փոխադրիցին ի դարն չորրորդ կամ հինգերորդ հայկականս դպրութեան, եւ այն՝ յայսպիսի [տառապեալ] որպիսութեան միջի, յորպիսւոջ տեսանեմք զհայս (թէպէտ կոյրք ոչինչ տեսանեն, ըստ որում տեսութիւն չէ դոցա սեպհական), զայդպիսի բաբելոնեան խառնակութիւն ի խելապատակս հայոց ո՛չ գովեմք մեք, այլ ամենեւին հաւան եմք նոցին իմաստուն մտածողացն, որ ուշի ուշով . միտ եդեալ ժամանակացն փոփոխութեան եւ այժմ եան որպիսութեան ազգին, հնար հնարեն, փորձ փորձեն զնոր բարբառն ազգային ի գործ մուծանել եւ մշակել զնա ըստ պիտոյից մերոց աւուրց: Երանի՜ թէ յաջողեալ էր հնասիրացդ այդոցիկ Զանոսեան տեսողութեամբ նկատել զանցեալն եւ զներկայն, ուստի եւ ապագայքն ո՛րպէս որդիք ի հօրէ բնաւորեալ են յառաջանալ:

Աբեղայական՝ տեսութեամբ զարգացեալ՝ [Յովհաննէս քահանայ Միրզոյեան վանեցի, դասատու հայկաբանութեան ի Զմիւռնիա, ի մերումս] 19-երորդ դարու [ելանէ] ի բեմ [հայկական] խրթնաբանութեան իւրովքն] երկհատոր տաղաչափութեամբք մակագրելովք « Ոսկի դար Հայաստանի » եւ « Արփիական Հայաստանի » եւ միով Ճառ իւ՝ զսուրբ Նշանէն Վարագայ, եւ որպէս մեզ թուի՝ նոր ի նորոյ տնկէ ի սրտի աբեղայամիտ իմաստնոց հայոց զձգտողութիւն ամենաճիգն լինիլ ի խրթնաբանութեան, զորոյ ապացոյց՝ կարեմք քաղել ի գովաբանութեանց նոցին իսկ վանեցւոյն հետեւողաց, որ առանց [մտացն լծակալ կշռելոյ, թէ արժանաւորութիւն իմացական ինչ գործոյլ չէ այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին բառիւք, եւ իբր ի բազումս անծանօթիւք բազմաց, այլ, սմին հակառակ], պատարուն եւ ճոխ հոգեսնունդ] գաղափարօք եւ հասկանալի ընթերցանելեացն. [բայց ասոքիկ ոչ պահանջին, դոքա] սքանչանան [միայն ընդ] այս խրթնաբանութիւն եւ իբրեւ [տկարամիտ համբակս կոյր զկուլայն] զհետ միտեն նորին ընթացից: Աղաչեմք զառողջամիտ ընթերցանելիսն, յորոց [ի ձեռս անկեալ էին այնոքիկ վաստակք, ասել մեզ] թէ զի՞նչ յայնս գտանեն, որ մարթիցի [օգտել ի շինութիւն հոգւոյ եւ սրտի] եւ սնուցանել զմտաւոր կենդանութիւն մանկտոյն. մեք ի քննին մտեալ ո՛չ մի անգամ, գտանեմք ի նոսա պատմական ծանօթութիւնս եւ եթ՝ աւանդեալս բանաստեղծական ոճով եւ ամենաջան եւ միանգամայն անընտել հին հայախօսութեամբ, զի որ ի նոսա են շեղջակոյտք [իբր ի բազումս] անգործածական բառից, շարունակելոց յողջոյն ընթացս գրուածոյն իբրու ընդ մի օղ շարեալ, առ եւ ո՛չ մի հեղինակ գտանեմք, թո՛ղ զոմանս ի նոցանէ երեւեալս երբեմն ի [վաստակս՝ առաջնոց մատենագրաց, իմա՛ դու ինձ զթարգմանիչս մեր: Ասասցեն պաշտպանք հին հայախօսութեան, եւ ասասցեն մաքուր խղճմ ըտանօք, թէ ո՞վ ոք [ի հայկականս ընկերութենէ] կարէ զայն առնուլ ի ձեռն եւ միթէ հրճուանք ոմանց հնասիրաց՝ յընթեռնուլն զայն կարէի՞ն լցուցանել զպակասութիւնս, որոց տանի եւ համբերէ զաւակն հայկական ի միջի աղբերաց՝ ծարաւի գտանելով, որպէս ասաց ոմն ի հնոց: Մինչեւ յե՞րբ պաշտեսցի առ մեզ ասիականդ մոլորութիւն խօսիլ, գրել, երգել, այնպէս որպէս զի հասկացողք գտցին սակաւք, որպէս թէ որչափ սակաւ իցեն հասկացողք, այնքան գերազանց համարիցի բանն. ո՞վ պատմեաց դոցա, թէ [զասացեալն գիտութիւն, որ պատկանի հասարակաց] մարդկութեանս, [պարտ էր պահել ի թագստեան եւ բանալ միայն] հնգից կամ տասանց. լուիցէ, [որ ունի ականջս լսելոյ, թէ՝ զինչ ասէ հանճարեղ [գերմանացին] Շլեյդըն. գիտութիւնն պարտի սեպհական լինել բովանդակ մարդկութեան, եւ ո՛չ իբրեւ խորհուրդ կամ գաղտնիք՝ յոր նուիրեալ [էին սակաւք ոմանք, յորոց] կազմի միաբանութիւն ուսումնականաց: Գանգատին ապա նոքին իսկ ուսումնականք հայոց՝ թէ չիք առ հայս լուսաւորութիւն, եւ թէ մանկտին հայկական չէ հակամէտ յուսումնառութիւն, որպէս թէ իրաւունք իցեն դաստիարակել զմանկտին մեռեալ եւ անծուծ լեզուաւ, եւ պահանջել ի նմանէ, զի ընկալցի նա զայն, եւ սնուսցէ ի հոգւոջ եւ պտղաբեր գործեսցէ զանդաստան մտաց՝ [մինչ] ո՛չ հասկանալ եւ տառապի [միայն] ընդ [աւելորդ] բեռամբ [անհասկանալեացն]: Գանգատանքդ զհայկական մանկտւոյն յայնժամ եւ եթ [լինէր իրաւացի]: Եթէ հնախօս լեզուն հայոց գէթ կրէր յինքեան զուuանելիս եւ զկենդանի գաղափարս՝ որովք ծաղկի Եւրոպա, եւ թէ հինն լեզու կայ մնայ ցարդ մեռեալ եւ անհոգի, զո՞ր գաղափար կարէր տալ ուսանողին, ասասցեն ինքեանք ուսումնականք՝ թէ զի՞նչ մինչեւ ցայսօր ուսեալ է դոցա ի հին մատենագրութենէ, տոմսակս ոմանս, հրահանգիկս, կամ՝ ճառիկս ինչ եւ վասն ո՞րոց. այժմեան ազգին հայոց որ ո՛չ հասկանայ զայդպիսիս, զորս թէպէտ եւ հասկանայր, օգտիլ ունէր եւ ոչինչ, վասն զի այդպիսի մանկունք նախ քան զծնանիլն, մեռեալ էին յարգանդի մարց՝ լոյս տեսեալ զհրապարակի եւ ահա տեղափոխին իբրու ի մի գերեզմանէ ի միւս գերեզման: Իմ է այդպիսի իրողութեանց եւ մերոյս Հայկական մանկտւոյ վիճակ ո՞րպիսի. ասասցէ՛ որ գոնեայ ժամ մի եւ եթ նուիրեալ այդպիսի խնդրոց [վերահասու եղեալ իցէ] ճշմարտութեան. բայց ինձ այլապէս թուի, ճշմարտութիւն չի՛ք առ հայոց ուսումնականս, թո՛ղ զայն [յոյժ տարակուսելի] ճշմարտութիւն, զոր ընդունին դոքա ի բերանոյ բարեկամաց. բայց ճշմարտութիւն այնպիսի՝ որ ելանէր ի բերանոյ թշնամեաց, անընդունելի էր. ուստի զհետ գայր, որպէս թէ զճշմար| տութիւն պիտոյ էր չափել չափով բարեկամութեան կամ թշնամութեան, որ առ եւրոպացիս միշտ երկրորդական իրք էին, մինչ [քննելի էր ճշմարտութիւն կարծեաց որոյ եւ իցէ առն մտածողի:

[Առ Հայս ի շրջակայս մեր տեսանի եւ ճշմարտութիւն մի այլ. ամենեւին օտար ի լուսաւորեալ հոգւոյ մերումս ժամանակի, թէպէտ յոյժ ազգակից խաւար ճշմարտութեան պապականաց յընթացս միջին դարուց եւ անդր եւս. իմա՛ դու ինձ զայն ճշմարտութիւն, որ հաստատի հրամանաւ, սպառնալեօք եւ հալածանօք, ըստ որում չեն ի միջի ապացոյցք յաղթողք՝ պատճառք բանաւոր. ողբալի ճշմարտութիւն, գաւազանաեւ ապացուցեալ, ըստ որում հակառակորդն, թող զբռնութիւն գազանական, այլ զէն ո՛չ ունի: Եղկելի՛ ճշմարտութիւն]: :

Ոչ կարացեալ ցայս վայր իմաստնոց հայոց՝ շօշափել զհետին չքաւորութիւն հին մատենագրութեանն, որովք հային ի գիտութեանցն հանդէս, գիտութեանցն ասեմ, որով լուսափայլին միտք, կենդանանայ եւ սնանի հոգին, եւ կամ առ անհնարին հնասիրութեանցն յաղթահարեալ ի կրից՝ հնչեցուցանեն, թէ լուսաւորութիւն ազգի կախի զհին մատենագրութենէ, եւ թէ սա ինքն է առաջին եւ վերջին հնար բորբոքելոյ զհայրենասիրութիւն, առանց որոյ առաջի կայցէ կործանումն ազգի, մանաւանդ, եթէ մատենագրեսցի նոր եւ վճիտ հայախօսութեամբ, որ ունի կեանք եւ կիրառութիւն յընկերական կենցաղս: Ո՜վ տղայամիտ դատողութեանդ, եւ ո՞վ ի լուսաւորեալ հայոց՝ որոյ քննեալ եւ մաղեալ իցէ զհինն դպրութիւն, ո՛չ տեսանէ ակներեւ զայս անհիմն եւ սուտ դատողութիւն, որ չէ այլ ինչ, եթէ ոչ հնար իմն արուեստակեալ առ ի խաբել զազգին պարզամտութիւն: Ասացաք արդէն եւ խնդիր ի մէջ արկաք, թէ զի՞նչ ուսեալ է դոցա ի հին մատենագրութենէ, կամիմք լսել. թո՛ղ խօսեսցին պատուելիքդ: Բայց ցորչափ դոքա լռութեամբ միայն խոստովանին զիւրեանց պարտութիւն, մեք զմերս հրապարակեմք կարծիս, թէ հին մատենագրութիւնն բաց ի պահելոյ յինքեան զնուիրականն բարբառ, չաւանդէ մեզ ապա եկելոցս զայլ ինչ, ուստի բաց ի Ազգային պատմութեանցն տեղեկութենէ, հնա՞ր էր քաղել այնպիսի գիտելիս, որովք բարձր ի գլուխ պանծան եւրոպացւոցն մատենագրութիւնք ի մերումս դարու. ո՛չ եւ ո՛չ կարեմք նոյնպէս համեմատել զմերս հին դպրութիւն ընդ հին դպրութիւնս Յունաց եւ Հռովմայեցւոց, որ զայն բան ունէին առ մերս հայկական, զոր բան տիւ առ գիշեր. եւ ոչինչ մխիթարեմք՝ քաջ գիտելով թէ դպրութիւն ազգի միշտ ծառայացելոյ եւ ստրկացելոյ այլասեռ իշխանաց, որպիսի եղեալ է Հայոցն, հարկաւ ուներ լինել ինչ մի ի ստորագունիցն յոյժ:

Արժանի էր հարցասիրութեան, թէ զի՞նչ իմանան իմաստունքն հայոց կործանութիւն Ազգի առ շինութեամբ նոր մատենագրութեան, ցաւ է ինձ խոստովանել աստանօր, թէ պատուելի իմաստունք մեր դեռ ո՛չ կարեն հասկանալ՝ թէ ասացեալն Ազգ չէ այլ ինչ, եթէ ո՛չ լեզու, առանց որոյ չէ մարթ լինել ազգի. նա հոգի է ազգի, եւ ազգ մարդկան առ հասարակ նովաւ կեայ. իսկ լեզու չոր եւ անծուծ, այլ եւ թաղեալ ընդ փոշւով հազարամէից, որպիսի է հինն լեզու՝ ամենեւին անկարող վերակենցաղել զբանականութիւն շնչասպառ: Զի՞նչ այդ տրամաբանութիւն ամենեւին նոր եւ անբանական առ իմաստունս Հայոց, որք յառաջարկութեանցս՝ թե Ազգ Հայոց անտէր եւ անպատսպար՝ մնայ ընդ երկար յետնեալ եւ պակասեալ մինչ ի սպառ ի լուսաւորութենէ, եւ թէ հինն լեզու՝ ո՛չ կարելով լինել նմա առաջնորդ ի լուսաւորութիւն, ըստ չունելոյ յինքեան զսննդարարն զայն հիւթ, զորպիսի պահանջէ դարս լուսաւորեալ՝ առ ի պահպանել ըստ կարի զկենդանութիւն. բանականութեան ազգին եւ անհասկանալի միանգամայն եւ անմերձենալի լինելով նոր ժողովրդեանն, պիտոյ էր ուղի հատանել լուսաւորութեան ընդ կենդանին բարբառ, դնելով ի նմա ուղ եւ ծուծ բաւական առ ի կեանս հրաշագործել զննջեցեալ բանականութիւն, աստի յայսցանէ հետեւեցուցանեն, թէ կործանի ազգն, եթէ ո՛չ թարթափեսցի առ նսեմ լուսով հնոյն մատենագրութեան եւ եթէ ջովացեալ պարարտասցի անդաստան բանականութեան նորա կենդանի բարբառովն, որով վարին հայք առհասարակ յընկերական կենցաղս: Չգիտեմք բնաւ, եւ զարմանք զմեզ պաշարեն՝ թէ զի՞նչ պատասխանի տալոց են մեզ իմաստունքդ մեր՝ եթէ ի բանից նոցա առեալ հարցցուք զնոսա, թէ վասն է՞ր ո՛չ կործանեցան ազինք Եւրոպիոյ, կամուրջ հաստելով լուսաւորութեան՝ զնորն բարբառ հասկանալի առ հասարակ այլ ի սմին հակառակ է գտեալ զմուտ նորոյ աշխարհի, ծաղկեցան եւ ծաղկին օր ըստ օրէ լուսաւոր եւ պայծառ հայեցողութեամբք ի բնաւս: Այսու իսկ օտար ի ճշմարտութենէ կարծեօք յերբեմն ժամանակի, այն է ի կատարածի երեքտասաներորդ դարու, աբեղայամիտ դպրոցականք, ախոյեան յարուցեալ ընդդէմ անմահին Դանթեայ՝ որ զԱստուածային կատակերգութիւն (Божественная комедия) գրեաց ո՛չ ի լեզու լատին, այլ ի հասարակաց հասկանալի իտալական, ցվերջին ճիգն ճգնեցան խափան արկանել վերանորոգութեան լեզուին, կարկատելով զանհեդեդ պատճառանս, զոր օրինակ առնեն այսօր իմաստունք հայոց հնասէրք եւ մանաւանդ որ ի նոսա զարգացեալքն էին դպրոցական սահմանափակ տեսութեամբ. եւ զի՞նչ. կարացի՞ն արդեօք ստնանել զանպարտելի ճշմարտութիւնն՝ որ քարոզիւր բերանով իմաստնոյն Դանթեայ. հալածանք առ ի դպրոցականաց ընդդէմ նորոյս իտալախօսութեան ոչ այլ ինչ պտղաբերեցին, եթէ ոչ քաջալերելով զժողովուրդն արձան զանմահ երախտագիտութեան կանգնել Դանթէայ եւ ճանապարհ հորդելով նմա եւ այլոց հետեւողաց առողջ բանի՝ ի կազմել զնոր դարագլուխ լուսաւոր մատենագրութեան մերկացեալ զխաւար տեսութիւն դպրոցական իմաստակաց: Այսպէս դատափետեալն ի յանցանս կործանութեան լեզուի հանդիսացաւ գլուխ անկեան հոյակապ իտալախօսութեան: Եթէ հնասէրք հայոց համարեն զայս ամենայն յանուրջս անցեալ, եւ ո՛չ կամին զգալ, թէ որ ինչ ընդ եւրոպացիս էանց, նույն կարէ անցանել ընդ հայս, ըստ որում եւ հայոց ազգ չէ արտականոն ինչ բացառութիւն յընդհանուրն մարդկութենէ, մեք հաւատարիմ առնեմք զպատուելիսդ, զի բնութիւնն եւ ժամանակն միօրինակ եւ միով անստերիւր կանոնալ վարին ընդ ամենայն ազգս եւ ազինս եւ ոչ ոք ուժ է ճակատ յարդարել ընդդէմ ներգործութեան ժամանակին եւ պահանջման բնութեանն. զանազանութիւն ի նոսա զէթ այս նկատի, զի եւրոպէականք (ոտնկառոյց ունելով ի հող իւրեանց հայրենի], արդէն զընթացսն կատարեալ, ելին անցին ի գահագլուխ թագաւորութեան գիտութեանց. իսկ հայոցս՝ [թէեւ յօտարութեան վայրի] նոր ուրեմն շնորհեցաւ զհետ ընթանալ նոցա, թերեւս եւ շնորհեսցի Ամենակալ Տեառնէ՝ եթէ հնասէրք հայոց՝ խնամ տարեալ հայկական մանկտւոյն, որ ի բերան առեալ զանուղ եւ զանծուծ ուղղականն եւ զսեռականն՝ [զզուին եւ նողկտան, ցամաքին եւ չորանան հոգւով], զգեցցեն զայնքան գէթ արութիւն առ խոստովանելոյ միայն զճշմարտութիւնս, եւ ի բաց յանձնէ քեցելոյ զախտ անխորհուրդ հնասիրութեան, որով ի մի հոգի եւ ի մի կամս բոլորեալ լուսաւոր մտածողացն՝ ձգտեսցին այնուհետեւ բերել յանձինս իւրեանց զկենդանագիր ժիր սերմանացանի ի բանական անդաստան Հայկեան մանկտւոյն:

Առողջահայեաց հեղինակ զարդիս ի մէնջ ջատագովեալ « Վարդապետարանի կրօնի », զսոյն զայս լուսափայլ ճշմարտութիւն վաղ ուրեմն [ծանուցեալ ] հրատարակել զ Հոգեբանութիւն իւր տպագրութեամբ յամի Տեառն 1851 ի յառաջաբանութեան անդ նորին լեզու իմաստասիրական ոճով բանից զայս ամենայն ի լսելիս մերայոց, որոց ունիցին առողջ ականջս լսելոյ, եւ այսպէս ահա կատարելով արդարապէս զիւր գործ, հրատարակէ զառաջինն ի նոր լեզու երկասիրութիւն, մակագրեալ՝ «Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի երեխաների համար», զկնի որոյ ի շինութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ընծայէ ազգին «զ Վարդապետարանն կրօնի » իմաստուն յառաջաբանիւն:

[Թողցի] մեզ աստանօր պարզապէս խոստովանիլ զճշմարտութիւնն, թէ [այս] առաջին անգամ է], զի Ազգ հայոց [ի լեզու հասկանալիք ընթեռնու եւ [տեղեկանայ իւրոցն] պարտականութեանց իւր առ [անձն իւր], առ ընկերն, եւ առ Աստուած, եւ որ ինչ վերաբերին յաստուածայինն վարդապետութեան: Թէպէտ հարք նախնականք ի սկզբանէ անտի Հայոցս քրիստոնէութեան աւանդեցին ազգին, եթէ ո՛չ ըստ այսմ կանոնի, գէթ այլապես, որչափ զօրեցինն, սակայն գոլով նոցա մատենագրեալ ի լեզու էին եւ անմատչելի հայոց ժողովրդականաց, կացին եւ մնացին, որպէս եւ մնան իսկ այսօր, յանկիւնս վանօրէից եւ ի մենարանս աբեղայից: Այո՛, ո՛չ շատ յառաջ քան զայս տպագրեաց ի Մոսկվա Մսեր մագիստրոս Զմիւռնացի զիւր « Հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան » (զոր աւելի արժան էր ասել քրիստոնէական դաւանաբանութիւն (կատեխիզիս), քան թէ հրահանգ քրիստոնէական վարդապետութեան], սակայն, թէ եւ ցաւ է մեզ խոստովանիլ, այդ եւս ըստ օրինակի առաջնոցն էանց գնաց եւ եղեւ ի մոռացօնս ազգին, զի փոյթ չեղեւ [պատուելի հեղինակիդ] խօսիլ ընդ ազգին ի լեզու, [զոր հասկանայ եւ ազգն: Յայս գործ Մագիստրոսիդ] տեսանեմ յաւէտ խուռն բազմութիւն վկայութեանց աստի եւ անտի հաւաքելոց, քան [թէ ընթերցանելի բանս առ ի] հեղինակէն: Որպէս մեզ թուի՝ [կրօնուսոյց] մատենագիրք մեր ի գրելն զայսպիսիս ունին [իւրեանց կէտ| նպատակի կրթել զուխտ եկեղեցւոյն, որոց [շատ թէ սակաւք հասկանալի է հինն բարբառ, [բայց եթէ սմին հակառակ] ջանք նոցա միտեալ էին ի լուսաւորութիւն ժողովրդականացն առ հասարակ, [հարկ էր ապա] ընթանալ [նոցա զայն ճանապարհ], զոր ընթացան ցարդ ամենայն քրիստոնեայք, թարգմանեալ զսուրբ մատեանն եւ զԱւետարանն ի հին լեզուէ ի նորն եւ հասկանալին ժողովրդեան: [Զայսպիսի ամեն հարկաւոր] հոգաբարձութիւն [ոչ ուրեք տեսանիմք առ ի մերng] աստուածաբան [վարդապետաց, որք, վայելելով ի վաստակս ազգին, անփոյթ արարին ի ձեւ պատշաճաւոր ջամբել ազգին զհացն կենաց, եւ զոր ինչ գործ ինքեանց կար գործելոյ յօգուտ սեփական ազգի], թողին [գործելոյ, ո՞վ ամօթոյ ազգիս, օտարազնեայց ոմանց, Բազըլեան, ասեմ], աւետարանական [ընկերութեան միաբանից) Դիտրիխ եւ Զարեմբա գերմանական քահանայից, որոց կամեցեալ հասկանալի կացուցանել Հայ ժողովրդեան զբանն Աստուծոյ, տպագրեցին վասն մեր Հայոցս յամի 1836 ի Մոսկվա զՆոր կտակարան ի լեզու աշխարհիկ: Գործ այս արժանի բիւր շնորհակալեաց առ ի մէնջ, զի ո՞ր այն իցէ առաւելագոյն շնորհ, քան ճանապարհ յարդարել քրիստոնէին չճանաչելոյ զաղբիւրս իւրոցն քրիստոնէական կրօնից, եւ ինքնին ուսանելոյ անտի, զոր ինչ պարտ էր առնել եւ թողուլ: Երանի՜ թէ եւ ի մերայոց ոք նախանձաւոր գտեալ տարածելոյ զբանն Աստուծոյ, առողջ հոգւով, եւ հմուտ ձեռամբ ընծայէր Ազգին զբոլորամասնեայ թարգմանութիւն սուրբ գրոց, եւ այնու հասկանալի կացուցանէր զմատեանն հասարակութեան Ազգին. չի՛ք տեղի երկբայութեան, թէ կրօնական ուսումն հայկազանց հիմնեալ հաստատիւր յայնժամ ո՛չ ի վերայ բանից եւ քարոզութեանց այլոց, այլ՝ ի վերայ ճիշտ ծանօթութեան աստուածային ամենապարզ վարդապետութեան՝ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, այլ եւ լուսափայլ կերպարանափոխութեամբ ծաղկելոց էր ի գիտութիւնս, որ ինչ զԱստուծոյ՝ եւ զՆորին ստորոգելեաց:

Անտեսեալ զայս ամենայն իմաստնոցն Հայոց, մինչ դեռ հարկ է վերայ կայր խնամով հոգաբարձու լինել նոցին, արշաւին ի մարտ պատերազմի ընդդէմ առողջ դատողութեան, ոչ կամելով ունկն մատուցանել օրինաւոր բանից եւ ապացուցութեանց առ ի մտածողացն կողմանէ, եւ փողին զհնախօսութիւն անվերջ կամակորութեամբ, որպէս թէ ոք, որով թարթափեալ էր ի յոյզ եւ ի խնդիր միոյ միայնոյ հայաբար հնախօսութեան կարող էր մտածել եւ խորհիլ, որ սեպհական է լուսաւորելոցն: Զի՞նչ արդեօք կարէ բարբառիլ դժբաղդ լեզուն՝ աղաչեմք ասել, եթէ զգայութիւն ո՛չ թելադրէ նմա անդէն առ նմին զխօսելիսն, եթէ բանականութիւնն ծածկեալ է դեռ եւս փշովք եւ մամռովք՝ ոչինչ ունի հանելոյ ի հրապարակ: Զգիտութիւն միոյ լեզուի եւ այն՝ լոկ հայկականին չէ՛ բնաւ պիտոյ անուանել գիտութիւն. ամենայն որ եւ է լեզու, տեսեալ իբրեւ պահարան գիտելեաց, յարգելի էր եւ եթ. բայց այն լեզուագիտութիւն, որ ոչ ճոխացուցանէ զմիտս ուղիղ գաղափարօք եւ ճիշտ հայեցողութեամբք ի բնաւս՝ էր միայն անխորհուրդ մեքենապաշտ ձգտողութիւն գիտելոյ զլեզուն, առանց մշակելոյ զանշէն մնացեալ բանականութիւնն, առանց յղկելոյ զտեսողութիւն նորա, վասն զի՝ լուսաւոր մտածութիւն է, որ նախակարգէ զխօսս. նա՛ է, որ տայ կարողութիւն ճանաչելոյ եւ դատելոյ, մինչ լեզուն իբրեւ նիւթական մշակ այսր իմացական ներգործութեան, կերպաւորէ զձայն մտախորհութեանն՝ զգալի գործելով լսելեաց եւ ընթերցանելեաց: Եթէ ըստ պատասխանելոյ հնասիրացդ, դիտաւորութիւն դոցա էր ստուգապէս լոյս ընձեռել Ազգային մանկտւոյն եւ բառնալ զնախատինս նորա, ըստ որում մուրողաբար օտարին ապրի ողորմութեամբ, ապա արժան էր զխաւարն լուսով փարատել, եւ կենդանութեամբ ի կեանս վերակենցաղել զնիրհեալ հոգի հայկական մանկտւոյն, որ լինէր ապաքէն հրաժարելով ի քարուտն ճանապարհ է եւ ուղեւորելով ընդ արքունին ճանապարհ, զի յաւուրս մեր շատ եւ շատ էին դժուարութիւնքն ծովացեալ եւ յանհնարինս ճիւղաւորեալ գիտութեանց, առանց ի վերայ կուտակելոյ զլերինս դժուար ուսանելի եւ ապարդիւն հին հայախօսութեան: Առ ի վկայութեամբ հաստատելոյ զասացեալսն ցայս վայը, ո՛չ աւելորդ համարիմք քերել հարեւանցի զպատմութեամբ գրականութեանս մերոյ, առ ի լուսափայլ կացուցանել զսով հոգեղէն կերակրոց՝ որ ի նմա, եւ զքաղց սովալլուկ հայկական մանկտւոյ ի նորայն անշքացեալ աշխարհի, յառաջ խաղալով անդրէն ի կարգի բանիս:

Արմատական լեզու Հայոց, գուցէ եւ ընդաբոյս նախահարց Հայկայ բողբոջեալ յԱրարատեան աշխարհի՝ բաժանի յոստանիկ եւ յեզերականս [3] եւ որպէս կշռադատութեամբ բաւիմ ք ճանաչել, գրոցս այս լեզուի հարկ էր գոլ նույն ինքն ոստանիկ անուանեալ, զի զսա գտանեմք յերգս վիպասանաց, եւ առ արքունի դիւանաւ Տրդատայ. իմա դու ինձ զմատենագրութիւն Ագաֆանգելեայ յոյն պատգամագրի, իսկ հեռացեալ փոքր առ փոքր ի միջերկրէից յեղափոխի յեզերականս. յեօթն ազգս բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, զոր յառաջ բերէ Յովհան Երզնկացի ի մեկնութեան հին քերականութեան: Գրականութիւն լեզուիս, որչափ լոյս տան մեզ նշխարք մնացեալք առ հինաւուրցն Խորնոյ՝ յար եւ նման առ ամենայն ազգս սկսանի վիպասանական երգովք զքաջագործութեանց դիւցազանց, զորս դեռ ի չորրորդ եւ ի հինգերորդ դարս երգիչքն ի Գողթան բամբռամբ երգէին [4] ։ Հիմնեալ հաստատի ապա ի պատմութիւնս, թէ եւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ զրկիմք զարդիս ի նոցանէ, շատացեալ յիշատակութեամբքն, զորս ի մէջ բերէ Խորենացին, թէ ո՛րպես Մար Իբաս առաքեալ ի Վաղարշակայ արքայէ Հայոց՝ առ Արշակ արքայ եւ յուզեալ զդիւանն արքունի՝ որ ի Նինուէ, քաղէ ի հելլեն գրոց՝ զպատմութիւն ազգիս եւ բերէ զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ յոյն եւ ասորի գրով [5] ։

Պատմական եւ բանաստեղծական յիշատակարանք հինն մատենագրութեանն զառաջինն զոհ լինին հպարտութեան եւ անձնասիրութեան Նինոսի արքայի Ասորեաց, որ զինքն կամելով ցուցանել սկիզբն քաջութեան եւ լաւութեան՝ հրամայէ զբազում մատեանս եւ զգրոյցս առաջնոցն ըստ տեղեաց տեղեաց եւ ոյր ուրուք գործոց քաջութեան՝ այրել, իսկ որ առ իւրովք ժամանակօք՝ դադարեցուցանել, եւ որ ինչ վասն իւր միայնոյ՝ գրել [6] ։ ճողոպրեալք յանփրկանաւորն կորստենէ եւ յաւելեալք մինչեւ ցսկիզբն չորրորդ դարու, ի ձեռն Լուսաւորչին Հայաստանեայց դատապարտեալ առ հասարակ իբրու շտեմարան սնոտիապաշտութեան, ընդ երեւելի եւ հազուագիւտ անդրիս եւ ընդ մեհեանս Աշտիշատու, Արտաշատու եւ բագնայ Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ եւ այլոց բազմաց դատին անխնայ ի հուր, [ցաւ զանբուժելի] թողեալ հնախոյզ բանասիրացն սրտի, [որով] ընդ մէջ անցելոց դարուց ցչորրոդն զկնի Քրիստոսի [խտրոց ի մէջ անկանի], վիհ մեծ անանցանելի [առ ի մէնջ]: Ոչ շատացեալ ժամանակին եւ այսու զոհագործութեամբ, ախոյեան յարդարէ ընդդէմ հայկական մատենագրութեան զՄերուժանն Արծրունի, որ թագին ցանկացեալ պատուոյ՝ հաճոյանալ նկրտի Շապհոյ Պարսից արքայի, եւ այրէ զամենայն գրեանն յունական տառիւք, հրաման տուեալ աշխարհին ուսանել զլեզու եւ զգիր Պարսից [7]: Ի թեւ կատաղի փոթորկացս՝ թռչին ծածկին ի մէնջ եւ գիտութիւնք ծաղկեալք ի Հայաստան, ի կատարած առաջինն դարու՝ առ Արտաշիսիւ Երկրորդաւ, զորոց մանրամասն աւանդէ մեզ զյիշատակ փիլիսոփոսն Մովսէս [8] ։

Զկնի այսանակ աղետից անցելոց ընդ գրականութիւնս մեր ի սկիզբն չորրորդ դարու, անցանէ ի նախաթոռ մատենագրաց մերոց սուրբն Գրիգոր իւրով յաճախապատում երկասիրութեամբ զԱստուծոյ՝ եւ զաստուածայնոց. յերկրորդականն գահ՝ բազմի Ագաֆանգելոս յոյն պատմիչ, ճառելով զանցս՝ որք անցին ի տարածանիլ քրիստոնէութեան ի Հայաստան աշխարհի՝ ի ձեռն սրբոյն Գրիգորի: Գոգցես ամենայն մատենագիրք մեր, սակաւ յոյժ բացառութեամբ, հետեւին uոցա, որպէս տեսցուք ի ստորեւ, մատենագրելով՝ զաստուածաբանական եւ զպատմաբանական գրեանս: Հոգին բանաստեղծական թափառեալ անպատսպար ի վերջոյ ի հինգ եւ ի վեցերորդ դարս, գտանէ զապաստանարան յերգս եկեղեցւոյն Հայոց: Ի սմին չորրորդ դարու սուրբ Յակոբ Հայրապետ Մծբնայ, Զգօն կոչեցեալ, ի խնդրոյ Վրթանիսի՝ որդւոյ սրբոյն Գրիգորի, գրէ տասն եւ ութն ճառս աստուածաբանականս եւ բարոյականս, որք ի միասին Զգօն կոչեցան յանուն սրբոյն Յակոբայ [9]. այսպէս եւ Զենոբ Գլակ ասորի գրէ ըստ հրամանի սրբոյն Գրիգորի զպատմութիւն եկեղեցւոյն Քրիստոսի ի Տարօն, յորոյ ի հաստատիլ եւ ինքն գտաւ գործակից սրբոյն Գրիգորի: Զսոյն զայս գիր շարունակէ յեօթներորդ դարու Յովհաննէս Մամիկոնեան, յաւելեալ ի վերջէ զծանօթութիւնս զմատենագրութենէ Հայոց: Զմատենագրութիւն չորրորդ դարում, որչափ մեզ յայտնի է՝ կնքեն Փաւստոս Բիւզանդացի եւ Մեծն Ներսէս Պարթեւ, որոց առաջինն՝ շարունակէ զպատմութիւն Ագաֆանգելոսի, պատմելով զանցս աշխարհին Հայոց ի 344 թուականէ մինչեւ ց392 թուականն, իսկ վերջինս՝ աստուածաբանական ճառիւք, այլ եւ պատրաստելով զսուրբն Սահակ եւ զՄեսրոպ՝ կարապետ լուսաւորութեան հինգերորդ դարու:

Թոյլ տացի մեզ աստանօր, փոքր ինչ ըստ սահման ելեալ ճառիս, առ որով պաշտի համառօտութիւն բանից՝ հանդարտաքայլ ընթանալ ընդ ոսկեղէնս դար, թերեւս՝ եւ հանգուցանել եւ սփոփել զվշտացեալն սիրտ, ընկճեալ ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին: Եւ զի չէ մեր դիտաւորութիւն զպատմութիւն աւանդել զհայոցս գրականութեան, որպէս պահանջեն կարգք եւ օրէնք, այլ միայն քաղել անտի զկարեւոր գիտելիս առ ի վկայութիւն ասացելոցն ի մէնջ, ուստի զհամառօտիւ նախակարգեսցուք` աստանօր զոմանս ծանօթութիւնս արժանաւորս տեղեկութեան:

Սեղեխածինն Պապ՝ որդի Արշակայ արքայի Հայոց տարփաւորին Փառանձեմայ, զկծեցեալ յանսպառ կշտամբանաց Մեծին Ներսիսի, ամօթալի յղանայ զխորհուրդ՝ զկեանս դաւաճանել զսրբոյն (զմօրն ընթանալով ճանապարհ) եւ գաղտ արբուցեալ Սրբոյն դեղ մահու՝ լուծանէ ի կենցաղոյս, թողեալ զերկոսին ամոլակիցսն՝ զորդի սրբոյն Ներսիսի զՍահակ Պարթեւ եւ զՄեսրոպ Հացեկացի զաշակերտ Մեծին Ներսիսի ի սուգ անմխիթար: Զկնի ապիրատութեանս գործելոյ երանելին Մեսրոպ թողու լքանէ զքարտուղարութեանն պաշտօն առ Արքունի դրան եւ փուլթացեալ դիմ ի ցանկալին միայնակեցութիւն, Հոգւով կամելով ոգւոց Հօրն՝ լինել պարակից, եւ յետ վեց ամաց Խոսրով արքայ Հայոց ի տեղի Ասպուրակէսի կաթողիկոսի Հայոց՝ յաջորդէ զՍահակ Պարթեւ, որ ստացեալ զաշակերտս իբր վաթսնից՝ փոյթ ի մէջ առնու կրթել զնոսա յուսումն» եւ ի գիտութիւն Հելլէն դպրութեան: Սփոփեալ սրբոյն Մեսրոպայ եւ սրբեալ զարտասուս ընդ անպարտակիր մահ վարդապետի իւրոյ, տեսանելով զորդին հօրամոյն յաջորդեալ զնա, բուռն հարկանէ զլուսաւորութենէ Ազգին եւ ի խնդիր ելեալ հայկական նշանագրաց առ ի կենագործել զդպրութիւնն՝ գայ առ սուրբն Սահակ զելս խորհել իրացն, այլ եւ զնա ինքն զսուրբն գտեալ ի նոյն անձուկ ճենճերեալ, դառնայ յառանձնութեանն վայր Աստուծոյ Ամենակալի թողեալ զիրսն ապաստան: Յաւուրսն յայնոսիկ Վռամշապուհ արքայ Հայոց, երթեալ ի Միջագետս ըստ հրամանի Վռամայ արքայի Պարսից՝ լուծանել զգժտութիւնն՝ որ իմ է: Յունաց եւ Պարսից, կրէ նեղութիւն ոչ սակաւ, ի չունելոյ զոք գրիչ ճարտար, զի յետ մեկնելոյ սրբոյն Մեսրոպայ՝ դպիրք առ հասարակ եղեալք առ արքունի դրանն, պարսկականաւն վարէին եւ եթ գրչութեամբ: Ի դարձ առնել Վռամշապհոյ ի Միջագետաց, քահանայ ոմն յազգէ ասորի Աբել անուն խոստանայ նմա զնշանագիրս Հայոց յարմարեալս ի Դանիէլէ եպիսկոպոսէ յիւրմէ մերձաւորէ. այլ Վռամշապհոյ անլուր խոստմանցն եղեալ, յելանել իւրում ի Հայս գտանէ ժողովեալ առ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ (որ վերստին գնացեալ էր առ Սահակ) զամենայն եպիսկոպոսունս առ հոգալոյ զգիւտ դպրութեան Հայոց, եւ յիրազեկ առնել նորա զժողովն բանիցն Աբելի՝ աղաչի չլինել անփոյթ, վասն որոյ հրեշտակ վաղվաղակի առաքէ առ Աբել զայր հաւատարիմ Վահրիճ անուն, զկատարումն պահանջեալ խոստմանցն: Առեալ հրեշտակին զԱբել եւ երթեալ առ Դանիէլ՝ հմտանայ քաջ նշանագրացն եւ դարձ ի ժողովն արարեալ, մատուցանէ Սահակայ եւ Մեսրոպայ զնշանագիրսն, որոց զկնի ուսանելոյ վերահասու եղեալ՝ թէ նշանագիրքն չեն բաւական առ ի յօդել զամենայն վանկ բառից, առ պակասաւորութեանն զորոց թիւ Ասողիկ դնէ քսան եւ ինն, իսկ Վարդան քսան եւ երկու: Ինքնին սուրբն Մեսրոպ աշակերտօքն հանդերձ գնացեալ առ Դանիէլ չգտանէ ինչ առ նմա աւելի քան զոր ուսան ի ձեռն հրեշտակին կանխաւ առ նա առաքելոյ: Եւ ո՛չ կամեցեալ ձեռնունայն ի Հայս ելանել թափուր ի յուսոյն եղեալ՝ անցանէ յԵդեսիայ եւ ընդ Փիւնիկէ եւ հասեալ ի Սամոս [10] առ աշակերտ Եպիփանու Հռոփանոս անուն, որ վարժ էր ի գրթեան Հելլենականին, խնդրէ զձեռնտուութիւն առ ի կատարել զգործն, այլ եւ ի սմանէ ինչ ո՛չ օգտեալ ինքնին հանճարեղ մտացն առաջնորդութեամբ ստեղծանէ, զորմէ բան պատմի ի Խորնոյ զայս օրինակ. «Եւ տեսանէ (սուրբն Մեսրոպ) ո՛չ ի քուն երազ եւ ո՛չ յարթնութեան տեսիլ, այլ ի սրտին գործարանի երեւութացեալ հոգւոյն աչաց թաթ ձեռին աջոյ գրելով ի վերայ վիմի Ա, Ե, Է, Ը, Ի, Ո, Է, զի որպէս ի ձեան վերջք գծին կուտեալ ունէր քարն: Եւ ո՛չ միայն երեւութացաւ, այլ եւ հանգամանք ամենայնին որպէս յաման ինչ ի միտս նորա հաւաքեցաւ: Եւ յարուցեալ յաղօթիցն՝ եստեղծ զնշանագիրս մեր՝ հանդերձ Հռոփանոսիւ կերպաձեւեալ զգիրն Մեսրոպայ առ ձեռն պատրաստ, փոխատրելով զհայերէն աթութայսն ըստ անսայթաքութեան սիղոբայից հելլենցւոց» (Խորեն., Պատմ. Հայոց, գիրք Գ, գլուխ 53): Ընդ այս ցնծացեալ սրբոյն Մեսրոպայ, որպէս այր, որ գտանէ աւար բազում, անդէն առ նմին աջակցութեամբ աշակերտաց իւրոց Յովհաննու եւ Յովսէփու միջամուխ լինի ի թարգմանութիւնս առակացն Սողոմոնի, եւ Նոր Կտակարանի, եւ գլխաւորեալ զգործն՝ բէրէ նշանագրօք հանդերձ ի Հայաստան առ սուրբն Սահակ եւ առ Վռամշապուհ արքայ Հայոց: Այլ զի արանցս այսոցիկ մեծաց՝ վաղ ուրեմն նախանձեալ էր զնախանձ Ազգին, վասն որոյ հրաման անդէն առնեն սրբոյն Մեսրոպայ բանալ զդպրոցս եւ զհետ լինել ծաղկեցուցանելոյ զդպրութիւնն՝ սեպհական նշանագրացն յաջողելով ժողովեալ զաշակերտս ընդունակ ուսման, զորոց զյատկութիւնս մանրամասն աւանդէ Քերթողահայրն Մովսէս:

Յետ աստանօր այսպէս կարգելոյ եւ կարգադրելոյ հրաւիրեալ լինէր սուրբն Մեսրոպ ի Վիրս՝ առ ի նոյն գործ, որոց եւս արարեալ զնշանագիրս, իջանէ յԱղուանս, եւ ստեղծեալ կոկորդախօս Գարգարացւոյ լեզուին նշանագիրս, դարձ անդրէն ի Հայաստան առնէ, եւ գտանէ զսուրբն Սահակ ի թարգմանութիւնս Հին Կտակարանի յասորւոց ի հայ, վասն զի զյոյն գրեանն այրեալ էր Մերուժանայ, եւ պարսիկ վերակացուք թոյլ ումեք չտային ի Հայոց յունականաւն վարիլ դպրութեամբ, այլ ասորւոյն եւ եթ: Որչափ ինչ զօրէ մարդկայինս մտաց ոյժ, զայն ամենայն շատ աջողակութեամբ ի գործ եդեալ հոգիացելոցս ի մարմնի, եւ վտարեալ զամենայն նեղութիւն եւ զսատան՝ տարածանեն զգիտութիւն նշանագրացն եւ այլոց կարեւոր ուսմանց ի Հայս ի բաժնի Պարսից՝ դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս ի բաժնի Պարսից՝ դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս ի բաժնի Յունաց. այլ հանդիպեալ ատելութեան եւ ո՛չ ընդունելութեան ի վերակացուաց աշխարհին՝ առաքէ սուրբն Սահակ զՄեսրոպ եւ զՎարդան զթոռն իւր ի Բիւզանդիոն, տուեալ նոցա տանել զթուղթս առ Թէոդոս կայսր, առ Ատտիկոս եպիսկոպոս Յունաց, որ ի Հայոցս ազգէ Սեբաստացի քաղաքաւ եւ առ Անատոլիս զօրավար, որպէս զի կայսերական արասցեն հրաման ընդ ամենայն տեղիս Հայոց ի բաժնի Յունաց՝ ընդունել զվարդապետութիւն սրբոյն Սահակայ եւ զնշանագիրս Մեծին Մեսրոպայ [11] ։ Կայսրն Թէոդոս զիջանէր ի խնդիրն եւ հրաման կայսերական տայր յարգել զՍահակ՝ ի կարգի կացուցանելով զվարդապետութիւն նորա, եւ զդպրութիւն Մեսրոպայ զառաջինն մերժեալ եւ զծախս դպրոցաց հրամայէր յարքունուստ լինել, ընդ նմին զՎարդան արարեալ ստրատելատ, իսկ զՄեսրոպ գրեալ յառաջին վարդապետսն: Հասեալ հրեշտակացս առ Սահակ խիլայեալ ի կայսերէ՝ զանձուկ փափագանաց սրտիցն լնուլ ըղձանան, փոյթ լինին ի վարդապետել որպէս ծարաւի ոք տօթակէզ փոյթ լինի ի՝ կենդանի յառաջիլ ջրոց հոսանս: Այլ Սահակայ զՄեսրոպ բաւական գոլ տեսեալ առ ի կեանս հրաշագործելոյ զդպրութիւն Ազգին յարեւմուտս՝ թողու առ նմա զթոռունս իւր եւ ինքնին Վարդանաւ հանդերձ անցանէ յԱյրարատեանն աշխարհ, ի դուռն առաքելով Պարսից ըստ քաղաքական գործոց ժամանակին՝ զՍմբատ ասպետ եւ զՎարդան ստրատելատ: Մեսրոպայ ծնեալ հոգեւորն վերածնելութեամբ զորդիս եւ ի տեղի իւր զնոսա յաջորդեալ՝ Ղեւոնդ եւ զԵնովք՝ ի Սպեր, զԳինթ՝ ի Դերջան, եւ զԴանան՝ յԵկեղեաց գաւառի, ինքնին խաղայ յԱյրարատ ի գաւառն Գողթ սրբել զաղանդ հերեսիովտաց զայնու ժամանակաւ երեւեալ, եւ յետ զառաքելականն կատարելոյ զպարտս, ելանէ ի Վաղարշապատ առ սուրբն Սահակ: Ուստի խորհուրդ արարեալ լուսաւորչացս, յաշակերտաց անտի իւրեանց զՅովսէփ եւ զընկեր նորին ի նմին Կողբ գեղջէ Եզնիկ անուն առաքեն ի Միջագետս յԵդեսիա՝ առ ի թարգմանել եւ բերել զգիրս առաջնոց հարց փութանակի ի Հայս՝ զի ի նոյն պաշտօն յղեսցին եւ ի Բիւզանդիոն: Այլ սոցա, հաւատս ընծայեալ քսութեանց ոմանց՝ որպէս թէ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ զայլս ունին ի Բիւզանդիոն առաքել՝ առանց կամաց եւ հրամանի վարդապետաց իւրեանց դիմեն շեշտակի ի Բիւզանդիոն եւ վարժեալ յունական դպրութեամբ՝ ձեռն ի գործ արկանեն ի թարգմանել եւ ի գրել: Նախանձաւոր գործոցս գտեալ աշակերտակցաց նոցա, որոց անուանքն Ղեւոնդ եւ Կորիւն, ինքնակամ իջանեն ի Բիւզանդիոն, ուր հասանեն զկնի եւ Յովհան եւ Արձան, կանխագոյն առաքեալք ի Սահակայ եւ ի Մեսրոպայ, որոց դանդաղեալ ի Կեսարիա, յուլացեալն էին: Վեցեքին սոքա, մարզեալ ի գիտութիւնս յունականին դպրութեան, դարձ ի Բիւզանդիոնէ արարին, բերեալ ի Հայաստան զկանոնական թուղթս ժողովոյն Եփեսոսի եւ զճիշտ օրինակ թարգմանութեան եօթանասնից Հին եւ Նոր Կտակարանի, զորս առեալ Սահակայ եւ Մեսրոպայ, թարգմանեն վերստին զմիանգամ թարգմանեալն եւ յաղագս անկատարութեան գործոյն, թէ եւ Մեծն Սահակ վարժ էր քան զամենեսին ի յունականումն, առաքեն զՄովսէս Խորենացի՝ զձեռնասուն աշակերտ սրբոյն Մեսրոպայ ընդ այլոց յաջողամիտ արանց յԱլեքսանդրիա՝ «ի լեզու պանծալի, ի ստոյգ յօդանալ ճեմարանին վերաբանութեան» [12]: Եւ այսպէս երեւելի արանցս զայս գործ մեծակշիռ վասն ազգայնոցն վճարեալ՝ փութան մի զկնի միւսոյն զպսակ ընդունիլ առաքելութեանցն ի վերինն Երուսաղէմ: Սերմանեալ զսերմն բարի ի բանական բարի անդաստան աշակերտաց իւրեանց, որոց ընդ առաջ ելցուք ի ստորեւ:

«Հայաստան աշխարհի վերակենցաղեալ նորոգ հոգեւոր ծննդեամբ տանի ի գլուխ հինգերորդ դարու զերկոսին զսոսա իբրու պսակ ոսկեփունջ ոսկեղէնն դարու, պարտաւորին որդիք Հայաստանի ցորչափ կանն, եւ մինչ արեւ լուսաւորէ զնոսա յանզուգական բարերարս իւրեանց համաթուել, թէ եւ այլում ումեք եւս ժամանակին յաջողեալ էր կատարել զգործ մեծակշիռ:

Խնկեսցի յերկինս անունդ Մեսրոպ, երկնային քաղաքացի եւ առաքելականաւդ հեզութեամբ հաճեաց ներել քումդ ապիրատ զաւակաց, որոց բանդագուշեալ ի զառանցանս կրօնամոլութեան եւ ուսեալ յումեմնէ Խաչատուրոյ ժպրհեցին՝ քեզ համապատիւ զնշդեհեալն յԱտրիդեան ալիս՝ դաւանել, թերեւս եւ զանպարտականդ՝ պարտաւոր նմին կացուցեալ: Են քո որդիք, որք զանուն քո ի վեր քան զարեւ ունին, եւ քոյովդ նշանագրօք՝ զքո յիշատակ, ի սիրտս իւրեանց դրոշմեն»:

Յաշակերտաց սրբոցս թէ եւ ըստ պատմութեանն աւանդելոյ շատք գոն մեզ ի ծանօթութիւն անուամբ եւ եթ, այլ զի գործք նոցա ծածկին ընդ փոշեաւ վանօրէից Հայաստանի, կամ ընդ փլատակօք նուիրական հայրենեաց՝ վասնորոյ արժան համարեմք զյայտնիսս մեզ գրուածովք՝ կոչել յայս խրախճան, զանյայտսն, թողեալ այլում հայրենասիրի եւ հնասիրի՝ հանել երեւան:

Եզնիկ Կողբացին, ընկեր Յովսէփը, ընդ որում առաքեցան ի Բիւզանդիոն՝ թուղու մեզ զերկասիրութիւն իւր մակագրեալ « Եղծ աղանդոց » ի չորս հատուածս տրոհեալ. առաջինն՝ ընդդէմ հեթանոսութեան, երկրորդն՝ ընդդէմ դենին Պարսից եւ քաւդէից նոցին, երրորդն՝ ընդդէմ իմաստնոց յունաց, եւ չորրորդն՝ ընդդէմ Մարկիովնականաց եւ Մանիքեցւոց: Որոյ ժամանակակից Կորիւն վարդապետ, մականուանեալն Սքանչելի՝ մտանէ ի դար ընտիր հեղինակաց, գրեալ մեզ զվարս եւ զկեանս վարդապետի իւրոյ Մեսրոպայ եւ սրբոյն Սահակայ, զգիւտոյ հայկական գրոց եւ զիւրոյ իսկ զանձն է զծանօթութիւն: Զայսու ժամանակագ երեւի Հայրն պատմութեան մերոյ՝ փիլիսոփոսն Մովսէս Խորենացի, զորով չկարեմք առնել զանց եւ հարկաւորեմք առ վայր մի զկայ առնուլ եւ սքանչանալ ընդ այրն եւ ընդ բազմավաստակ արդիւնս նորա: Յետ զամս եօթն յԱլեքսանդրիա վարժելոյ ընկերօք հանդերձ յամենայն իմաստս, որ ինչ ժամանակի բանականութեանն էր գիւտ՝ կամեցաւ նաւել յԵլլադա եւ գնալ յԱթէնս առ աշակերտակիցս իւր, այլ վասն հողմոյն ընդդէմ լինելոյ՝ խոտորեցաւ. յԻտալիա եւ ելեալ ի Հռոմ, եկաց առ ժամանակ ինչ շահեցեալ զգիտութիւն զանազան իրաց, ուստի իջեալ յԱթէնս եւ ի Կոստանդնուպօլիս՝ փութացաւ յԱյրարատ, տեսոյ վարդապետացն իւրոց ելով կաթոգին: Սուգ անհնարին պաշարեաց զերանելին, այն ինչ ետես՝ թե բազմերախտ վարդապետք իւր յառաջեալ ի կոչ վերին Կոչողին, թողեալ էին զասպարէզ կենցաղոյս, մինչ ետես՝ զթագաւորութիւնն բարձեալ ի տանէն Արշակունեաց: Ողբս անդէն յօրինէ ի վերայ չարաշուք դիպուածոցս, զորս գտանեմք ի վախճանի պատմութեան Հայոց արարելոյ ի սմանէ, եւ փոյթ լինի ի լրացուցանել զթերութիւն թարգմանութեան սուրբ գրոց: Սորա հանճարեղ բանականութեան է գործ՝ խնամով աւանդել յետնոցս զպատմութիւն ազգիս՝ սկսեալ յառաջնոց Հայկազանց մինչեւ ցաւուրս իւր, զոր արար ի խնդրոյ Սահակայ Բագրատունւոյ, կցորդեալ յայն եւ զԱշխարհագրութիւն ՝ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Սա՛ տայ մեզ լոյս տեսանել զառաջինն զանցեալս մեր, կարգ ըստ կարգէ լոյս առեալ ինքնին ի ժամանակին զրուցաց եւ ի հաւաստի պատմութեանց եւ արձանագրութեանց, որոց քաջ հմուտ զնա գոլ՝ ուսաք ի նորին իսկ գրուածոց եւ այլոց նորա ժամանակցաց: Յօրինէ [վասն] ի հայցուածոց ուրումն Թէոդորի « զԳիրս պիտոյից » եւ զայլ բազում եկեղեցական երգս, որք մի առ մի յիշատակին ի յառաջաբանութիւնս շարականաց տպելոց յորում եւ իցէ տեղւոջ, եւ զճառ ի Հռիփսիմեանս:

Յիրաւի, պտուղք այնքան երկարավաuտակ աշխատութեանցն սակաւ յոյժ տեսանին, այլ պիտոյ է սակաւիկ մի զաչս դարձուցանել ի վերայ ժամանակակից աբեղենին Հայոց եւ նոցին գլխաւորացն յետ մահու Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ, յորոց հալածեալ լինէին անխնայ երանելիքս այսոքիկ [13], այպանելով զտգիտահալած մատեանսն փաթաղիկէս կոչմամբ, եւ չէ ինչ անհավանելի, եթէ զորքան յօրինակաց երկասիրութեանցն ի ձեռս բերէին պարեգօտաւորքն, զայն ամենայն կամ ի հուր դատէին եւ կամ առ ի կուլ ջրոյ մատնէին, Նինոսին ախտացեալ զախտ, զի մի առաջի որոց գալոցն էին՝ հանդիսասցին գործք առաքինեաց եւ զի մի երեւեսցին ընտրեալքն: Սոցա ձեռաց են անտարակոյս գործք կորնչիլ եւ չերեւիլ զարդիս ուրեք «բանիցն չափաւ յինքն եւ ի Սահակ Բագրատունի», այսպես եւ նզովիցն, զոր թողեալ էր գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանութեանն, չերկուանամք նոյնպէս սոցա առ գրել զպատճառ կոորստեան զանազան թարգմանութեանց Մեծին Մովսիսի, յորոց անպարապ գտաւ այրն Աստուծոյ gխորին ալեւորութիւն [14], դուցէ եւ այսոքիկ իսկ են մատեանքն տգիտահալածք, զորս յիշէ Փարպեցին փաթաղիկէս կոչմամբ յաբեղենէն վերապատուեալ: Յետ մահու Եզնկայ Կողբացւոյ գլխաւորք քահանայութեանն՝ երանելոյս տուեալ զեպիսկոպոսութիւնն Բագրեւանդայ, իբրեւ դեղ մահու հեղձուցանեն ի նմին, եւ զի ընդ այս նոցա ամօթալի խաբէութիւն արդարապէս ցասուցեալ սրբոյն՝ ի ժամ վախճանին ասացեալ էր զահաւոր նզովս ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն, յայն սակս պարեգօտաւորք սեղանակապուտ ձեռօք ընդ ոսկերս սրբոյն մարտ եդեալ՝ հանէին ի գերեզմանէն եւ ի գետ ամային, զորոց յիշէ երանելին Ղազար ի Թղթի իւրում առ Վահան զայս օրինակ. «Երանելի փիլիսոփոսն Մովսէս, որ արդարեւ մինչ դեռ էր ի մարմնի՝ ցանկ երկնային զօրացն էր քաղաքակից. ո՞չ ապաքէն ի տեղւոջէ ի տեղի աբեղեանդ Հայոց հալածական արարին: Ո՞չ զԼուսաւորիչն եւ զտգիտահալած զգրեանն նորա առ անգիտութեան «փաթաղիկէս» կոչէին. եւ այլ բազում ինչ իրօք թշնամանեալ՝ յետոյ ապա յաղագս այլոց ամօթոյ զխաբէական զեպիսկոպոսութիւնս նման դեղոց մահու արբուցեալ սրբոյն՝ հեղձուցին. որոց ի ժամ վախճանին զի՞նչպիսի ահաւոր նզովս գրով ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանդ ասացեալ է՝ ձեզէն իսկ գիտէք տեղեկացեալք... Զոսկերսն ի գերեզմանէն հանել տային եւ գետ արկանել, զհրեշտականման այրն զտէր նոյն՝ անհանգիստ հալածանօք վախճանեցուցին, որք եւ այժմ դեռ եւս անյագութեամբ գինով ընդ մեռելոյն կագին»: Մի՞թե հնար է ընդ ապերախտութիւն պարեգօտաւորացս չքստմնիլ....

Մամբրէ վերծանող, եղբայր Մովսիսի Խորենացւոյ, աւանդէ մեզ զքանի մի ճառս, յորոց երկուք դեռ տեսին զլոյս, ի յարութիւնն Ղազարու, եւ ի գալուստ Քրիստոսի յԵրուսաղէմ աւանակաւ:

Դաւիթ, կոչեցեալն Անյաղթ, կամ փիլիսոփայ, յորդեգրաց Մեծին Սահակայ եւ Մեսրոպայ եւ քեռորդի Մովսիսի Խորենացւոյ, ստացեալ զուuումն եւ զգիտութիւն յԱլեքսանդրիա, յԱթէնս եւ ի Բիւզանդիոն՝ թողու զկնի իւր զքանի մի երկասիրութիւնս, որպիսիք են « Յաղագս սկզբանց », թարգմանութիւն Արիստոտելական Պորփիւրոսին, « Սահմանք փիլիսոփոuականք » եւ այլ այսպիսիք, հայախօսութիւն հեղինակիս օտար է բոլորովին ի հայախօսութեանց այլոց հայկաբանից, ոճ գրությանն ստրկացեալ յունական բաղդասութեան:

Ղազար Փարպեցի, որոյ կենաց եւ վարուց եթէ ոք վերահասու լինել կամիցի՝ կարէ տեսանել ի Թղթի նորա առ Վահան, տէրն Մամիկոնէից, տպեալ ի Մոսկվա յամի 1853, աշխատութեամբ արգոյ գիտնականի Մկրտչի Էմին, վերագրաւս « Մեղադրութիւն ստախօս աբեղայից »: Այս Ղազար Փարպեցի արարեալ է զպատմութիւն Հայոց ի 388 թուական է մինչ ց484 թուականն զկնի Քրիստոսի, ուր նկարագրէ զգիւտ գրոց ի Մեսրոպայ, զլուսաւորութեանն տարածել, զթարգմանութիւն սուրբ գրոց, զպատերազմ Հայոց ընդ Պարսից, զարգաւանդութիւն Այրարատայ, զբարօրութիւն ազգին ընդ մարզպանութեամբ Վահանայ Մամիկոնէի իւրոյ պաշտպանի: Ոգի հեղինակիս անվեհեր եւ գրուածք սորա ամենայնիւ ճշգրտապատումք, ի հայկաբանութեանն մասին համարի ընդ առաջինսն, թէպէտ ի տեղիս տեղիս ցուցանէ ճապաղ ոճ խօսից եւ ամենեւին հակառակ ամփոփախօս Մովսիսի Խորենացւոյ:

Եղիշէ եպիսկոպոս Ամատունեաց, աշակերտ Սահակայ Պարթեւի եւ Մեծին Մեսրոպայ, քարտուղար Վարդանայ Մամիկոնէի սպարապետի Հայոց, ընդ որում գտաւ ի խռան մարտին ընդդէմ Յազկերտի Երկրորդի Պարսից արքայի, որ զՀայաստան հրապուրէր ի կրօնս մոգութեան: Ոգի հեղինակիս զուարթ, պայծառ եւ հեզ, գրուածքն ի հայկաբանութեան մասին անզուգական, եւ ինչ ո՛չ մեղանչեմք եւ ո՛չ ըստ չափ ինչ զանցանեմք՝ եթէ կոչել զսա համարձակեսցուք «Ոսկի բերան» առ Հայս, զի որ սորայս են պարզութիւնն ոճոյ լծորդեալ ընդ փիլիսոփայականին, առողջ եւ կենդանի հայեցողութիւնք, առ եւ ո՛չ մի ընկերակիցս նորին գտանեմք:

Յատկութիւնք հոգւոյ առնս մեծի՝ նկարագրին վաւերաբար, առաջի՝ որոց ընթեռնուն զպատմութիւն պատերազմին Վարդանանց՝ ընդ Սասանեանս, որում, որպէս եւ կանխեցաք ասել, ինքնին հեղինակս գտաւ անձամբ անձին ականատես վկայ: Զայս պատմութիւն գրեալ է սորա ի խնդրոյ Դաւթի երիցուն են սորա եւ այլ ճառք, աստուածաբանականք եւ բարոյականք, այլ մեք յառաջ ընթացուսցուք զկարգ բանիս:

Զոսկի դար մատենագրութեանս՝ իմա՛ դու ինձ զհինգերորդն, կնքեն Յովհան Մանդակունի կաթողիկոս Հայոց Մեծաց զկնի Գիւտայ, եւ Խոսրով: Առաջինն ի սոցանէ կարկառէ մեզ զարդիս, զաստուածաբանական ճառս թուով քսան կամ աւելի եւ զայլ բարոյական խրատս: Իսկ Խոսրով գրէ վասն մեր զպատմութիւն վարուց սրբոյն Սահակայ: Զսոյն զայս Խոսրով գիտէաք մեք մինչեւ ցայսօր՝ ընկեր Ընձակայ, ընդ որում գնացեալ էր ի Պալեստին վասն թարգմանելոյ ի հայ լեզու զգիր առաջնոց հարց, եւ որ՝ այլ այսպիսի ինչ է. այժմիկ արժանի էր հարցասիրութեան, արդեօ՞ք այս այն Խոսրովից է, զոր Ղազար Փարպեցի յիշէ ի թղթի իւրում առ Վահան Մամիկոնեան, զորմ է յիշեցաք, յասելն յերես 65. «Անարատ եւ յամենեցունց յարգելի յոյսն՝ տէր Խոսրովիկ, չեւ եւս հասեալ ի սահմանս մեր՝ մինչդեռ գայր ի ճանապարհի եւ լուան, (պարեգօտաւորք Հայոց) որպէս ի վերայ թշնամւոյ ընդ դէմ զինեցան՝ ասելով. «Ահա ո՞ւր գայ միւս թարգմանն»: Եւ օրհնելոյն ի հեռաստանէ լուեալ զդռնչիւն մահաձայն աղեղանցն՝ աղօթեաց առ Բարձրեալն եւ վաղվաղակի ընկալաւ զխնդիրն, որում եւ տենչալի նշխարացն այլք՝ եւ ոչ մեք, արժանի եղեն ընդունակութեան»:

Ի սկզբանէ հարեւանցի պատմութեան հինգերորդ դարում, անտեսեալ մեր զհամառօտութեամբ՝ ակնկալաք մխիթարութեան հանդիպել հոգւոյ. եւ յիրաւի՝ ո՛չ իսկ վրիպէաք ի յուսոյ, եթէ աբեղենին գործք ո՛չ կսկծեցուցան էին զսիրտ մեր: Այլ եթէ յոսկեղէնն դարում, գոնեա՛ եւ այս անգամ չկարացաք այնմ պատահիլ ի յաջորդսն յուսալ՝ չէ առն բանագիտի գործ, յորս դուն ուրեք երեւին արք ականաւորք, ի բանս արգասաւորս: Այլ զի զընթացսն կատարեսցուք բեր յիշել՝ որոց յայտնի են մեզ գրածք։

Վեցերորդն դար անցանէ, առանց թողլոյ մեզ զկնիք հետոց նշանաւոր գտեալ միայն վերանորոգութեամբ տումարին ի ձեռն Մովսիսի Երկրորդի կաթողիկոսի Եղիվարդացւոյ:

Եօթներորդն դար, թէեւ բաղդատութեամբ առ այլ հոծ եւ հարուստ դարս, անբերրի եւ ամուլ գտաւ ի ծննդականութենէ, սակայն բարձեալ տանի ի գիրկս իւր քանի մի անձինս, որք շատ կամ սակաւ ծանեան զլուսաւորութիւն եւ ողջունեցին զմերս գրականութիւն սակաւաւոր գրուածովք, յորս Անանիա Շիրակացի, որ ուսեալն էր զմաթեմատիկական ուսմունս առ Տիւքիկոսի Բիւզանդացւոյ ի Տրաբիզոնդ, յօրինէ զաստղաբանութիւն, զքերականութիւն, զճարտասանութիւն ի փոխ առեալ զայս ամենայն ի Յունաց եւ ի Քաղդէացւոց, գրէ եւ զզանազան ճառս ի խնդրով հարց միանձաց:

Թեոդորոս Քռթենաւոր ինքնացեալ վարժութեամբ հելլենական դպրութեան եւ ըստ ժամանակին տեսութեանց՝ հմուտ աստուածաբանական գիտութեանց. սա թողու մեզ քանի մի Աստուածաբանական ճառս ընդդէմ Յովհաննու Մայրոյ վանեցւոյ եւ աշակերտի նորին Սարգսի Բուխարացւոյ:

Մովսէս Սիւնի եպիսկոպոս քերթող առ մեզ անուանեալ յաղագս յօրինելոյ զքերականութիւն, զճարտասանութիւն եւ զայլ հռետորական ճառս, վարժ գտաւ սա ի դպրութեան հելլենականին, եւ առաւել եւս՝ ականաւոր ի հայկաբանութեան մասին, մինչեւ բազմաց ի կարծիս լինիլ, թէ սորա է գրած գիրն « Պիտոյից » արարեալ ի հինաւուրց Խորնոյ, որպէս եւ զքերականութիւն սորա եւ զհռետորական գիտութեանցն կանոնս առ գրեն ի դարձ փոխարինին պատուական ծերունւոյն: Այլ մեզ թուի՝ թէ համանունութիւն երկոցունց սոցա տուեալ է տեղի կարծեացդ, քան թէ արժանաւորութիւն Մովսիսի Սիւնեցւոյ՝ որ եւ ժամանակաւ եւ գրուածոցն պատուականութեամբ քաջ ի բաց հեռի է ի Մովսիսէ Խորենացւոյ:

Մովսես Կաղանկատացի ելանէ ի հանդէս ի կատարած եօթներորդ դարուց իւրով Աղուանից պատմութեամբ, զոր ընդ ձիգ ժամանակս համարէին կորուսեալ: Արժանաւորութիւն հեղինակիս չափի եւ կշռի անկողմնասէր ստուգութեամբ աւանդելոցն եւ յստակութեամբ ոճոյ բանիցն: Զսոյն զայս պատմութիւն, գաղափարեալ յընտիր օրինակէ, խոստանայ հայրենասիրաց արգոյ Մկրտիչ Էմին տալ տպագրութեամբ ի լոյս: Զմատենագրութիւն դարում կնքէ Յովհաննէս Մամիկոնեան, շարունակեալ զգրած Զենոբայ, զորմէ յիշեալ եմք կանխաւ, հանդերձ հաւելուածովն որ ի վերջոյ՝ զմատենագրութենէ Հայոց:

Վտանգեալ Հայաստանի յանիշխանութենէ, յութերորդ դարու՝ հանէ ի հրապարակ գէթ զերկուս հոյակապ անձինս, թարգմանիչս յունական դպրութեան, որոց աջողաձեռն յաջողութեամբ բերէ յինքեան զտիպար հինգերորդ դարու: Մին ի սոցանէ Յովհան Օձնեցի, կաթողիկոս ամենայն Հայոց, որ ըստ մտացն խոհականութեան եւ արգասաւոր բանիցն, եւ վարժութեան ի փիլիսոփայականին, Իմաստասէր կոչմամբ վերապատուեցաւ: Սորա յաթոռ ամբարձեալ Հայրապետական յամին 718, զամենայն ճիգն ճգնեցաւ խաղաղեցուցանել զեկեղեցի մեր եւ մաքրել ի խժական հաւատագիտութեանց հերիսիովտաց, որք զայնու ժամանակաւ երեւէին:

Ականաւոր գրուածք սորա համարին. ա) Ճառ, զոր խօսեցաւ ի ժողովն Դուինի յ719 թուականի յերկրորդ ամի կաթողիկոսութեանն. բ) Ճառ ընդդէմ երեւութականաց, որ յարաբերի մանաւանդ մարդեղութեան Քրիստոսի եւ երկուց անշփոթ եւ անբաժանելի բնութեանց, ի մի Քրիստոս միաւորելոց. գ) Ճառ ընդդէմ արեւորդեաց, որոց հետք նշմարէին դեռ ի Հայաստան մինչեւ ցութերորդ դարն:

Երկրորդն Ստեփաննոս Արք եպիսկոպոս Սիւնեաց, որոյ երկասիրութեանց շատք վասն մեր՝ համարին կորուսեալ, իսկ որ պահին առ մեզ՝ են սոքին, թարգմանեալք ի յունականէն, Դիոնեսիոսի Արիոպագացւոյ՝ Յաղագս երկնայնոցն քահանայապետութեանց. Գրիգորի Նիւսացւոյ՝ բանք Աստուածաբանականք. Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ գիրք, եւ այլ բազումք:

Յիններորդ դարու Հայաստան աշխարհ, սրբեալ զարտասուս կարեկցութեամբ իմաստուն իշխանցն Բագրատունեաց, որք բազմօք սատարեցին լուսաւորութեան նորա՝ երեւեցուցանէ ի միջի այլոց զՅովհաննէս կաթողիկոս պատմաբան վերակոչեալ Իմաստասէր. սորա քաղեալ ի հին եւ ի կենդանի աղբերաց պատմութեան ազգիս, գրէ զպատմութիւն Հայոց սկսեալ ի վաղնջուց ժամանակաց մինչեւ ցաւուրս իւր, անդր քան զչափն ճոխաբանութեամբ: Պատուելի Հարք Մխիթարեանք, ի թիւս այլոց հեղինակաց հնոյն Հայաստանի ոչ կամեցան եւ զսորայս պսակել պատմութիւն, համարեալ զնա հակառակ Քաղկեդոնական ժողովոյն: Տպագրութիւն սորա [լոյս] տեսաւ յԵրուսաղէմ, այլ տպեալ աղճատ օրինակէ, զոր յամին 1853 նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ արգոյ Մկրտիչ Էմին ի Մոսկվա քաղաքի: Զկնի սորա յառնէ Թովմաս Արծրունի պատմաբան, որ ըստ խնդրոյ Գագկայ Արքայի յազգէն Արծրունեաց յօրինէ զպատմութիւն Արծրունի տոհմին, տրոհեալ զայն ի հինգ գիրս, տպագրեցաւ այս է Կոստանդնուպօլիս յամի 18[52]։

Տասներորդն դար հասանէ, բարձեալ բերելով ի գիրկս՝ զԳրիգոր, է այր՝ յաւէտ երկնային քաղաքացի քան Նարեկացի, որոյ աստուածաքարոզ աղօթք առ մեզ Նարեկ անուանեալ, գործ արդարեւ անզուգական, առաւել ըստ մտացն բարգաւաճութեան եւ վսեմութեան ոճոյն, սորա գործ են դարձեալ մեկնութիւն երգոց երգոյն Սողոմոնի, զանազան ճառք ի սուրբ Կոյսն Մարիամ, յառաքեալսն, ի կենագործ խաչն Քրիստոսի: Այսմ դարու պատկանին նոյնպէս Ստեփաննոս Ասողիկ, հեղինակ պատմութեան Հայոց. ի սկզբանէ ազգիս ց1001 ամն, որ առ ճշգրիտ տարեգրութեան համարի նախապատիւ քան զայլս: Ղեւոնդ երէց, հեղինակ պատմութեան Մահմեդի եւ խալիֆաց արաբացւոց:

Ի սկիզբն մետասաներորդ դարու եկաց Յովհան Կոզեռն վարժ քաջ ի մաթեմատիքական ուսմունս: Սա ըստ խնդրոյ Անանիայի՝ եպիսկոպոսի Վաղարշապատեցւոյ, գրեաց զճառ վասն տումարի, եւ զգիրս վասն քրիստոնէական հաւատոյ: Գրիգոր Մագիստրոս Պահլաւունի [15], որոյ ոճ կարի ծանր ստրկացեալ միանգամայն յունական դպրութեան, են սորա նամականին վերաբերեալք ի քաղաքական կառավարութիւն, ի պատմական եւ փիլիսոփոսական գիտութիւնս. սոյն նա յայտնի է մեզ իբրեւ թարգմանիչ յոյն եւ ասորի գրեանց, զորս թէեւ ըստ ժամանակին անգթանալոյ կորուսեալ եմք:

Ի սմին մետասաներորդ դարու եկաց եւ Արիստակես Լաստիվերտացի, հեղինակ պատմութեան Հայոց 1988 թուականէ ի թագաւորութենէ Գագկայ առաջնոյ ի տանէն Բագրատունեաց մինչեւ ց1071 թուականն: Պատմէ նա զաղետալի կործանումն Անւոյ եւ Շիրակաց գաւառի: Գրիգոր Վկայասէր թարգմանիչ վարուց սրբոց յասորի եւ ի յոյն լեզուաց, որոյ վասն եւ Վկայասէր կոչեցաւ:

Յերկոտասաներորդ դարու Գրիգոր Պահլաւունի ուղղագործեալ զտովմար եւ զտօնացոյց Հայոց եւ երգեալ զշարականս, թողու զաթոռ Հայրապետութեան յաջորդել կրտսեր եղբօր իւրոյ Ներսիսի Շնորհալւոյ, որ վասն ի Հռոմկլայ բնակելոյն անուանեցաւ եւ Կլայեցի: Բազմաթիվ են գրուածք սորա եւ առ ուսումնական եւ աստուածաբանական գրուածոցն, հարկաւորեմք պատկառ ակնածութեամբ ասել զայրս զայս արդարեւ հօտապետ եւ մխիթար Ազգային եկեղեցւոյ: .

Ի չափաբերական բանաստեղծութեանց սրբոյս ականաւոր են. « Յիսուս Որդի », « Ողբ Եդեսիոյ », ի պատճառս աւերման քաղաքին ի յարձակմանէ իսմայելացւոց յամին 1144, Պատմութիւն Հայոց եւ եկեղեցական երգք ի զանազան դէպս: Յարձակ շարադրութիւնս նորա զառաջին տեղի ունի « Գիրքն կոչեցեալ Ընդհանրական », տպեալ ի Սանկտպետերբուրգ:

Իգնատիոս վարդապետ՝ մեկնիչ Ղուկասու աւետարանի, իսկ Սարգիս վարդապետ առ քաղցրութեան բանիցն եւ խորին ուղղամտութեան Շնորհալի անուանեալ մեկնիչ կաթուղիկեայց:

Մատթէոս Ուռհայեցի քահանայ, գրող պատմութեան խաչակիր զօրաց եւ թագաւորութեան Աշոտոյ. Պատմութիւն սորա սկսեալ ի 952 թուականէ, աւարտի ի 1132 թուականի. ոճ գրութեանն առ հասարակ պակասեալ ի բուն հին հայախօսութենէ, չունելով զհարթութիւն առաջնոյ հայկաբանից՝ նշմարին եւ հետք այժմեան նոր հայախօսութեան:

Աւելորդ համարելով մեզ յիշել աստանօր առանց բացառութեան զամենայն հեղինակս որպէս երկոտասաներորդ, նոյնպէս եւ հետեւեալ դարուց, շատանամք յիշելով զգլխաւորս եւ եթ, յորոց կարեմք արդէն եզրափակել զոյժ եւ զկարողութիւն գրականութեան մերոյ, ի վկայութիւն ասացելոցս ի մէնջ: Եւ այսպէս, թողեալ զայլսն, յիշեմք զՆերսէս Լամբրոնացի՝ այր խրոխտ, քաջալեզու եւ գիտուն յոյն եւ լատին դպրութեան ի 23-երորդ ամ ի կենաց իւրոց արժանացեալ վերատեսչական պատւոյ յամ ի 1179 ի ժողովն Տարսոնի, խօսի զճառ վասն միաւորելոյ զեկեղեցին Հայոց ընդ Յունաց: Ճառս այս արժանի ծանօթութեան ըստ լեզուին ճոխութեան եւ ըստ իմաստիցն բարգաւաճութեան, տպագրեալ է ի Մխիթարեան հարց, իսկ միւս ճառք նորա ի վերայ Հոգւոյն Աստուծոյ եւ Համբարձման Քրիստոսի գտանին կամ ենայն Ճաշու գիրս Հայաստանեայց եկեղեցւոյ: Ոճ սորա եւ ազդուութիւն իմաստիցն պատճառս տայ գոնե մեզ՝ նմանեցուցանել Ղազարայ Փարպեցւոյ, առ որոյ տեսանեմք զհատու իմաստից զեղմունս: Ի կատարած երկոտասաներորդ դարու Մխիթար առակախօս, մականուանեալ «Գօշ», մտանէ ի թիւ հեղինակաց հայկական դպրութեան իւրով բարոյական առակօք եւ համախմբութեամբ քաղաքական իրաւանց, հիմնաւորելոց առ հասարակ ի վերայ օրինաց, եդելոց ի Թէոդոսէ եւ ի Յուստիանոսէ, եւ զանազան ճառիւք ի վերայ կարգաց եւ ծիսից Հայոցս եկեղեցւոյ:

Յերեքտասաներորդ եւ չորեքտասաներորդ դարս թէպէտ եւ երեւին ի պատմութեան գրականութեան մերում անձինք, որք շատ կամ սակաւ կարկառեն մեզ զերկասիրութիւն իւրեանց, սակայն անգամ եմ ատելի զանազանք ի կորովաբան հայախօսից, որպէս Գրիգոր Սկեւռացի՝ աշակերտ

Ներսիսի Լամբրոնացւոյ, սորա ժամանակակից Մխիթար Անեցի, Արիստակէս՝ հեղինակ քերականութեան եւ համառօտ բառարանի հայկական լեզուի: Յովհան Վանական, Վարդան Բարձրաբերդեցի, Կիրակոս Գանձակեցի, Վահրամ Եդեսացի՝ քարտուղար Լեւոնի Արքայի Հայոց: Յովհան Երզնկացի Պլուզ, որ մանաւանդ յայտնի է հանդիսի հայկական դպրութեան մեկնութեամբ քերականութեան, եւ աստղաբաշխական գիտութեամբ, զորմէ գրեաց ի խնդրոյ իշխանին Վրաց Վախթանկայ եւ եպիսկոպոսին Տփխիսայ յամին 1284: Ի սմա դադարեալ տեսանեմք զոճ հայախօսութեան Խորենացւոյ եւ Եղիշէի: Ստեփանոս Օրբելի պատմաբան, որ յաւէտ ի յարգի է վասն ճշգրիտ ժամանակագրական ծանօթութեանցն, զորս առ նմա գտանեմք. երեւին եւ ի գրածս սորա հետք այժմեան նոր հայախօսութեան: Գրիգոր Է. կաթողիկոս Հայոց՝ նորոգիչ տովմարի մերոյ ըստ տովմարի Յունաց եւ Լատինացւոց: Յաւուրս սորա ծաղկի Խաչատուր վարդապետ Կեչառացի, երգիչ եկեղեցական շարականաց։

Հայկականս դպրութիւն կենագործեալ յունական հոգւով, երբեմն երբեմն յընթացս ամբողջ ութն կամ ինն դարուց, այն է սկսեալ ի հինգերորդէ մինչեւ ցվախճան երեքտասաներորդ դարու, պերճացեալ ընտիր հայախօսութեամբ կործանի ի սպառ ի չորեքտասաներորդ դարու, զի ի հնգետասաներորդ դարուն միայն Թովմա վարդապետ Մեծոփեցի ճառէ զանցս աղետից անցելոց ընդ Հայաստան, յարշաւանաց Լանկթամուրայ, որ անշքացոյց գոգցես զԱրեւելեանն Ասիա: Յայրիացեալն Հայաստան եւ ի թագաւորութենէ, եւ ի մատենագրաց, ինչ ոչ տեսանեմք այնուհետեւ, բայց եթէ հարուած վերահաս յասպատակութեանց Թաթարաց եւ այլոց հետ զհետէ, յորս էանց զչափ անգթութեան առաւել քան զամենեսին դժոխածինն Լանկթամուր, որ ճակատ յարդարեալ ընդդէմ Խաչին Քրիստոսի՝ կործանեաց զեկեղեցիս, յաւարի առ զանօթս սպասահարկութեանց, գերփեաց զբնակիչս եւ զամենայն մատեանս եղեալս յաշխարհին Հայոց՝ կապեաց յանել աշտարակի ի հայրենի քաղաքի իւրում ի Սմարղանդ, հրաման տուեալ մի ումեք համարձակիլ հանել անտի զգրեանն, որպէս աւանդեն մեզ յիշատակագիրք ժամանակին: Անիշխանութիւն Հայաստան աշխարհի յանուսումնութենէ եւ յանդաստիարակութենէ յառաջացեալ եւ արմատացեալ անմիաբանութիւն Հայոց՝ յամենայն բարի գործս, անխորհուրդ, յիմարական նախանձ սոցա առ միմեանս, կրկնապատկէ զցաւ եւ զվիշտ Հայաստանի, այն որ երբեմն յաւուրս Արամայ նահապետի իւրոյ հրովարտակ առնէր ընդ ամեն այն սահմանս պետութեան Հայկականաւ վարել լեզուախօսութեամբ, այժմ ենթարկեալ յեղափոխութեանց ժամանակին, ստիպի ինքն կորուսանել զնուիրական, բարբառ, աւանդ հայկական: Եւ այսպէս տեղի տուեալ անիմաստութեան եւ տգիտութեան՝ ամայանայ մինչ ի սպառ մատենագրութիւն: Այլեւ ժամանակն [ինքնին] սկսանի ճանապարհ յարդարել դէպ ի նոր հայախօսութիւն՝ որոյ հետք ահա նշմարեալ եղեն ի մետասաներորդ դարու եւ անտի օր քան զօր յառաջ խաղալով՝ ձեւակերպեցին զմերոց աւուրց բարբառ աշխարհիկ, զանազան ըստ տեղեաց եւ աշխարհաց, եւ շատ կամ նուազ մօտ յստակ հայախօսութեան, թէպէտ առ հասարակ պիտոյ է ասել, թէ հին հեղինակացն բարբառ չէ այնքան այլայլեալ ի շրթունս Հայոց, որչափ ինչ հինն լատինախօսութիւն ի շրթունս Իտալացւոց, Գալլիացւոց եւ Հռոմեական ասացեալ ազգաց: Զսորայս հակառակն պիտոյ էր ենթադրել, միտ եդեալ անեզր եւ անվերջ յեղափոխութեանց եւ սասանութեանց եղելոց ի Հայաստանեայց աշխարհի:

Անպտղութիւն եւ առ հասարակ սով ի մատենագրութեան մերում ի վեշտասաներորդ եւ եօթեւտասաներորդ դարս եւ լեզուին աղճատել ապացուցանի եթէ ո՛չ ի մէջ բերցուք զայլս պատմագրութեամբ Առաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ, զոր Ոսկան վարդապետ տպագրեաց ի Հոլլանդա ի տպարանին՝ զոր կառոյց Մատթէոս սարկաւագ Ծարեցի, առաքեալ ի Յակոբ Կաթողիկոսէ Հայոց յամի 1655:

Արհեստ տպագրութեան առ Հայս տեսանի զառաջինն է Կոստանդնուպօլիս, այլ՝ ո՛չ հաւանեալ ընդ այն Յակոբայ Կաթողիկոսի, հոգ տանի յղել յԵւրոպայ զայր՝ առ ի կերտել տալոյ զգաղափարս մաքուր գրոց, վասն որոյ զայր հաւատարիմ գտեալ զՄատթէոս Ծարեցի առաքէ ի Վենետիկ, ի Հռովմ եւ Ամստերդամ, որ ի վերջնումս գտեալ զայր արհեստագէտ, փորագրել տայ զտառսն եւ անկեալ ընդ պարտուք՝ մեռանի թողեալ զգործն յԱւետիս եւ յՈսկան Երեւանցիս ապաստան, որք լրացուցեալ զշինութիւն տառիցն ի թիւս զանազան եկեղեցական գրեանց տպագրեն նաեւ զառաջինն առ Հայս զԱստուածաշունչ մատեանն, թէեւ ցաւելով պիտոյ էր խոստովանել՝ աղճատելով զայն ըստ սահմանաւոր յոյժ տեղեկութեանց, յոյն եւ լատին դպրութեան, զոր յետոյ նոր ի նորոյ տպագրեաց յընտիր օրինակէ Մխիթար վարդապետ Սեբաստացի՝ առաջնորդ ուխտի սրբոյն Ղազարու ի Վենետիկ:

Մատենագրութիւնն մեր եւ առ հասարակ կենդանութիւն լեզուին, իմա դու ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ՝ մնայ վայրենացեալ մինչեւ ցսկիզբն 18-երորդ դարու, յորում ըստ վերնախնամ տնտեսութեան նախախնամողին Մխիթար վարդապետ Սեբաստացի մեկնեալ ի Հայոց Մեծաց, եւ յետ բազում տառապակրութեանց անկանի ի Վենետիկ Իտալիոյ՝ հիմնել եւ հաստատել ի կապոյտ ալիս Ադրիտեան ծովու՝ զհաստահիմն կայարան հայկական հնախօսութեան, եւ իբրեւ ի լապտերէ իմեքէ լոյս տալ ազգին անխոնջ երկասիրութեամբ: Զփառս առնս մեծի, որ անձնագրաւ նահատակեցաւ ի լուսաւորութիւն ազգին, նսեմացուցանեն ընթացք նորա, այն է՝ հերձիչ նորա յեկեղեցւոյն Հայոց եւ անկանիլ ի գոգ պապին Հռովմայ, այլեւ աղճատել զգրածս նախնեաց մերոց ի դաւանաբանական մասին, թէեւ դատելով իբրեւ մարդու առողջահայեաց, չունեմք իրաւունս եպերելոյ զնա, վասն զի թողեալ [եւ] լքեալ յիւրայոցն՝ այնինչ զօգնութիւն եգիտ յօտարաց, [ի հարկէ ստիպեալ գտաւ՝ այնուհետեւ պաշտել եւ զդաւանութիւն որո՛ց՝ հիւրասիրութեամբ ընկալանն զնա, ցաւելի էին մեզ ընթացք Մխիթարա՛յ Սեբաստացւո՛յ, զայդ ոչ ուրանամք. բայց պատճառ ցաւելի իրողութեանս էր նոյն իսկ ուսումնատեաց եւ ուսումնակալած բարք հայկական աբեղենին, ըստ որում [1 անընթ. ]։ Բայց] թէ այսպէս եւ թէ այնպէս հայկականս դպրութիւն, աճիւնացեալ ի վեշտասաներորդ եւ եօթնեւտասաներորդ դարս, բորբոքեցաւ վերստին ի կայծէ, զոր ելոյց Մխիթար Սեբաստացի հանճարեղ մտացն ծննդականութեամբ:

Յաշակերտաց առնս մեծի եւ երեւելոյ, սկսեալ ի հիմնարկութենէ ուխտին ցայս վայր, երեւեցան հոյակապ հայերենագէտք, որք բաւական գրեանս ըստ այլ եւ այլ առարկայից թարգմանեցին ի լեզու հայ յօտարաց, յորս ըստ իս, որչափ պատահեալ եմ գրուածոց նոցին առ հասարակ, կորովաբան թուին հարք՝ Վրթանէս Ասկերեան, երկոքին եղբարք Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ինճիճեան իւրով [տաժանելի] աշխատութեամբ « Ստորագրութիւն հին Հայաստանի » եւ « Հնախօսութիւն Հայաստանեայց », Այվազովսքի իւրով պատմաբանական գրուածովք, ընտիր հայախօսութեամբք զոր առ սակաւս եւ եթ ոմանս տեսան եմք. այո՛, չկարեմք նոյնպէս մոռանալ զՄիքայել Չամչեան եւ զպատմութիւն նորա յերիս մեծամարմին հատորս, այլ եթէ ուսաք զճշմարտութիւն պաշտել, բեր ապա ասասցուք, աստէն], զի նա, որպէս վկայեաց այսմ ի նորումս «Եւրոպա» լրագիր Վիեննայի, 1853 առաջին թերթ յունուար 20, ելեալ ի ծոցոյ պապին, առեալ զգրիչ վասն պապին, ջանացեալ է միշտ պղտորել զընթացս հատ ու կոտոր աւանդութեանց, ազգային պատմութեանն վերաբերելոց, քանզի առ նմա գտանեմք ո՛չ միայն զմասնաւոր ինչ ստութիւն, այլ ի բովանդակ ընթացս բանին զամբողջ առասպելս, հռովմէական եղջերուաքաղս: Կաթողիկոսք մեր եւ առ հասարակ եկեղեցին լուսաւորչական մինչ հերքեն զկարծեցեալ գլխավորութիւն պապին Հռովմայ եւ զանտեղի իշխանութիւն նորա ի վերայ ընդհանուր եպիսկոպոսաց իբրեւ փոխանորդ Քրիստոսի եւ գահակալ Պետրոսի, պատուելի Չամչեանն ըստ քմաց նկարագրէ որպէս ինքն կամի, այլ ո՛չ որպէս իսկութիւն գործոյն   ցուցանէ: Թո՛ղ զի պատմությունն ողջոյն պակասեալ է յոյժ եւ յոյժ ի պատմական արժանաւորութենէ [16]. ոչինչ տարադէպ համարիմք առ տեղեաւս խօսիլ սակաւուք զՊատմութենէ Հայոց, եթէ, միայն կարելի էր անուանել զայն պատմութիւն: Ուսանիմք առ հասարակ ի լուսաւորեալ ազգաց, եթէ պատմութիւնդ անուն պարտի անշուշտ ունել ըստ գործարանաւոր մարմնոց նախ քան զամենայն զնիւթ, զկերպ, զգործարանս եւ առ հասարակ զկազմած, յար եւ նման կազմութեան գործարանաւոր մարմնոյ, որպէսզի նիւթն, ունելով զկերպ, գործարանաւորեսցի եւ ի ներքուստ աճեսցի անսայթաք յերիւրմամբ ճիւղոց, առանց խառնափընդորելով զկազմածն: Այս ամենայն պայմանը, որն անհրաժեշտ են ի պատմութեան՝ չիք ի Պատմութեան Հայոց. զայս ասացեալ չկամիմք բնաւ մատնանիշ առնել ի թերութիւնս Չամչեանին, թէ զրկեալ է Պատմութիւն նորա առ հասարակ ի պատմաբանական կարգաց (systema), այլ եւ սակաւուք խոստովանիմք, զի կեանք ազգի մերոյ չեն բնաւ եղեալ պատմականք, զորպիսի առ այլս նկատեմք, այլ՝ ընդհատեալ, հատուկոտոր, ստրկացեալ եւ ենթակայացեալ ազդեցութեան այլոց իշխանութեանց, եւ այն՝ թեեւ ցաւ է մեզ խոստովանիլ՝ առ տարրացեալ ի Հայս դժոխային իմն հոգւոյ անմիաբանութեան եւ անմիտ նախանձու ընդ յառաջադիմութիւն ընկերին:

Ըստ ազգին լինի եւ պատմութիւն նորա, որպէս եւ ի պատմութիւնէ անտի մակաբերել հարկիմք զորպիսութիւն, զհոգի որ եւ իցէ ազգի, որպէս մասն ինչ ի բոլորին միայն հասկանալ զօրեմք: Այլ ի վերայ այսր ամ ենայնի ո՛չ եթէ միայն անօգուտ էր, այլ եւ հարկաւոր եւ կարի հարկաւոր զնշխարս աւանդութեանց, զգործոց նախնի Հայկազանց ի հանդէս դնել առաջի նոր հայոյն, որպէս պահանջէին կարգք եւ օրէնք պատմաբանականք. չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զայս ամ ենայն պիտոյ էր տալ նոր հայոյն եւ նոր յոճ խօսից, հասկանալի առ հասարակ, վասն զի հասկանալիքն կարէին օգնել նմա, իսկ յանհասկանալեացն զի՞նչ օգուտ: Կրկին ասեմք՝ զի՞նչ օգուտ. խօսողին պիտի լսող եւ հասկացող, ուրեմն եւ խօսողն պարտի խօսիլ ի լեզու հասկանալի, այլ թէ ոչ ասողն լիցի խուց եւ լսողն դուժ: Մատենագիրք մեր ցայս վայր ժամանակի թողին լքին զայս, թէպէտ եւ անհաւան էին ընդ խառնափնդոր Պատմութիւն Չամչեանին, եւ այս իսկ է պատճառ, զի ժողովուրդ մեր չգիտէ զպատմութիւն իւր, զգործս իւրոց նախնեաց, չգիտէ զհարս՝ որոց է որդի: Անհոգութիւն առանց պատասխանի տալոյ: Քաջայոյս եմք, թէ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետ Նազարեանց ո՛չ անարժան համարեսցի զայս գործ իւրումն աշխատասիրութեան, եթէ միայն հասանէին ի թիկունս ազգասիրական քաջալերք առողջամիտ հայրենասիրաց: Ի հարկէ ոչ հրամայելով նմա որպէս իւրեանց ծառայի, այլ ի պատուոյ ասպարէզ հրաւիրելով զայրն գիտնաւոր եւ քան զբազումս արժանի: Այլ հերիքասցին առ այժմս բանք զպատմութենէ Հայոց: Դարձցուք վերստին ի կարգ մերոց բանից:

Խնդիր ի մէջ ելանէ, այո եւ հարցասիրութիւն իսկ, եթէ միաբանութիւնն Մխիթարեան՝ զի՞նչ գործ վասն ազգի վճարեաց, այսմ մարթ է պատասխանի առնել, եթ է միայն անբիծ իցեն սիրտք մեր յամենայն կրօնամոլական ախտից եւ աչք մեր՝ ազատ ի մեկուսի հայեցուածոց: Թէպէտ չկարեմք դատապարտել զՄխիթար Սեբաստացի առ ուրացութեան զեկեղեցին Հայոց, բայց եւ ոչ գովեմք զայրն այդպէս ընթացեալ: Ինձ թուի, թէ առ ի ոչ անիրաւել առ Մխիթար հաւատափոխ, պարտ էր միտ դնել բռնակալ հանգամանաց ժամանակին, իբրեւ ի վերայ մարդոյ միշտ ծառայողի, զորոց կախին ամենայն անցք ընդ մարդկութիւնս եւ դատաւոր նստիլ ի վերայ նորա, հանգամանաց աշխարհի, եւ ո՛չ իբրեւ ի վեր գերաշխարհիկ իմն էակի. այլ ո՞րպէս կարիցեմք թողուլ անբասիր զկրօնամոլ եւ զաբեղայամիտ յաջորդս նորա եւ զաշակերտս, որք անպատկառ եւ աներկիւղ յԱստուծոյ, քարաձիգ եղեն ի ծնողական եկեղեցին՝ արկեալ զանձամբ զաբեղայական սքեմ աղճատեալ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում ոչ այնքան Աստուածայնոյն պաշտեն պատուէր հրամանի, որքան դիւրագայթ եւ սխալական մարդոց, զորս փոքր մի եւս եւ աստուածացուցանել ախորժէին դոքա անսխալական (risum teneatis, amici) զեկեղեցի Հռովմայ առձայնելով: Դիցուք թէ Մխիթար իբրեւ այր 16 եւ 17-երորդ տարուց, առաջնորդեալ եղեւ միջին դարուց տեսութեամբ, եւ կամ իբրեւ այր ո՛չ ուսումնասէր եւ ցանկացող լոկ ուսման եւ ո՛չ իբրեւ ինքնացեալ ուսումնական, չկարաց անպղտոր աչօք տեսանել զմայրենի եկեղեցին, այլ մա՞րթ ինչ իցէ արդեօք հաւատալ այսմ ի 19-երորդ դարում, թէ պատուելի հարք Մխիթարեանք ինքեանք իսկ ո՛չ տեսանեն զանպատեհութիւն գործոյս, եւ թէ եկեղեցին Հայոց եթէ մաքրութեամբ իւրով չէր ի վեր քան զհռովմէական եկեղեցին, չէր եւ ոչ ինչ ստոր կամ նուազ քան զայն: Եւ զի՞արդ մարթիցէ մեզ լուեալ զայսպիսի անարժան բանս ի բերանոյ պապական Հայոց, ի կարծիս լինել, որպէս թէ ջանք եւ վաստակք Մխիթարեանց հայէին յօգուտ ազգին, տեսեալ ստուգապէս, քաւ լիցի մեզ մոլորիլ յայդպիսի օդակառոյց կարծիս. զի քաջ գիտեմք եւ չիք յայսմ տարակոյս, եթէ զկենդանութիւն ազգին պահեն թագաւորութիւն, կրօնն եւ լեզուն. առ մեզ կորուսեալ է առաջինն եւ չիք յայժմուս. մնայ ուրեմն ապաստանիլ ի կրօնն եւ ի լեզուն, այլ եթէ պատուելի Մխիթարեանք, ընկալեալ զինքնակոչ ազգասէր վերապատուութիւնդ, անամօթեցան ձգել զբազմութիւն Հայոց յեկեղեցին Հռովմայ, ասասցեն ապա թէ ի՞, ունին պահել զկենդանութիւն ազգին, լեզուա՞ւ միայն՝ այդ չէ բաւական, մանաւանդ զի անհասկանալի է ազգին հինն եւ նուիրականն, իսկ նորն առ նոսա աղճատեալ ցայն վայր, զի դժուար էր ականջաց լսել զխժալուր բարբառդ: Մխիթարեանք կատարեցին վասն ազգի զայս եւ եթ գործ, զի վերականգնեցին զմիջաբեկ շինուած հին հայախօսութեան, այդորիկ վասն ոչ ուրանալ զմեր շնորհապարտութիւն առ նոսա. այլ թէ այդ վերակենցաղութիւն հնոյն լեզուի ունէ՞ր ընդհանուր ինչ բան առ ազգն Հայոց, զա՛յսմանէ է բովանդակ ճառս: Այո՛, ո՛չ պակասին եւ առ մեզ նախապաշարեալ անձինք, որք արտաբերեալ զբառդ Վենետիկեան միաբանութիւն կամ լոկ Վենետիկ, իմացեալ սովին զուխտն Մխիթարեան՝ համարին զնա բազում ինչ վճարեալ, այլ այս, որպէս ասացաք, կարծիք է անհիմն ռամկական, եւ այն սեպհական ոչ բոլորից՝ այլ ոմանց նախապաշարեալ անձանց: Եկեսցուք այժմ ի քննութիւն, թէ միաբանութիւնն Վիեննայի, որ դուստր էր արժան իւրումն Վենետիկեան մօր, զի՞նչ գործ վճարեսցէ վասն Հայոց ազգի:

Պաշտօն նորա, ջանք եւ վաստակք, եթէ ըստ խղճի մտաց վկայեսցուք, եղեւ միայն աղճատել եւ թեքթեքել զհին լեզուն մեր իւրով անդուն եւ կամակոր ղադասիրութեամբ եւ փիւրասիրութեամբ. նոքին հայացուցին քանի մի հատակոտոր գրեանս զեւրոպէական լիւնն (l) ի ղադ թարգմանեալ եւ զֆ (f) ի փիւր, ահա վաստակ նոցա, իսկ ի կրօնամոլութեան մասին եւ ազգատեցութեան վատթար քան զՎենետկեցիս, որք փոքր քան շատ գիտեն գէթ վարագուրել զամօթալի գործ իւրեանց: Այսուհետեւ տեսցեն պատուելի ազգակիցք մեր՝ զնպատակ լատինացեալ միաբանութեանց Հայոց, տեսցեն եւ ծանիցեն եւ մի՛ յուսասցին ի Հռովմէական տատասկէ թուզ կթել. հոգ կալցեն ինքեանք ձեռնտուութեամբ միմեանց պատրաստել վասն զաւակաց իւրեանց զսեպհական հնարս առ ի լուսաւորել զնոսա, զի լոյս ցոլացեալ յօտարաց չար է, քան զսեպհական խաuար, ի հարկէ եթէ առողջ բանականութեամբ քննէր այր իւրաքանչիւր զխորհուրդ բանիս:

Քերեալ զպատմութեամբ գրականութեան մերոյ հարեւանցի ի սկզբանէ ծաղկման լեզուին մինչ ցայս վայր, մնա դեռ մեզ յիշել աստանօր զազգային օրագիրս եւ լրագիրս, որք հրատարակին ի զանազան միաբանութեանց եւ անձանց՝ ի Կոստանդնուպօլիս, ի Զմիւռնեայ, ի Կալկաթայ, ի Սինկափոր, ի Վենետիկ եւ ի Վիեննայ:

Նախապատիւ քան զամենեսին օրագիր Զմիւռնիոյ իրաւամբ կրեալ զանունդ « Ազգասէր » թէ հարթութեամբ ոճոյ նոր հայախօսութեանն, եւ թէ առողջ դատողութեամբ, գտաւ ցայս վայր պտղաւէտ եւ օգտակար եւ րստ այսոցիկ անժխտելի յատկութեանց շահեցաւ զսիրտ ազգին: Օրագիրը այդ հրատարակեալ ի գիտնական Պալդազարեանէ, յուսամք թէ յարատեւեսցի անդուլ յառաջադիմութեամբ, նա զի ուսումնասէր հասարակութիւնն մեր, որ ի Զմիւռնեայ, ոչ թողցէ զաշխատութիւն քրտնավաստակ հեղինակին անվարձ, որպէս եւ ազգն ողջոյն գրաւեալ մաքուր խղճմտանօք առ ի նմանէ: Երանի թէ ողջոյն օրագիրք մեր նովին ընթանային կանոնօք, դնելով առաջի Հայկական ազգին մաքուր, որքան եւ որչափ կարելի էր ըստ տեղւոյն հանգամանաց, զհոգեղէն կերակուրս: Այո՛, խոստովանիլ խոստովանիմք զարժանաւորութիւն Հայ օրագրաց Կոստանդնուպօլսոյ « Նոյեան աղաւնի » եւ « Մասիս », եւ պատուելի հեղինակաց օրագրացդ չկարեմ ք ժխտել զմեր շնորհակալիս, զի եւ նոքին իսկ ըստ պարոն Պալդազարեանի փոյթ տարան զնոր բարբառն ազգային ի յարգի կացուցանել եւ նովին ճանապարհ հարթել ընդ անշքացեալ անապատ Հայկական լուսաւորութեանն, թէպէտ մինչեւ այժմ ի մասնաւոր սահմանի լրագրութեանց:

Գիտնական հայրենակից մեր պարոն Մեսրոպ Դաւթեան Թաղիադեանց, ոչ սակաւ քան զայր աշխատասէր զանազան աշխատութեամբ (որք անագան յոյժ յետ տպագրութեան հասեալ են առ մեզ առ աշխարհին հեռաւորութեան, յորում գտանի ուսումնական ազգակիցն մեր), այլ եւ հեղինակութեամբ յիրաւի «Ազգասէր» տառն օրագրոյն Կալկաթայի հաստատեաց զիւր Ազգասիրութիւն, թէեւ ցաւելով խոստովանիմք թէ ուղղութիւն առնդ ուսումնականի չէր ամենեւին համաձայն ազնիւ նպատակի նորա, գրոցդ այդ լեզու անհասկանալի էր հասարակ ժողովրդեան եւ պիտանի մասնաւոր յոյժ անձանց, որք ըստ իս պաշտօնեայք համարին նուիրական տաճարի հնոյն հայախօսութեան, եւ ո՞վ արդեօք յերկուանալ իւրում ոչ խղճահարեսցի, թէ պարոն Թաղիադեանցն զվառ եւ զսուրբ ծնունդս մտաց իւրոց ճախարակեալ յանդիման կացուցանէր ի զգեստը 19-երորդ դարու, լինէր վասն ազգի գործ մեծ վճարեալ, այլ ազգն մեր ըստ ժամանակին ազդեցութեան ո՛չ ճանաչէ զտարազ զգեստու հնոցն, յորոց սակի համարի եւ լեզուախօսութիւնն Հայկական չորրորդ կամ հինգերորդ դարուց: Այլ յաղագս ապագայ հարցասիրաց եւ խուզարկուաց հինն հայախօսութեան յիշեալ հեղինակն ո՛չ երբէք կորուսանէ զիւր արժանաւորութիւն եւ ո՛չ նսեմացուցանեն... անուան նորա մատենագրութիւնք նորա ծերացեալ հայախօսութեամբ, զի ոչ ոք ի հեղինակաց 18 եւ 19-երորդ դարուց աշխատեցաւ պաշտել զներգործութիւն ժամանակին ի վերայ լեզուին, որպէս պարոն Թաղիադեացն: Առ հասարակ ապագայ հնախոյզք առեալ ի ձեռն զմատենագրութիւնս ի հին լեզու՝ հինգ եւ 19- երորդ դարուց, չգտանիցեն ի նոսա զզանազանութիւն եւ զյարաբերութիւն աւ դարսն, յորս կեցին հեղինակքն , գուցէ մինն քան զմիւսն արժանաւոր գտցի վճիտ կամ խրթին հայախօսութեամբ: Այլ զայսմանէ չէ խնդիրս. այդ ամենայն կարեն պատահիլ եւ ամենայն դարս, զի ի հինգերորդ նուիրական դարու ոչ ամէն ոք Եղիշէր ոչ ամեն ոք Խորենացի եւ այլն. այլ գտան եւ այնպիսիք՝ որք ի հայկաբանութեան մասին բազմօք յետնեալ են յարդեան հեղինակաց, որպիսիք եղեն եւ են՝ Աւգերեանք, Ջախջախեան, Ասկերեան, Ինճիճեան, Այվազովսքի եւ այլք, զորս չէ տեղւոյս յիշել, միակ պարոն Թաղիադեանն լոյս տացէ ապագայ խուզարկուաց, թէ զիա՞րդ հայեցաւ դարն 19-երորդ ի հին լեզուն. այլ այս ամենայն լցուցանեն գէթ զցանկութիւն եւ պատասխանի տան ուսումնական հարցասիրաց, այլ ժողովուրդն առ հասարակ զի՞նչ օգտի ի սմանէ՝ ոչինչ եւ կրկին անգամ ասացից ոչինչ։ Հին այդ լեզու զրկեալ է յիրաւանց ժամանակին, չունի կեանք յընկերական կենցաղս, եւ ամենայն Հայ, թէ ուսանի եւ թե պարտաւորական էր զայդ ուսանիլ՝ ուսանի եւ ուսցի, որպէս Եվրոպացւոց մանկունք զլատինականն եւ զյունականն, բայց նմա պիտի լեզու այլ, նոր եւ կենդանի լեզու աշխարհիկ, շինեալ եւ մշակագործեալ հեղինակացն ջանիւք իբրեւ գործարան ազգային լուսաւորութեան: Այս էր առաջին պահանջելին, բայց մնա եւ մի այլ պահանջելի, որում մինչեւ այժմ ոչ ոք ի Հայս Ռուսաստանեայց ուշադիր եղեւ եւ լինել կամի, այս է՝ շինութիւն հայկական ուսումնարանաց վասն հայաբար աւանդելոյ ի նոսին զուuանելիսն բովանդակ. զի կենդանի բարբառ ուսուցչին այլապէս գիտէ ներգործել ի սիրտ եւ ի հոգի աշակերտին քան թէ գրուածքն լոկ. թող թէ բազում են եւ յաշխարհիկ մատենագրութեան առանց ի վերայ յաւելոյ մեկնաբանութիւն ուսուցչին, անհասկանալի էին մնալոց հայկական զաւակին, բայց խելացի հարք մեր դժուարութիւն ի վերայ դժուարութեան բարդելով, կարծին գործ մեծ կատարել եւ այդպէս իւրեանց իսկ ձեռօք փակեն եւ կցեն զամենայն դրունս լուսաւորութեան: Բայց ըստ դոցա լեզու Հայոց, եւ լուսաւորութիւն երկու որոշ որոշ իրք տեսանին, մեծ ինչ երեւին դոցա քանի մի աղքատին բեկորք Հայ հնախօսութեան, մինչ` խելապատակ մանկանց դատարկ եւ ամայի եւ անանունդ մնալ ի հոյակապ գիտութեանց մերումս դարում: Այլ եւ մանուկն Հայոց կարօտի հասկանալի լեզուի, որով կարիցէ ուսանիլ եւ զհին լեզուն իսկ՝ որ անհասկանալի է նմա, թէպէտ եւ բազումք ի կամակոր հնամոլաց եւ զայդ փորձ փորձեցին եւ փորձեն գնովն զհինն ուսուցանել, որ է մեռելութեամբ զմեռելութիւն ի կեանս հրաշագործել, այլ այդոքիկ ամենայն կապեալ կաշկանդեալ են դարձեալ ընդ սահմանաւոր եւ պղտորեալ տեսութիւնս իմաստակական դարուց, յորս կեցին դպրոցականք: Եւ ոչ յաջողեցաւ այդպիսեաց տեսանել զցանկութիւն իւրեանց կատարեալ, թող զսակաւ բացառութիւնս, որք դարձեալ միջնորդութեամբ յաւէտ այլոց լեզուաց, իմա դու ինձ օտարաց, թագաւորեցին ի վերայ լեզուին շատ կամ սակաւ, եթէ թագաւորեցին: Չունիմք բան ասելոյ վասն ուսումնասէր օրագրին Սինկափորայ, զի ոչ կարացաք ցայս վայր ժամանակի ճանաչել զնպատակ նորա: Օրագիր այդ յաւէտ քան զայլս թուի մեզ զարմանալի, մինչեւ ինքնին ոչ բացայայտեսցէ զիւր նպատակ եւ պատճառ այդունակ ուղղութեանն: Եկեսցուք այժմ ի զննել « Բազմավէպ » օրագրոյն Մխիթարեանց անցանելով զկնի « յԵւրոպա » Վիէննայի:

« ԶԲազմավէպ » օրագիրդ ի սկզբանէ անտի գոյութեան նորա մինչեւ ցնոր աւուրս ընթերցեալ եմք անընդհաւո, եւ ծանուցեալ զայս եւ եթ, զի այդ օրագրութիւն ճանապարհ էր շահաստացութեան եւ վաճառականութեան միայն, քանզի չունի նա տպագրութեամբ քանի մի հին ազգային տաղերգութեանց եւ դամբանական ոտանաւորաց, որք յաւէտ քան զայլ առարկայս տեսանին, արդարանալ առաջի կրիտիկական սուրբ դատաստանի, բնական հատուած ծրագրիդ կերակրի միշտ ի Շտեմարանէ պիտանէ գիտելեաց » Զմիւռնիոյ, երբեմն հրատարակելոյ, զոր իւրաքանչիւր եք ի մէնջ կարէ տեսանել եւ ի վերայ հասանել ճշմարտութեան ասացելոցս, իսկ դատողութիւն այրական, իմաստ եւ կարծիք, գաղափարք կենդանիք եւ հայեցուածք յազգս ազգս գիտութեանց, որովք լուսափայլին միտք եւ սնանի հոգին, տարագիր է յօրագրէ անտի, յորում ոչ զվերջին տեղին ունին ամսական առեղծուածք Մխիթարեանց, հանելուկ վերտառութեամբ պատուասիրեալ, թող զանախորժ կազմուած լեզուին, զոր ի վերջին աւուրս փոքր ինչ մարդացուցին: Իսկ « Եւրոպա » լրագիր Վիեննայի թուի մեզ զբօսանաց աղագաւ յարուցեալ յաղագս պատուելի Մխիթարեան միաբանութեան տեղւոյն, եւ կամ իբրեւ հնար տարածելոյ զանալի կարծիս եւ զդատողութիւնս աբեղայամիտ հեղինակացն, յորոց սակի համարի եւ 1 թերթն յունուար ամսոյ 1853 թուականի, յորում անամօթաբար պարտական կացուցանէին զսուրբն Մեսրոպ Մխիթարայ Սեբաստացւոյ, որ քար հանդիսացաւ գայթակղութեան, ձգեալ զկնի զբազմութիւն դիւրագայթ ոմանց Հայոց ի մոլորական եկեղեցին Հռովմայ:

Այսոքիկ ամենայն տխուր յիշատակարանք հայկական ողորմ տգիտութեան կսկծեցուցանէին զսիրտ մեր, այլ թագուցանել զայս քաղցկեղ, որ ճարակէ եւ զառողջ մարմին ազգին, չէր առն բանականի գործ, վասընորոյ տեսանել տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մեր զջանս եւ զվաստակ Մխիթարեանց, որք վարձինք գտանեն զարդիս հանդիսացեալ ազգի մերում, որոց չէ փոյթ գալուստ գայլոյն, նա զի եւ ինքեանք ոչինչ նուազ փողոտեն զգառինս մակաղեալս ի վայրի հանգստեան Հայկական բուն եկեղեցւոյ, եթէ միայն լուրջ հովիւք, որոց պատկանին ոչխարք, տացեն թոյլ, այլ շնորհիւ Ամենակալին բերանք մեր բացեալ են առ ամենայն հակառակորդը ճշմարտութեան եւ աղեղունք լարեալ վանել եւ խորտակել։ զամենայն նենգ եւ մանգ ոչխարազգեստից, որոց հերիքասցի որչափ յագեցուցին զսովալլուկ Հռովմէական քաղց Հայկական արեամբ: Տեսցեն պատուելի հայրենակիցք մեր եւ մի յուսասցին ի մրրոյ աղխոյն, զոր պատրաստեն սուտ ազգասէրք, քամել գինի անոյշ եւ զուարթարար, ուսցին ինքեանք վասն զաւակաց իւրեանց կերակուր պատրաստել սեպական ձեռամբ եւ իւրեանց յատուկ բանականութեամբ լոյս հնարաւորելով առ ի լուսաւորութիւն իւրայնոց, չեւ զայս արարեալ սուտ է, ամենայն Հայութիւն, սուտ եւ ազգասիրութիւն, որոյ անուն ընդ օդ գէթ հնչի հանապազօր:

Առ ի զընթացս գլխաւորել բանիս ասասցուք եւ զհեղինակաց մերոց առ Ռուսահայս, թէպէտ եւ դժուար եւ կարի դժուար էր որոնել եւ գտանել զնոսա յաղագս անարդիւն եւ ժլատ վաստակոց դոցա: Պատճառ իրողութեանդ գաղտածածուկ էր առաւել քան թէ երեւի նկատողացն հարեւանցի աչօք: Ուսումնական ընկերութիւնք առ Հայս Տաճկաստանի եթէ շատ ինչ ոչ արարին վասն ազգի, գոնեայ ոչ վերջացան ի [1 անընթ. ] հետէ գուն գործել ցուցանել զեռանդն արգասիրութեան: Հեղինակք առ մեզ ի Ռուսահայս արժանաւոր են յոյժ թուով, յորոց սակի Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեան, Խուդաբաշեանց, Մսեր Զմիւռնացի, Մկրտիչ Էմին եւ այլք ոմանք, յորոց Միքայել եպիսկոպոսն Սալլանթեանց ինքնացեալ ի դպրութիւնս այլ եւ այլ լեզուաց եւ յաստուածաբանական գիտութիւնս դպրոցական ոճոյ ի հանդէս գայ իւրով կրօնագիտութեամբ եւ ճարտասանութեամբ, զորս տպագրեաց մինչդեռ զուսուցչութեան ունէր պաշտօն ի տեարց Լազարեանց Ճեմարանի: Մանրամասն պատմություն առնս ոչ նուազ երեւելոյ ի խումբս եկեղեցականաց մերոց չէ առ տեղեաւս պատշաճաւոր գրել, այլ ի պատմութենէ նորին զայս եւ եթ արժանի համարիմք ծանօթութեան, զի ի մանկական տիոց դաւաճանեալ ի լատինացեալ աբեղայից անկեալ էր ի գոգ եկեղեցւոյն Հռովմայ, յորում եւ ընկալեալ զքահանայութիւն. այլ ի վերջէ լքեալ զօտարին եկեղեցի, ոչ տարակուսեցաւ դիմել առ իւրն եւ ախոյեան հանդիսացեալ ընդդէմ լատինահայոց՝ այսմ անկաշառ վկայք են գրուածք նորա, Կրօնագիտութիւնն եւ այլ կրօնական յօդուած ինչ ի գիրն կոչեցեա « Մուզայք Արարատեան »: Ճշմարիտ է՝ այրս այս համեմատելով իւրոցն կարգակցաց առ հոգեւորս Հայոց, գերազանց էր յաստուածաբանական եւ ի պատմական գիտութիւնս եւ կարող էր զայն ամենայն ըստ իմիք արդիւնաւոր կացուցանել վասն ժամանակցաց իւրոց եւ ապագայից, եթէ զոր գրեաց, գրեալ էր ի լեզու առ հասարակ հասկանալի ժողովրդեան. եւ միթէ ընթերցողք ճառիս չգիտեն եւ չխոստովանիցեն ընդ մեզ, թէ երկասիրութիւնք նորա թաղեալ եւ թաքուցեալ պահեն ի խորշս մատենադարանաց ի վայելս անբանից որդանց քան թէ բանականաց: Հեղինակ Հայ-Ռուս բառարանի տպելոյ ի Մոսկուա յամի 1838, Աղեքսանդր Խուդաբաշեանց իւրով աշխատասիրութեամբ օգնեալ է բազմաց ի թարգմանութեան մասին, որոց գայթ ի գայթն ընթանալ ի գիտութիւնս Հայ եւ Ռուս լեզուաց եւ չէ անօգուտ գործդ մանաւանդ վասն Ռուսաց, որ կամիցին ուսանիլ զլեզու Հայոց, բայց առ ուսանելոյ Հայոց լեզու Ռուսաց յաւէտ պիտանի էր բառարան ի Ռուսաց լեզուէ ի Հայ քան ընդհակառակն, որպէս արարին Յարութիւն վարդապետ Ալամդարեանց եւ պարոն Երիցփոխեանցն ի նորումս, թէեւ չէր ախորժելի ասել վասն վերջնոյս, թէ բազում ուրեք գթեալ ի սխալանս եւ ի յանցանս ընդդէմ հայկական լեզուախօսութեան կազմեալ յինքենէ զբառս եւ կամ հետեւեալ աղճատանաց Մխիթարեան միաբանութեան Վիեննայի, որք առանց յաջ եւ յահեակ նայելոյ գոլն գործեն գէթ թարգմանել զԳերմանական բառ: առանց զուգակշիռ ունելոյ զպայմանս լեզուի մերոյ, թէ կարէր արդեօք տանել զայս ամենայն. ցայս վայր իւրաքանչիւր ոք յընթերցողաց ճառիս քննեալ եւ ստուգեալ է, վասն որոյ աւելորդ էր ինձ յերկարել ի բանս անդր քան զսահման զհամառօտաբանութիւն:

Աւագ ուսուցիչ Հայկական դպրութեան՝ ի Տեարց Լազարեանց Ճեմարանի Մսեր Գրիգորեան Զմիւռնացի, զորմէ յիշեալ եմք սակաւուք յիւրում տեղւոջ, այն է ի սկզբան ճառիս, ունի տպագրեալ քանի մի գրեանս վերաբերեալս ի կրօնականն հանդէս, որոյ գիտութիւն Հայ լեզուի գուցէ մեծ եւ անփանաքելի, բայց միշտ հատակտոր եւ կցկտուր ի նեղ եւ ի փոքրիկ հրապարակս երեւեալ, հանգոյն փոքրիկ նաւակաց՝ յածելով միշտ ի ծովու խորշ առանց զարձակավայրս ծովուն թեւակոխելոյ: Պատուելի հեղինակդ, չգիտեմք թէ վասն էր, միթէ յաղագս ստանալոյ զփառս հայագէտ առն միայն, գրեալ է հին հայախօսութեամբ, անհասկանալի առնելով զբանն Ազգին: Հարցանեմք եւ ունիմք իրաւունս հարցանելոյ, եթ է դիտաւորութիւն պատուական առնդ էր զազգ Հայոց ի մերումս դարու ուսուցանել եւ դաստիարակել ի դաւանաբանական գիտութեան, ընդէ՞ր ոչ մատենագրեաց ի լեզու հասկանալի եւ գործածական ընկերական կենցաղս:

Զարմանամք, թէ ո՞ր ուշաբարձութեամբ մոռացեալ է . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Այլ արդեօք օգտեալ ինչ իցէ ազգն յայդպիսի երկասիրութեանց, որք չեն այլ ինչ եթէ ոչ բացայայտութիւնք իրաց այլով տարազու, փոփոխեալ զտեղիսն, զձեւ գրութեան եւ միանգամայն զոճ բանին. զայդ ի վճռել ոչ գոյր դժուարութիւն, այլ զայսմանէ բան լիցի զկնի: Գուցէ պարոն Մսեր Զմիւռնացի, անհաւան ընդ ճշմարտախօսութիւն մեր` գտեալ, մատնացոյց եղիցի մեզ յիւր փոքրիկ տետրակս եւ « Հաւատապատում » գրեալս իբր նոր հայախօսութեամբ, այլ այդոքիկ տետրակք, ըստ խղճի մտացն վկայելոյ, չեն այլ ինչ եթ է ոչ խառնուրդ հին եւ նոր հայախօսութեան, ոչ սառն իմն եւ ոչ ջերմ, այլ գաղջ… Լսելով լուիցեն զբարբառ ազգին, որպիսին վարի ի հասարակ կենցաղս, լուիցեն եւ քննեսցեն զայն, թէ որ Հայք եւ յորում տեղւոջ ի գործ դնեն յաշխարհաբառն զտառն զ որպէս հայցականացուցիչ, զոր ամեն ուրեք տեսանեմք ի տետրակս պարոն Զմիւռնացւոյն։

Յառաջաբանեալ հեղինակիդ ի սկզբան մատենկացս փողէ զանձնէ մաքրեալ զնորն հայախօսութիւն ի բաց վտարելով կներկայացուցիչ մասնիկս «ում» եւ զապառնիացեալ մասնիկս «կը» եւ յաւելու, թէ այդոքիկ խժականք էին. գործեալ է դորա այդ արդարեւ, այլ խորհուրդ նորա իրագործեալ է ոչ նորոգութեամբ հին լեզուի, այլ նորոյն հնագործութեամբ, յերկուց աստի մարմնացեալ է յունական գենդաւրոս ոչ հին եւ ոչ նոր, այլ յաղագս անուանելոյ նորա զմասնիկքս ում եւ կը խժականս, աւելորդ համարիմք մանրախուզիւ դատապարտել զկարծիսդ, ներողամիտ գտեալ առնս վասն այն միայն, զի անտեղեակ էր այլոց լեզուաց եւ չէր ձեռնհաս քննել եւ ճանաչել թէ ո՞րպիսի ահարկու կերպարանափոխութեամբ կազմեցան ի հնոց՝ նոր լեզուք առանց կրելոյ զխժական տիտղոսը։ Ժամ է արդեն զաչս դարձուցանել յաշխատութիւնս պատուելի Մկրտիչ Էմին՝ վերատեսչի Տեարց Լազարեանց Ճեմարանի։

ԶՔերականութենէ նորա, որ արտագրութիւն էր ի Սալլանթեան եւ ի Գաբրիէլեան քերականութեանց, աւելորդ ինչ էր խօսել եւ խուզարկել, զի որ ոք եւ տեսցէ զայն, անդէն առն մեն ճանաչէ զսեպհական յիշեալ հեղինակացն եւ զկարկատանս պարոն Էմինայ հանդերձ սխալականօք, զորմէ ինքնին, որպէս գիտեմք, վկայեսցէ նորոգ տպագրութեամբն ուղղագործելոյն, այլ արժան էր խօսիլ ի մասնէ զքննութենէ նորա « Վէպք հնոյն Հայաստանի », տպեալ ի Մոսկվա յամի 1850. վասն մեր, հայրենակցացս պարոն Էմինայ քաղցր էր տեսանել զբանասիրական քննութենէ (ոչ վասն ազգին առ հասարակ, այլ հայագիտաց), զի ամենայն որ գիտուն է դպրութեան Հայոց, ջան դիցէ լուսափայլ կացուցանել զխնդիրս, զմթութիւնս վերաբերեալս առ լեզու մեր եւ առ գրականութիւն, այլ պատուելի հեղինակդ, զարմանամք թէ ուստի առեալ զբանսդ յերես 5, ասէ. «որոց գոյութիւն (ազգային երգոց) առ մեզ, չգիտեմ էր վասն, միակամ յամենեցունց ժխտի»:

«Այդ կարծիք՝ ներելի ի շրթունս օտարաց, անթողլի է մերայոց, որք ինքնակամ հրաժարին ի հայրենի ժառանգութենէ» հետեւեցուցանէ յերեսս 93-94... «ի մի ժողովել... համարձակեցայ... զհիմն ի վեր տապալեալն զարմանակերտ շինուած Երգոյն վիպասանաց, նման մանկանն Վարդգէսի, որ անդ ուրեմն ի հնումն

Հատուած գնացեալ...

ի Տուհաց գաւառէն,

զՔասաղ գետով,

Եկեալ նըստեալ

զՇրեշ բըլրով

զԱրտիմէդ քաղաքաւ,

զՔասաղ գետով:

կռել կոփել զդուռն

Երուանդայ արքայի»:

Յառաջ քան զքննութիւն պատուական հեղինակիդ եւ մերային եւ օտարք՝ ասացեալ են ի շարադրութիւնս իւրեանց զնախնական երգոց եւ դեռ ի մէջ բերեալ զբուն երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞յք էին արդեօք ժխտողք երգոցս եւ հրաժարողք ինքնակամ ի հայրենի ժառանգութենէ, որպէս ասէ պարոն Էմին, զի առիթ ետուն նմա գուն գործել որդիական սիրով հնոցն մերոց... ի մի ժողովել, երես 93-94: Մեզ թուի այդմ գէթ երեւակայութիւն լինել, կամ թէ այլ ինչ՝ գոնէ յայտնի միայն պատուական հեղինակին:

Ոչ ուրանամք բնասիրութիւն նորա, զորոյ ապացոյց կարեմք ի մէջ բերել զՅովհաննէս կաթողիկոս եւ զթուղթն Ղազարայ Փարպեցւոյ առ Վահան Մամիկոնեանց տէր, զորս տպեաց ի Մոսկվա յամի 1853, յօգուտ հնասիրաց եւ ի ծանօթութիւն հայերէնագիտաց հանդերձ յառաջաբանութեամբք զհեղինակացն եւ զհեղինակութեանցն եւ խոստովան լինիմք [1 անընթ. ] դորա զննութիւն տպագրութեամբ հին հեղինակաց, այլ դադարեաց ի բանս զպատմութենէ գրականութեանս մերոյ, յառաջեսցուք անդրէն ի կարգ բանին, զոր կոչեաց հարեւանցի հայեցողութիւն մեր ի պատմութիւնն գրականութեան:

Ահա գլխավորաբար ի սկզբանէ անտի, որ ինչ ցայսօր հեղինակք մեր եւ նոցին հեղինակութիւնք, յորս հազիւ ուրեք գտանեմք զայնպիսի ինչ, որ կարող էր մշակել զանշէն մնացեալ բանականութիւն ազգի մերոյ։ Անապատացեալ միանգամայն կյանքն Հայկական պէտս ունի շատ եւ շատ մշակութեանց լոյս առեալ առ հասարակ յեւրոպէականացն փորձութենէ:

Քարոզութիւն լոկ Հայկական լեզուի, հարկադրել զմանկունս սերտել զուղղականն, զկոչականն՝ ընդ նմին գրաբար դարձեալ պատասխանել առ հարցուածս վարժապետին՝ ըստ մեզ համարին ողորմելութիւն եւ ողորմելութիւն արտասուելի: Եթե ինքեանք վերապատուեալ վարժիչք հայկական դպրութեան որոց շնորհեալ է գէթ գիտութիւն լոկ հայկականին, կարող էին ի համարի գոլ լուսաւորելոցն, եւ յայնժամ եւս չէր արժան դեգերեցուցանել զմանկտին ընդ անմատչելի առապարս մոլախոտեալ յերեքտասան դարուց հետէ: Թող զի ո՛չ երբէք կարող էին զմտաւ անգամ ածել այդպիսիք, զորոց գեղեցիկս ի յառաջաբանութեան ճարտասանութեան իւրոյ Միքայել եպիսկոպոս Սալլանթեանց «որ զհայերէն միայն գիտէ՝ ոչինչ գիտէ»:

Տեսցեն պատուելի իմաստունքն Հայոց զԵւրոպիոյ լուսաւորութիւն, քննեսցեն զհոգի եւ զուղղութիւն հեղինակաց նոցա եւ զկնի բարօք վերահասու լինելոյ ասասցին մաքուր խղճմտանօք, թէ զաւակն Հայկական ընդ բիւր հարուածովք ժամանակին կարէր արդեօք ուսանելով զհին դպրութիւն Հայոց՝ կենդանանալ եւ սնանիլ հոգւով եւ ընդ նմին թագաւորել ի վերայ գիտութեանց, որովք լցեալ է Եւրոպա: Գիտեմք քաջ թէ ի դէմս ածիցեն մեզ զքաղաքական կենդանութիւն նոցա, զբազմութիւն ժողովրդեան, զգրասիրութիւն նորա եւ զբիւր հանգամանս, յորոց զրկեալ եմք առ հասարակ, ընդունիմք եւ խոստովանիմք զայդ ամենայն մեք ինքնին, թէ մեք ոչ երբէք կարեմք զուգընթաց լինել արշաւանաց Եւրոպիոյ ի գիտութեանցն ասպարէզ, այլ զայս եւ եթ իբրեւ սիրող ազգի եւ ճշմարիտ ցաւող ընդ ողորմ դրութիւն նորա ասեմք թէ մի՞թէ՝ եթէ չէր մարթ զմեծն կատարել եւ զփոքրն պիտոյ էր անտեսել եթէ չկարէաք հիմնել հաստատել զմեծ ուսումնական ընկերութիւնս՝ զհամապատասխան զակադեմեայ եւ այլն, մի՞թէ արժան էր զրկել զմանկտին եւ ի փոքր ի շատէ լուսաւորութենէ, զոր կարողք էաք հաղորդել նմա լոյս առեալ յԵւրոպականաց: Անգրասիրութեան եւ արմատացեալ ուսումնատեցութեան առ հասարակ ազգի մերոյ ականատես վկայք են եւ քարոզք ինքեանք պատուելի հնասէրք ցայն վայր, զի որ եւ է Հայ ուրախութեամբ գնել համոզի քան զորպիսի եւ իցէ պատմութիւն Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ զվիպասանական ինչ գրուած յօտար լեզուս... զի՞նչ էր պատճառ զի Հայք առ հասարակ հակադրական հոգւով հայէին ընդ գրականութիւն իւրեանց, եւ մի՞թէ չէ լուեալ դոցա զօրհանապազն գանգատ ժողովրդեան առ ոչ հասկանալոյ նորա գրուածս ի լեզու Հայ. մի՞թէ չգիտեն պատուելի հեղինակք մեր, թէ այն օտարացուցիչ զօրութիւն, որ հարկադր է զազգ մեր ուրանալ զիւր լեզու, է այն, զի չունի զմուտ ի նուիրականդ այդ տաճար, որոյ փականք ըստ գեղեցիկ ասելոյ գերապատիւ Ստեփաննոս վարդապետի կորուսեալ է անգիւտ ի յորձանս դարուց անցելոց (Յառաջ. « Հոգեբանութեան », տպեալ ի Մոսկվա 1851):

Ազգն մեր անտէր եւ անխնամ, ցիր եւ ցան ընդ համատարած մակերեւոյթ երկրի քամէ զմրուր բաղդին, զոր խառնեցին նախնիք նորա բնաւորեալ անմիաբանութեամբ, նախանձու, քսութեամբ, եւ շատ այն է կամակոր տգիտութեամբ, չունի նա զհնար նուիրել զանձն ի գիտութիւն իւրոյ լեզուի, զի պիտին նմա ամբողջ հինգ կամ վեց ամք առ ուսանելոյ զնա. ամենայն Հայորդի չեւ յարբունս հասեալ հասակի պարտաւորի զկենցաղականս հայթայթել, զի ժամանակն պահանջէ զայդ ամենայն , վիհ աստի, վիհ անտի եւ մահ առաջի ըստ կորովաբան Նարեկացւոյն. ո՞ր ապա հնար էր եւ այն միակ, որ կարէր կակղել զվայրենութիւն Հայկական բանականութեան, սերմանել յանկոխ անապատս զսերմն բարի, ջուր տալ եւ սնուցանել առ պտղաբեր գործելոյ, եթէ ո՛չ խօսիլ ընդ ազգին լեզուաւ՝ որոյ ուսանելոյ վասն չունէր ծախսել նա ժամանակ, զոր գիտէր արդեն ստացեալ ընդ կաթին ի դայեկէն եւ ո՞ր Հայ հրաժարեսցի ի գրասիրութենէ եւ յուսումնասիրութենէ, եթէ հասկանայցէ զայնս առեալ ի ձեռն անկարօտ մնալով մեկնութեան ոմանց թերակիրթ անձանց, որք առ հասարակ սովոր են յազգի մերում միջամուխ լեալ ի խումբ ռամկին ստանձնել ինքեանց՝ զԿիկերոնեան ամբիոն: Զայս առնելով ոչ իմանամ թէ Հայք իսկ եւ իսկ ընդ նորոգել գրականութեանն մերկացին զանսիրելութիւն իմաստութեան, որ որպէս այժմ եւ առ հինսն Հայաստանեայց լեալք ուսանիմք ի ծերունւոյն Խորնոյ [17], այլ այս ցրտութիւն նորա ջեռցի տակաւ առ տակաւ եւ աստիճան առ աստիճան, իսկ մինչ դեռ պաշտօնակատար գտանի հինն բարբառ, սուտ է ամենայն ջանք եւ զուր են քըրտունք իմաստնոց Հայոց առ ի լուսաւորութիւն ազգին, զոր ի գործ դնեն. եթէ դնեն առանց ամենեւին գիտակցութեան, անձնապահութեան եւ եթե աղագաւ, զի եթէ ստուգապէս դիտաւորութիւն կամ լաւ եւս ուղղութիւն իմաստնոցդ Հայոց էր անդնդասոյզ միանգամայն ի յատակ անյուսութեան, ապա արժան էր զցրտութիւնն ջեռուցանել ոչ սառնամանեօք, այն հրով, լուսով զխաւարն փարատեալ, այսինքն հիմնարկելով զնոր Հաստարան նոր հայախօսութեան: Այլ յետ բազմիցս յընթացս ճառիս յիշելոյ զնորգ հայախօսութիւն, արժան համարիմ ք խօսիլ զկազմութենէ նորա, թէ զիա՞րդ արժան էր գործանաւորել եւ լինել հնար եւ կամուրջ լուսաւորութեան: Բառիւս նոր հայախօսութիւն չիմանամք երբէք զխարխարեալն եւ զխառնակեալն եկամուտ օտարաձայնութեամբ [18], այլ մաքրեալ, մշակեալ եւ զպակասութիւն ի հնոյ անտի լցուցեալ ոչ տարաձայն կերպարանաւորութեամբ ըստ քաղաքաց եւ ըստ աշխարհաց, այլ զմի եւ եթ կալեալ շաւիղ հասարակաց հասկանալի՝ որոց ի սփիւռս նշտետին Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ ըստ ժամանակին շնորհելոյ:

Արք ոմանք որք ի բանագիտաց համարի զանձինս ունին առ անձնապահութեան եւ եթ ախոյեան հանդիսանան երկնային ճշմարտութեանս , թէեւ չէր արժան ցաւել վշտանալ ընդ այս, զի բնական էր անտանելի լինել ճառագայթից արեւը, որոց [1 անընթ. ] էին: Մինն ի նոցանէ վերամբարձեալ զինքն ըստ Հայկական առակին ի [կոկիւսոն] հայոց եւ ո՛չ առ երես նետեալ զսքեմ աբեղայութեան՝ աղաղակէր ռամկախօսութիւն լինել իսկ, միւս ոմն փիլիսոփայ քան զնա, թէ վասն է՞ր խառն ընդ բառից հին լեզուի, այս ամենայն խօսք եւ զրոյցք լսելի եղեն զկնի տպագրութեան « Առաջին հոգեղէն կերակրոյ Հայազգի երեխաների համար », զոր հրատարակեաց գերապատիւ Նազարեանց: Եթե աշխարհիկ լեզու Հայոց, յարդարեալ եւ մշակեալ ըստ պիտոյից աւուրցս, ունելոց էր զանունդ ռամկախօսութիւն, ապա ուրեմն եւ այլ ամենայն լեզուք, որք ի լատինականէն ելեալ կերպաւորեցան ի զանազան բարբառս Եւրոպիոյ, են ռամկախօսութիւն, եւ նոյն ինքն որ դատագիտէ զայս՝ ռամիկ, զի բաց ի լատինականէն գիտէ եւ զայլս՝ ծնունդս լատինականին: Իսկ միւսն, ո՞վ հիւանդութեանս մտաց, ցայն վայր յետնեալ գտաւ ի ճշմարտութենէ առ անձնապահութեան եւ եթ... զի ո՛չ կարաց դատել, թէ չէր արժան զպակասեալս յաշխարհիկ լեզուի փոխ առնուլ ի Պարսից կամ յԱրաբացւոց, այլ ի սեպհական հին լեզուէ, եթէ վերահասու լեալ էր նորա կազմութեան Հռովմէական լեզուաց, չեմք յերկբայս թէ նա ինքնին աչօք բացօք տեսանէր զվտանգաւոր արտեւան քարակտուր լերին, յորոյ ի վերջին շուրթն մղեալ ի հողմոյ տգիտութեան՝ հանդերձէր սուզել գահավէժ ի վիճ` կորստեան համատարածն ովկիանու:

Իմաստունքն Հայոց զանգիտեալ ի կերպարանափոխութեանց, զորս ունի նորն բարբառ, երկնչին եւ երկուանան թէ մա՞րթ էր արդեօք մշակել զնա եւ բերեալ ի խելացնոր յուսահատութիւն յօժարին փոշիանալ հնախտութեամբ, ըստ որում նորն լեզու չէր կազմ եւ պատրաստ, ասացին հնամոլքդ այդոքիկ. թէ ո՞ր լեզու անդստին ի նորոգման է իւրմէ յայտնեցաւ յական թօթափել՝ լրացեալ կատարելութեամբ, ո՞ր լեզու զառաջինն ոչ կակազեաց, տակաւ առ տակաւ չմշակեցաւ: Ստեղծագործութիւն լեզուի ե՞րբ արդեօք կատարեցաւ ընդ ձեռն միոյ միայնոյ անձին եւ այն ի նշանակեալ ժամ ու՝ որպէս թէ ըստ օրինակի առ հասարակ երկասիրութեանց՝ մարթ էր կազմ ել զլեզու, ըստ ամենայնի կազմ եւ պատրաստ եւ ընդ նմին դնել զայն ի շրթունս ազգին ի միում եւ եթ ժամու: Զոր ինչ ստուար խումբ դարուց, եւ ընդ նմին խուռն ամբոխին աղճատել աղճատեաց զլեզուն, անհատ ոք անկարանայ ուղղագործել, առ այս պիտին ժամանակ եւ բազում գրողը: Մերձ է առ մեզ եթէ չունիմք զայնքան համբերութիւն զաչս դարձուցանել յարեւմտեանն Եւրոպա, ազգն Ռուսաց, կարող եմ առանց իրիք նեղութեան քննել եւ քրքրել զպատմութիւն նորոգութեան լեզուին եւ զարձակել նորա ի Սլաւոնական կապանաց իննեւտասն դարուց, կարեմք համեմատել զդպրութիւն ազգիս, զոր ինչ յառաջ քան զքսան ամ, ընդ այժմեան զդպրութեան եւ հերիք են եզրակացութիւնք արտադրեալք ի քննութենէ ի վկայութիւն ասացելոցս ի մէնջ: Այլ այս է յաւէտ ամօթն եւ խայտառակութիւն զի թէ անտեղի էին առ լուսաւորեալ ազգս ապացուցանել, թէ գիշերն խաւար է, իսկ տիւն լոյս, առ մեզ պէտս ունի ապացուցութեան՝ լարեալ թերեւս զկարելին ոյժ եւ զկարողութիւն տրամաբանութեան առ ի խելամուտ առնլոյ զիմաստունս մեր: Այո՛, չունիմք ամենեւին իրաւունս եպերելոյ զնոսա վասն այսր, արդէն անժխտելի ճշմարտութիւն է գործող ի նոցին կողմանէ, զի զոր չհասկանայ ոք, զնոյն անկարանայ նա դատել եւ քննել, իսկ իմաստունքն Հայոց չհասկանան տակաւին զխորհուրդ վերանորոգութեան լեզուին, ուրեմն եւ չէին իսկ կարողք դատել եւ կշռել զօգուտն եւ զվնասն, ընդ որս եւ զճշմարտութիւն բանիցս, զոր հնչեցուցանեմք անդուլ արդարասիրութեամբ, կամ գուցէ հզօր է առ նոսա կամակորութիւն քան զառողջ դատողութիւն կամ անձնական օգուտ քան զհասարակացն, թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, ի վերայ այսր ամենայնի բազմապատիկ փաստից եւ ապացուցութեանց ոչինչ օգտիմք, զի սիրտք հնամոլացդ այդոցիկ բերեն յինքեանս զնմանութիւն որձաքարի, յոր ոչ երբէք ծաղկեցաւ ծաղիկ եւ ոչ իսկ խոտ դալարի:

Հին սովորութիւն է, որպէս առ ամենայն ազգս եւ առ մեզ, զի պատուելի հեղինակք բամբասել զժողովուրդն առ անուսումնասիրութենէ նորա, որպէս թէ չէ կարող նա դատել եւ ճանաչել զարժանաւորութիւնս քանքարաց հսկայից իւրոց, որք առ մեզ համարին պարոն հեղինակք հնախoս գրուածոց. առ տեղեաւս չէ տարադէպ եթ է տալ յօժարեսցուք պատուական հեղինակացդ լի կշռով զպատշաճ պատասխանին:

Լսել ցանկամք ի խորախոհիցդ այդոցիկ, թէ զինչ վարձ ուն էին դոքա առ հասարակ վասն հեղինակաց Սինէացւոց, զորոց զլեզուս չգիտ էին, եւ յաղքատ մատենադարանի դոցա քանի՞ գրեանք գտանին ի Սինէացւոց լեզու, եթէ ծանուցեալ էր դոցա զյարգ եւ զպատիւ, նաեւ զարժանաւորութիւն հեղինակաց Սինէացւոց մինչ չգիտէին զլեզուն նոցա, ապա իրաւունք էին դատապարտել զժողովուրդ մեր առ անգրասիրութեանն, զի որ ինչ վասն իմաստնոց Հայոց հեղինակք Սինէացւոց յար եւ նման վասն ժողովրդեան մերոյ ինքեանք հայկական Սինէացիք: Ժողովուրդն մեր դատապարտելի է վասն անմիաբանութեան եւ անազգասիրութեան միայն. ի նմա բնակի ոգի ինչ ոչ աստուածային, որ միջնորմ արկանէ ընդ ընկերս, օցտ է եւ փեռեկտէ զմարդիկ իրերաց. առ մեզ, որպէս եւ առ կիսալուսաւոր ազինս, բաժանեալք այդոքիկ ունին զիւրեանց յատկութիւնս, զառանձին կերպ կենաց, զայլ տարազ զգեստու, զեղանակ մտածութեան եւ որ ողբալին է եւ չար քան զամենայն, զայլ ոճ խօսից. առ ի ապացուցանել զայս կարծիք պիտոյ է գէթ հրաւիրել յիւրաքանչիւր անջատ վիճակացդ այդոցիկ զմի մի այր, որպէս ազնուական, հոգեւորական, ուսումնական, ուսանող, հին հայագէտ, վաճառական, քաղաքացի եւ գիւղական, լսել ապա կարծեաց նոցա իւրաքանչիւրոց, եւ տեսանել, թէ դոքա իբրեւ անդամ միոյ ազգի ունէին ամենեքին զմի նպատակ վերաբերութեամբ առ լուսաւորութիւն ազգին, քաւ լիցի. գիտէի՞ն եւ հասկանալ կամ էին արդեօք, զի՞նչ է լուսաւորութիւն ազգային: Ազնուականն զօշոտեալ աստիճանաւ իւրով եւ բարեծնունդ վերապատուութեամբ խորհի գէթ զհնար առ ի կեցութիւն այնպիսի, յորում չպակասէր ոչինչ. նա չգիտէ թէ որոյ ազգի է զաւակ, եւ գիտել չկամի. չեմք նաեւ յուշ ածեալ թէ պարտապան էաք ըստ բարոյական իրաւանց ոչ միայն զանձինս հոգալ, այլ եւ զընկերն. իսկ առ մեզ հոգեւորականն, ուսեալ ի դրունս եկեղեցւոյն զշարական եւ զսաղմոս առանց ամենայն գիտակցութեան եւ ընտրութեան, յառաջ բերէ յամենայն խնդիրս, թէեւ չունէր զոչինչ յարաբերութիւն առ այն զդաւանաբանական գիտելիս, բազում այն է անդուլ կրօնամոլութեամբ, եւ ջատագով գիտակցութեանցդ հանդիսացեալ արհամարհէ զայլ ամենայն ուսումնականութիւն, արտաքին զնոսա եւ երկրորդականս անուանեալ, այլ թէ դեպ լինէր հարցանել, թէ զի՞նչ ապա պիտոյ էր ուսանիլ, ցուցանէ գէթ զսրբազան պատմութիւն եւ զհրահանգ որպիսի եւ իցէ միոյ աբեղայի, որպէս թէ ամենայն գիտութիւնք ցարդ յայտնագործեալք յաշխարհի պարունակէին ի նոսա: Ո՞վ համարձակի ժպրհիլ, ասել թէ չէր պիտոյ զսրբազան պատմութիւն եւ զաւետարան ուսանել անխառն ի մարդկային կանոնադրութեանց, որք համ եմ ատութեամբ առ երկնային Վարդապետութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի հող էին եւ մոխիր անարգ, բայց այդ յիւրում կարգի եւ տեղւոջ: Միթէ հոգեւորականք մեր սակա՞ւս ներգործէին եւ ներգործեն ի վերայ ժողովրդեան, եթ է միայն գիտէին զզիարդն եւ զորպէսն. ամենեւին ոչ, եթէ կամեցեալ էր դոցա յորդորել եւ քարոզել զժողովուրդն, տալ նմա զայնպիսի ուղղութիւն, զի նպատակն լինէր լուսաւորութիւն ազգի, անժխտելի բան է թէ ժողովուրդն հետզհետէ ուսան էր մտածել եւ խորհել զազգային լուսաւորութենէ, այլ զի՞նչ հոգեւորրականք մեր, առ ի՞նչ արդեօք ձգտեն միտք դոցա, եթէ ոչ համոզել զժողովուրդն արծաթով պատել զորպիսի եւ իցէ պատկերս յեկեղեցւոջ, որպէս թէ մեծ առաքինութիւն եւ քաջագործութիւն էր. ուրացեալ զօգուտն հասարակաց վատնել զդրամս ի բարեզարդութիւն քարեղէն եւ փայտեղէն կերտուածոց յորս, որպէս ասաց Աստուած, ոչ բնակի ինքն որպէս ի ձեռագործս, այլ ի հեզս եւ ի խոնարհս եւ որք դողան ի բանից նորա. ուսումնական եւ ուսանողն ողբան զանձինս գիտակցութեամբ հոգւոյ, տեսանել տեսանեն զկորուստ ազգին ընդ հարուածովք ժամանակին անտէր եւ անպատրաստ, այլ արդեօք կար էին առնել ինչ, — միանգամայն ոչինչ, զի հազարաւոր խոչընդակք ընդ առաջ ելանեն ի մերայնոց իսկ եւ խափան արկանեն հնարից ազգային լուսաւորութեան: Այսպէս իմա՛ եւ վասն այլոց անձանց, որք յայլմէ վիճակէն էին: Այլ այս ամենայն աղբերանայ յայնմանէ, զի ժողովուրդն մեր անմասն գտանի ի կրթութեանց, զի պատուելի հեղինակք մեր խօսին վասն նոցա Սինէական հայախօսութեամբ, զոր եւ փոքր եւս եւ ինքեանք չհասկանային, այլ թէ այսմ չիցէր այսպէս եւ պատուելիքդ այդոքիկ միով միաբանական հոգւով գուն գործեալ ճգնէին հաղորդել զժողովուրդն գիտութեանց, տալով զայնս ի լեզու հասկանալի նոցա, յայնժամ այր իւրաքանչիւր ճանաչէր զյարգ եւ զպարտականութիւն իւր եւ ընկերին, եւ այսպէս աջակից գտեալ միմեանց՝ նորոգէին փոքր մի զհոգեկան կենդանութիւն իւրեանց, ի սպառ կործանեալ:

Հայք առ հասարակ դաստիարակեալ ընկերատեցական հոգւով եւ հայրենի ժառանգական նախանձու առ միմեանս չունին զ ուսումնասիրական ընկերութիւնս, յորմ է աղբերանայ չունել եւ զուսումնարանս սեպՀականս ի կրթութիւն կարգեալ հայկական մանկտւոյն: Թող զայս զի բոլոր անձինք ի զանազան վիճակաց Հայոց չկարէին միանալ եւ մաքուր սրտիւ կազմել զմիաբանութիւն, այլ եւ եթէ ուսումնականք եւ ուսանողը ինքեանք գէթ կազմէին զայս ընկերութիւն ի լուսաւորութիւն ազգի, այլքն որ տարանջատ են ի նոցանէ ամենայնիւ որպէս ի վերոյ թուեալ եմք, զծաղու գան թերեւս, յար եւ նման կատականաց աբեղայից Հայոց ի հինգերորդ դարու, զոր ուսանիմք ի Թղթոյ Ղազարայ Փարպեցւոյ որ առ Վահան տէրն Մամիկոնէից, այն ինչ լուան զգալուստ միոյն ի թարգմանչաց Խոսրովիկի, թէ «ահա ուր գայ միւս թարգմանն» կամելով ասել թէ առ ի լուսաւորութի՞ւն ազգի. ո՞չ ապաքէն հալածանօք վախճանեցուցաք զփիլիսոփոսն Մովսէս եւ մարտ թերեւս ընդ ոսկերս եդեալ արկաք ի գետ, ո՞չ ապաքէն զՂազար մ երկ ողորմելի ի վանացն արտաքսեցաք յափշտակեալ եւ զգրեանն եւ զայլ ինչ նորա սեպհական, եւ այժմեան հակառակորդք լուսաւորութեան որդիք են առաջնոցն, որք զայս արարին:

Առ Հայս Ռուսաստանի միակ գերդաստան է եւ այն գերապատիւ Լազարեանց, որ զօգուտն ազգի ծանուցեալ հիմնեալ է գէթ իւրովք ծախուք զուսումնարան եւ զտպարան, թէեւ ի նմա եւս դժբախտաբար պաշտի հինն դպրութիւն, եւ առ հասարակ լեզուն գործական օտար է Հայոց. բայց ի վերայ այսր ամենայնի իրաւունս ունի գերդաստանս այս ասելոյ ազգին, ահա մեք եւ վաստակք մեր: Այլ միթէ Լազարեա՞նք իցեն միայն պարտաւոր պաշտել զազգասիրութիւն, միթէ Լազարեանք միա՞կ կազմեն զազգն ողջոյն, ո՞ւր է հոգաբարձութիւն ազգի, ո՞ւր իցեն սիրողք լուսաւորութեան, է՞ր վասն անխնայքն յորդիս իւրեանց եւ կորզեալ զնոսա ի գրկաց մարց արկանեն գէշագէշ ընդ գարշապարօք անիմաստութեան, տգիտութեան եւ միանգամայն անբանութեան: Լազարեանք միակ շատ արար են համեմատութեամբ առ ազգն ողջոյն, նոքա զառաջինն բացին զԱթենեան տաճար առաջի հայկական զաւակաց, այլ թէ հետեւանքն չիցեն ըստ նպատակի հիմնողին, անդատապարտ է նա, եւ խիղճ մտաց նորա ջինջ է քան զհայելի սուրբ, արար նա, զոր ինչ կարաց, սիրող գտաւ զաւակաց ազգի, սիրող լուսաւորութեան եւ հանգուցիչ տառապեալ որբոց ընդ հարկաւ տաճարին գիտութեան: Մի՞թէ չիցէ արժան տեսեալ Հայոց Ռուսաստանեայց յորս գտանին մեծատունք հարստականք զթշուառ եւ զողորմ դրութիւն հայկական որդւոց, որք ի խնդիր աւուրն պարենի անբանացեալ չիցեն աղքատ, ողորմելի, առաջնորդեալ բնական ազդեցութեամբ քան բանականութեամբ, որ սեպհական է ամբողջ կենդանական թագաւորութեան, հոգ տանել, ժողովել եւ գգուել զնոսա հայրական սիրով, ընդունել զնոսա իբրեւ զորդիս միոյ իսկ գերդաստանի, որում եւ ինքեանք պատկանէին, ճանաչել զնոսա եւ հնար տալ առ ի լուսաւորութիւն:

Դիցուք եթէ նախնիք այժմեան Ռուսահայոց անխնամ թողեալ զայս գործ զընթացս լցին կենցաղոյս եւ զի՞ պիտի ներկայիցն օրինակ պար առնուլ ի նախնեաց. բնական է զի ներկայն ծնունդ է անցելոյն եւ ծնեղ ապագային, բայց եւ ժամանակն ունի զիւր ներգործութիւն յիւրում կարգի առ հասարակ ի վերայ ենթալուսնէից, եթէ այսմ չիցէր, սապէս զպատմութիւն մարդկութեան ոչ հանդիսացուցանէր զխայտաճամուկ ծիր ի սկզբանէ անտի իւրոյ գոյութեան կամ լաւ ասել որչափ պատմութիւնն լոյս տայ մեզ, այլ ընդհակառակն ամենայն ազգք եւ ազինք ի բաց առեալ զԱփրիկեան եւ զԱսիական բարբարոսս եւ զմարդակերս հարաւային Ամերիկոյ փոխադրեալ են հետզհետէ ի խաւարէ ի լոյս, եւ այս փոխադրութիւն չէ վճարեալ լոկ օդաբաղխությամբ, այլ զոհիւք եւ նուիրագործութեամբք ըստ պիտոյից հանգամանաց: Լուսաւորութիւն լուսաւորեալ ազգաց՝ գինք են անդուլ ճգանց, կամ թէ լաւ ասե՝ գինք արեան. իսկ Հայք ի հարկէ ծայրագոյն պակասամտութեամբ մտածեն, եթէ մտածեն, թէ նախախնամութիւնն առանց ամենայնի ի կոչման է ազգին աշխատութիւն հեղուցու զիմաստութիւն ի խելապատակս Հայոց իբրեւ զանձրեւ յերես երկրի անձրեւեալ, իսկ եթէ ոչ այսպէս, ուրեմն տարագիր է ի մտաց Հայոց մինչ ի սպառ եւ ակնկալութիւն լուսաւորութեան, զի այլ ազգ չմարթի լինել: Այլ այսմ ամենայնի տխուր եւ ամենաթշուառ վիճակի ազգին՝ միակ ճանաչի աղբիւր, զի չունի նա զլեզու. ներեսցի մեզ խոստովանել զճշմարտութիւնս մերկանդամ, թէեւ բազումք առ տկարութեան աչաց չկարէին յայս հայել, այո՛, չունի զլեզու ասեմ ք վերստին, զի ունել այնպէս որպէս Հայք զհինն բարբառ՝ համարի վասն հասարակութեան չունել եւ որով վարի նա ի հասարակ կենցաղս անտեսեալ է այլ յիմաստնոց Հայոց, որք չկամ ին անգամ զթիւ դարուն համարե ալ զգալ թէ դարս ներկայ չէր հինգերորդ, այլ իննեւտասաներորդ: Նստիլ ի տան, յորում ճրագն եդեալ էր ընդ գրուանաւ, նշանակէ նստիլ ի խաւարի եւ չունել զլոյս, այսպէս եւ ունել լեզուի Հայոց համարի չունել, զի որպէս գրուանն խափանարար լինի շառաւիղաց լուսոյն ցոլանալ ի լոյս աչաց նստելոցն ի տան, սապէս ամբողջ դարք խափանաբար լինին ժողովրդեան հասկանալ զլեզու առաջնոց Հայկազանց: Եւ գտցէ՞ արդեօք թշուառութիւն ինչ, վնաս որ եւ իցէ ազգի չարագոյն, քան զկորուստ լեզուի, որ հոգի է ազգի, որ վերջին եւ միակ հնար է պահելոյ զկենդանութիւն նորա: Հայք հարուածեալ են յետ բազում հարուածոց եւ պատժոց նաեւ կորստեամբ լեզուի, զոր չկամին եւ մանաւանդ իմաստունք նոցա չկամին յետս դարձուցանել զնորն յարդարեալ եւ մշակեալ, զոր պահէր դեռ ազգն:

Կորուստ լեզուին, կորուստ քաղաքական կենդանութեան եղեալ է պատճառ կորստեան բանաստեղծական հոգւոյ առ Հայս, թէպէտ պիտոյ էր խոստովանել զճշմարտութիւն, թէ Հայք եւ ի ծաղկեալ վիճակի քաղաքական կենդանութեան մինչ զդրացի թագաւորութիւնս ահաբեկ դղրդեցուցանէին, այսու ամենայնիւ զրկեալ էին բանաստեղծական քանքարոյ՝ գոնէ չերեւին նշխարք, թէեւ մնացորդք երգոց զորս ի նախնումն բամբռամբ երգէին ի ցուցս . . . . . ըստ ոմանց ապացոյց Համարին բանաստեղծական յօրինուածոց, որոց լեալ կարծեն ի նախնումն, երեւի ի ժամանակս նախնի Հայկազանց, այլ այս՝ կարծիք է եւ եթ, մանաւանդ յառաջ ի հնասիրաց առ ի զօշոտել զաչս հասարակաց: Ըստ մեզ Հայք իբրեւ ժողովուրդ ոչ պատմականք (իմա դու ինձ զբառդ անձուկ նշանակութեամբ) չկարէին ունել եւ զայնպիսի կորովի բանաստեղծութիւնս, զորպիսիս առ այլս տեսանեմք, զի որպէս ըստ մեզ, սապէս ըստ լուսաւոր կարծեաց այլոց, աղբիւր բանաստեղծութեան ճանաչէ քաղաքական կեանքն ազգի, ուրեմն եւ պատմութիւնն: Հայք ի սկզբանէ անտի ծագման թագաւորութեան Արշակունեաց գոլով ենթակայացեալ եւ ստրկացեալ ազդեցութեանց այլոց պետութեանց, որպէս Պարսից, Յունաց եւ այլոց շատ կամ սակաւ՝ հայեցեալ ի դարսն, որք անցին զնոքօք, հարկաւ պարտէին վիճակի վհատեալ եւ անհանգիստ հոգւոյ , որոց եւ բանաստեղծական բղխուածք կարող էին լինել որպէս եւ են ողբք, հառաչանք, կոծ եւ սուգ, սկսեալ ի ժամանակաց իմ աստանոյն Խորնոյ՝ «Ողբամ զքեզ, Հայոց աշխարհ», ի ժամանակաց Շնորհալւոյն՝ «Ողբացէ՛ք, եկեղեցիք» եւ այլն, յորս, լսին գէթ վայ, կականմունք եւ հուսահատ հռնդիւնք մեռանողաց եւ ա՛յս իրաւամբք, զի բանաստեղծութիւնն հայելի իմն է, յորում ցոլանան շառաւիղք կենդանութեան ազգի, անդատապարտ են բանաստեղծք մեր ի թողուլ մեզ զերկասիրութիւնս, որք տխուր յիշատակարանք էին կործանութեան մերոյ, անբնական է առն մտեալ ի տուն մեռելոյ պարել որպէս ի հարսանիս, այսպէս եւ մուսայն ոչ երբէք մերձենայ, եթէ ոչ շարժեալ ի հանգամանաց եւ ի զօրութենէ գործոյն: Բայց այս է յաւէտ զարմանալին եւ ցաւելին, զի Հայք ենթարկեալ ազդեցութեան չարաշուք արկածից՝ ունէին եւ զչարաշուք յիշատակարանս, յորոց բղխէին բանաստեղծութիւնք արտասուեցուցիչք եւ վհատեցուցիչք, զի ողբք եւ հառաչանք, լաց եւ արտասուք ոչ երբէք կարեն առաջնորդել յանվեհերութիւն եւ ի քաջութիւն, այլ ի միակ եւ եթ կորուստ, այն է ի կնաբարոյ վեհերոտութիւն, որ համարի մահ քաղաքական կենդանութեան: Հոգի, որով կեայ ազգն, շնչաւորէ զպատմութիւն եւ սա զբանաստեղծութիւն, ուրեմն որպիսի ազգ, այնպիսի եւ պատմութիւն, եւ որպիսի պատմութիւնն, ըստ այնմ եւ բանաստեղծութիւն: Այլ այս ամենայն հողմոց հնչիւնք էին յականջս իմաստնոց Հայոց, որոց շատ եւ կարի շատ էր, եթէ միայն սքանչանային ընդ բառից բաղդասութիւնս ոմանց հեղինակաց յորս մանաւանդ դերբայն ի վերջոյ քան զխնդիրն եւ կամ ի գործ ածեալ էին գոյական անուանք, արմատք ներգործական եւ ներգործակերպ բայից ընդ նոյնաձայն բայից, որպիսի զքուն ննջել, հարկ հարկանել, գերի գերել եւ այլն, թող պարարեսցին քիմք դոցա եւ նմանապիսեաց այդունակ կերակրովք, եթէ միայն կարելի էր իրօք պարարել եւ կերակրել հանգոյն աղուիսուն սառուցակերի, որ զկոկորդն միայն սառուցեալ ի սառն կերակրոյն, յորովայնն զջուր եւ եթ արկանէր: Առ ի՛նչ դոցա հոգալ զլուսաւորութենէ ազգի. հերիք է զաւակաց ազգի, եթէ միայն կարող էին իմանալ զքանի մի մեռեալ եւ փտեալ ի բառս հին հայախօսութեան, որք ըստ կարծեաց նոցա կարեն փոխանակել զամ ենայն ազգ գիտութեանց, որովք բարձր ի գլուխ պանծան Եւրոպացի մանկտիք:

Դէպ եղեւ մեզ երբեմն խօսիլ ընդ ուրումն հնասիրի (որ շատ թէ փոքր շահեալ էր զվարկ ժողովրդեանն՝ ի վերայ խնդրոյ մատենագրութեան, եւ յապացուցանել մ եր զօգտակարութիւն եւ զանհրաժեշտ հարկ մշակելոյ զլեզուն: Պատուելի հնասէրն ի ջատագովութիւն բանից իւրոց յաւել մեզ ասել, թէ ազգն կործանի եւ չքանայ մինչ ի սպառ, եթ է նորն լեզու լիցի կիրառական ի մատենագրութեան, ուրեմն եւ հինն անտեսեալ, այլ ի հարցանել մեր զվասն էրն՝ շարունակեաց, թ է Հայք Ռուսաստանի առեալ ի ձեռին զտաղաչափութիւնս եւ առ հասարակ բանաստեղծութիւնս Հեղինակաց Ռուսաց, որպիսիք են Պուշկին, Ժուկովսկի, Լերմոնտով, Գոգոլ եւ այլն, սքանչանան եւ հրճուին զճաշակ առեալ քաղցրութեան լեզուին, որ փոքր մի ազնիւ էր քան զհասարակայն բարբառ. առ մեզ հինն լեզու կրէ յինքեան զայս արժանաւորութիւն. զի ազնուագոյն է քան զկիրառականն, իսկ թէ մատենագրեալ եղիցի նոր եւ հասարակաց հասկանալի բարբառով, ժողովուրդն մեր զրկի ի հոգեպարար զուարճութեանց, զորս կարէր գտանել ի գրականութեան Ռուսաց եւ ի Հին հայկական դպրութեան: Առ այսոսիկ անտեղի պատճառանս յիշեալ իմաստնոյն Հայոց տուեալ զպատասխանիսն ո՛չ անարժան համարեմք զնոյն կրկնել աստանօր, մի՝ զի ժողովուրդն մեր չհասկանալով զհինն լեզուն չկարէր հրճուել եւ զուարճանալ, երկրորդ, զի հոգեկան զուարճութիւն, զոր պատճառէր ընթերցողին մատենագրութիւնն Ռուսաց, չէր միայն աղբերացեալ ի յորդութեան կամ ի ճոխութեան լեզուին, այլ ի բանաստեղծական գեղեցիկ մտացն, որք առ մեզ բնաւին չիք. եւ թէ տացեն եւս այսպիսի գաղափարք զգեստը, ժողովուրդն ոչ ճանաչել եւ ոչ հասկանալ, իսկ մեք գիտեմք արդէն, թէ որ ինչ անհասկանալի է ի մէնջ, չկարէ նոյն առթել զհրճուանս, զի զգայութիւն մեր ոչ ենթարկի կրաւորաբար նորին, ներգործութեան, եւ երրորդ՝ զի հնար էր հետզհետէ խօսիլ նոր հայախօսութեամբ կիրթ եւ մշակեալ ոճով, եւ զամենայն գրելիս աւանդել ազգին այնու, զոր ընթերցեալ ոչ խելամուտ լինէր գրելոցն, այլ եւ հրճուէր եւ զուարճանայր ի յոգի, եւ այսպէս հետզհետէ նոր ուրեմն հայանայր հոգւով եւ մտօք: Զկնի այսքան մերոց ձայնարձակութեանց զխնդրոյ մատենագրութեանս, եւ զկնի կամակոր ընդդիմութեան պատուելի հայկական իմաստնոց, հրամայեալ լիցի զաչս դարձուցանել ի ժողովուրդն եւ զամենայն գոյութիւնս ի լսող դարձուցեալ գործարան լսել զգանգատ նորա զհինն լեզուէ, զհին հեղինակաց, որոց տեղեակ է մտածութեանց թէ առ անձնասիրութեան եւ եթ անխղճ էին խօսիլ ընդ ազգին հին լեզուաւ, անհասկանալի զբանն կացուցանելով: Ազգն ինքնին խոստովան լինի, թէ օտարացեալ է ի սեպհական գրականութենէ եւ օտարին ապրի ժառանգութեամբ, նա զօրհանապազ ցուցանէ այսմ առիթ գոլ, զդատապարտելի միանգամայն, կարծիքդ իմաստնոց Հայոց, եւ պահանջէ (եւ ունի իրաւունս պահանջելոյ, եթէ միայն մեք պահանջէաք ի նմանէ ընթեռնուլ զգրուածս մեր), զի գրուածքն մեր լիցին նմա հասկանալի, կիրթ եւ մաքուր նոր հայախօսութեամբ, զոր ընթերցեալ եւ աճեսցի բարոյապէս եւ աճեցուսցէ զբողբոջ լեզուին, որ նոր ուրեմն յետ երեքտասան դարուց ձմեռոց պտկեալ ի ստեղէնս, եւ խոստանայ զպտուղ շատ տալ, թէ միայն մշակողք մշակ էին զսունկն ըստ արժանւոյն, այլ հաւանական է թէ միայն հեղինակք, թէեւ լինէր նա երկնային ոք եւ անձն առ ի լուսաւորել զհայրենակիցս պատարագեալ, ի վերայ այսր ամենայնի նորա արժանաւորութեան ոչինչ կարէր վճարել, չեւ ստացեալ զժողովուրդն ինքեան աջակից եւ լծակից մի, զի զոր կարէր հեղինակն պատրաստել վասն զաւակաց ազգի, չկարէր զնոյն տպագրեալ յաղքատ քսակէ իւրմ է ձօն հանել ազգին. երկրորդ, զի եւ միտք ժողովրդեանն պարտին ուղղեալ լինել յայն կոյս, յոր բեւեռեալ ունին բանագէտ մարդիկ զիւրեանց միտս, այս է մի միակ եւ եթ նպատակ ազգային լուսաւորութեան. հեղինակն առանց ժողովրդեան եւ ժողովուրդն առանց հեղինակի չզօրեն ինչ առնել, այլ միացեալ ի կամս եւ հոգի բազում ինչ է լուսաւորութիւն համազգեաց:

Ոչինչ անտեղի համարեմք լուսափայլել առաջի հայկական հասարակութեան եւ զայլ ինչ վերաբերեալ առ լուսաւորութիւն զաւակաց: Ի դերուն հետէ սովորութիւն է առ մեզ թէ շատ եւ եթ փոքր այսու ամենայնիւ զհետ լինիլ կրթելոյ զորդիս միայն, թէ եւ միանգամայն թիւրաթեք ուղղութեամբ, սակայն զի՞նչ եւ իցէ, գոնէ բնական ազդեցութեամբ համարեն զայն կրթել զորդիս, տուեալ զնա առ եկեղեցական ոք՝ սերտել անգիր զսաղմոս եւ զշարական եւ զայլ նմանապիսիս, իսկ կրթութիւն վասն դստերաց անտեսանելի է միանգամայն, երբ եւ կարի հարկաւորն էր ի պահպանութիւն լեզուին, ըստ որում եւ ամ ենայն լեզու համարի մայրենի, եւ մեք զառաջինն պապակիմք հետեալ ձայնարձակութեան մարց. ի հարկէ բարւոք յոյժ լինէր, եթե պատուելի հայրենակիցք մեր ազգասիրաբար խնամ տարեալ կորըստեանս, բանային ի զանազան հայաբնակ քաղաքս զուսումնարանս վասն աղջկանց, յորս զառաջինն եթէ չէին քաղաքացիք բաւական կարգաւորել զայն ըստ օրինակի իրական դպրոցաց Եւրոպացւոց, լինէր գէթ նոր լեզու ազգային, լեզու ռուսաց, մասնաւոր թուաբանութիւն, աշխարհագրութիւն, ազգային պատմութիւն, կրօն, տնարարութիւն եւ կաքաւ: Բայց մինչ չիք այս ամենայն, խորհուրդ սուրբ տանք պատուելի հայրենակցաց մերոց գոնէ ուսուցանել դստերաց իւրեանց զընթերցանութիւն եւ զգրութիւն ազգային անպատճառ եւ տալ նոցա ի վերածնութիւն զերկասիրութիւնս գերապատիւ Ստեփաննոս վարդապետի Նազարեանց « Առաջին հոգեղէն կերակուր հայազգի երեխաների համար » եւ « զՎարդապետարան կրօնի », եւ զայլ ինչ նոր տպելի նոր հայախօսութեամբ: Քաջայոյս եմք թէ պատուելի հասարակութիւնն մեր զկնի սակաւ ժամանակաց ինքնին զփորձ առնուցու թէ ո՞րպէս աղջկունք նոցա օր ըստ օրէ սնանին եւ ուռճանան հոգւով, եւ թէ զի՞արդ կրթին ի նորն բարբառ մշակեալ, յոր թէեւ գտանին ինչ ինչ անսովոր ականջաց նոցա, բայց ոչ երբէք սատար լինին յառաջանալոյ ի նոր հայախօսութեան, եւ որք հետզհետէ շինեսցին եւ յարդարեսցին որչափ եւ որքան հնար գոյր առձեռն, եւ այսպէս կրթեալ աղջկունքդ այդոքիկ մայր եղեալ երբեմն զաւակաց կարէին զնոսա հաղորդել նոր հայախօսութեան, կորզել ի բերանոյ նոցա զօտար բառից խառնմունս, ի բաց վտարել միանգամայն զթաթար, զտաճիկ, կպարսիկ եւ զայլ նմանապիսի բառս, եւ վարել զնոսա հայկականաւ եւ եթ լեզուախօսութեամբ: Իսկ հոգատարութիւն վասն առհասարակ դպրոցաց ի կրթութիւն եւ արական սեռի, որ չիք այժմ առ մեզ, հարկաւոր է անշուշտ, յորում պարտի լինել միջնորդն գիտութեան կամ այլովք բառիւք ասել լեզուն գործական՝ նորն, հասկանալի ամենայն ումեք, մի երբէք յուսասցին հայք հանդիպել փրկարար լուսաւորութեան, չեւ զսեպհական ամբարձեալ գիտութեանց ամբարտակս առանց օտարին ձեռն կարկառելոյ առ որս զարդիս դեգերեմք մուրողաբար, եթէ կերակուր այլովք ձեռովք հասուցեալ ի բերան կարէր ունել զնոյն ճաշակ, զորպիսին զգամ ք, մինչ իրքդ կատարին սեպհական գործարանօք, ապա եւ լուսաւորութիւն միջնորդութեամբ օտարին լեզւոյ կարող էր ջարդել եւ փշրել զկեղեւ տգիտութեան թանձրացեալ յերեքտասան դարուց հետ է: Յայս ամենայն հայեցուցեալ զպատուական եւ զսիրելի հայրենակիցս մեր ոչ վերջանամք յառաջ բերել եւ զայս զի առ ի լուսաւորել զմանկտին հայկական սեպհական լեզուախօսութեամբ, պէտք գոն հայկական նորախօս մատենից, յորս աւանդեալ լիցին այն ամենայն գիտութիւնք, որք հասարակաց են այժմուս յԵւրոպայ, ուրեմն պիտո է փոքր աշխատութիւն ի կողմանէ հասարակութեան տալով աշխատասէր հեղինակաց զֆիզիքական քաջալերութիւնս ի շինութիւն զաւակաց իւրեանց, ուրեմն եւ ամբողջ հայկական ազգի, զի ի զանունս թագչին մեծք, զորս չկարեմք տեսանել բացերեւ եւ ոչ զյաջորդս, որք ի թագչողս իսկ թագուցեալ են ի բնութեն է:

Այլ դադարեսցին բանքս զհայկական մատենագրութենէ, եւ մի լիցի մեզ ընդ վայր զժամանակն կորուսանել մինչ կարող էաք ի գործ դնել զայն մատենագրութիւն ի նոր լեզու, մանաւանդ զբնական գիտութիւնս, որք աւանդեն մեզ ի կայսերական համալսարանին Մոսկվայու. աւելորդ համարիմք նոյնպես ասել զվասնէրն բառիս ի լեզու էին լինել, սակայն կարեւոր դատիմք խոստանալ թէ վերջինն լինելոց է այս ի մէնջ ի լեզու` առաջնոց Հայկազանց, այլ որ ինչ այսուհետեւ նոր եւ հասկանալի ժողովրդեան համաձայն պահանջմանց ժամանակին եւ այլոց բիւր հանգամանաց, յորոց միջի գտանիմք մեք: Չեմք նոյնպէս ապացոյցս թէ պատուելի հայրենակիցք մեր ընկալցին զգրածս մաքուր խղճմտանօք իբրեւ բղխուածք ազգասէր սրտի, առանց իրիք կողմնապահութեան եւ կամ այլ ուխտից, որ ապականիչք էին մարդկային ազնուութեան, յուսամք թէ ջանք մ եր խօսք եւ խօսուածք, որք հայ էին ի լուսաւորութիւն տառապեալ ազգի մերոյ ընդ երեսս երկրի, արդարասցին առաջի դատաստանի արդար եւ արդեամբք ազգասիրաց, չասեմք հին հեղինակաց, որոց վասն չիք ճշմարտութիւն յաշխարհի: «Ոչ զչար գործ է, ատեայ զլոյսն, զի մի յանդիմանեսցին գործք նորա»: