Հրապարակախօսութիւն եւ քննադատութիւն

ԱԶԳԱՅԻՆ ԹԱՏՐՈՆ ՊՈԼՍԻ ՄԷՋ

Յառաջաբաններով չենք սկսանում այս գրուածքը. ազգային թատրոնին է ընծայուած նորա բովանդակութիւնը եւ ազգային այս նոր երեւոյթի վերայ պատշաճ չենք դատում մաշուած ձեւերով խօսք բանալ:

Հայոց ազգը, զանազան աշխարհներում, իւր տարագրութեան եւ թշուառութեան մէջ, իւր բազմաթիւ հոգսերի եւ տառապանքի մէջ, այո՛, վաղուց արդէն զգացել էր ազգային թատրոնի` կարօտութիւնը. բայց եւ վաղ ժամանակներից արգելք եւ խափան պակաս չէին եղած այդ մեծախորհուրդ գործի սկզբնաւորութեան:

Հին խելքերը, որոնց զլացել էր դարը իւր ազդեցութիւնը, որոնք եւ գործարան չունէին իւրեանց խելապատակի մէջ հասկանալու եւ կշռելու ազգային կարօտութիւնների ծանրութիւնը, որոնք, ասիական դանդաղկոտութեամբ գրեթէ կաթուածահար, շատանում էին իւրեանց շնչական բարեկեցութեամբ եւ ի վերջոյ, որոնց ականջին ազգի անունը, ազգի բարոյական դաստիարակութիւնը հնչում էին որպէս «Ձայն բարբառոյ յանապատի», այս հին խելքերն ենք ասում, չէին կարող եւ չէ պիտոյ պատճառ եւ հիմն լինէին մի այսպիսի գործի, հաւատարիմ մնալով իւրեանց սկզբունքին:

Բայց այն վառ երիտասարդութիւնը, որոնց վերայ են մտածող մարդերի յոյսերը, ժամանակի եւ դարու այն հարազատ որդիքը, իւրեանց կամ ուսումնական եւ կամ փորձական կրթութեամբ, այլ յարաբերութեան մէջ լինելով դէպի ազգը, քան թէ նոցայ ամուլ նախնիքը, յղացան այս մեծ խորհուրդը, ճգնեցան, քրտնեցան եւ դեկտեմբերի 14-ի երեկոյին խուռն հայկազանց ներկայութեամբ առաջին անգամ բացին ազգի առաջեւ ապոլոնեան հայելու հրապարակական վարագոյրը:

Կեցցէ՛ երիտասարդութիւն: Եւ հայկական յառաջադիմութեան տարեգիրը ոսկեղէն տառերով պիտի աւանդէ գալոց սերունդին թատրոնի սկզբնապատճառների անունները:

Հայկական թատրոնի պատճառքը, շատ դժուարութենների տանելուց յետոյ պիտի պատերազմէին եւ մի հինցած նախապաշարմունքի ընդդէմ եւ այս նախապաշարմունքը էր դերասանների եւ դերասանուհեաց մասին հասարակութեան թիւր եւ սխալ կարծիք ունենալը:

Այն մարդը՛ միայն կարող է նախապաշարեալ հայեացք ունենալ թատրոնականաց վերայ, որ կարծում է, թէ թատրոնը մի տեղ է, ուր զուարճանալու համար միայն երեւում են մարդիկ. բայց միթէ՞ այդ է թատրոնի բուն եւ էական խորհուրդը:

Թատրոնի բեմը ստոր չէ ուսումնական ամբիոնից. թատրոնի բեմն է այն աթոռը, ուր նստում է փիլիսոփայութիւնը եւ մարմնաւորելով բանը կենդանի, գործնական գաղափարներով եւ օրինակներով, ազատում է հասարակութիւնը այդ գաղափարքը երեւակայութեամբ միայն ըմբըռնելու աշխատութենից. թատրոնի բեմն է այն բարոյական ահեղ դատաստանը, ուր արդարութիւնը եւ յանցանքը, առանց աչառութեան, ստանում են իւրեանց արժանի հատուցումը: Մարդկային բանականութիւնը միայն այդ բեմին է տուել այն կախարդական մեծ զօրութիւնը, որ մի ակնթարթում ցոլացնում է բոլոր հանդիսականների սրտի մէջ, ուրախութիւն, տրտմութիւն, զարմանք, զմայլանք, ցաւ եւ կարեկցութիւն: Մի խօսքով այդ բեմը սիրում է մարդու բոլոր հոգեբանական կարողութեններին:

Չկայ մարդ, որի վերայ ազդեցութիւն չգործէ թատրոնը, չկայ մարդ, որ չկարողանայ մի օգուտ քաղել այն օրինակներից, որ մարդկային կեանքի փորձերի որպէս հետեւանք դրուած էին թատրոնաբեմի վերայ: Նա մի նոր տեսակ դպրոց է, ուր ուսանում են ամեն հասակի մարդիկ: Նա ուսուցանում է գեղեցիկ հայախօսութիւն, նա մշակում է լեզուն - աննկատելի կերպով ներս է բերում ազգի մէջ ընտիր ոճեր եւ ազդու դարձուածներ: Նա չէ միայն ազնուացնում հասարակութեան գաղափարքը, այլ եւ ցոյց է տալիս առաքինութեան վսեմութիւնը, մոլութեան վատթարութիւնը. առաջինին խրախուսելով եւ երկրորդից զգուշացնելով եւ ոչ միայն այսչափ, նա քրքրում է ընտանեկան կեանքը, քննում է նորա եւ ամենանուրբ կողմերը, եւ մերկապարանոց դնում է հասարակութեան դատաստանի առաջեւ:

Բայց այն րոպէին, հասարակութեան մնում է միայն ընդունել մինը եւ մերժել միւսը. քանզի արդէն համոզուած է, քանզի քուէն ձգուած է: Հասարակութեան սիրտը եւ զգացմունքը, ախտակից լինելով անցքին, զուգահեռաբար երգում էին գործողութեան հետ. դերասանների ցոյց տուած ախտերը եւ կիրքերը արդէն բացարձակուել էին հասարակութեան ջիղերի վերայ:

Հասարակութիւնը գիտէ այս, քանզի զգում է, քանզի մարդ է: Եւ թատրոնի մէջ նա մոռանում է իւր նախապաշարմունքը դերասանների եւ դերասանուհեաց ընդդէմ, նա շատ անգամ պատրաստ է դափնիներով պսակել այնտեղ այդ նուիրական տաճարի քուրմերը եւ քրմուհիքը. այո՛, եւ պսակում է իսկ, այո՛, եւ չէ խնայում իւր կոկորդը կեցցէնե՛ր գոռալով, չէ խնայում իւր ձեռքերը եւ ձեռնոցները, որ շատ անգամ մի երեկոյի մէջ պատառոտուելով անպիտանանում են կատաղի ծափահարութենից: Ի՞նչ է սորա պատճառը:

Թատրոնի մէջ անկեղծ է հասարակութիւնը: Թատրոնի դուռի մօտ ցած է դնում դէմքից այն դիմակը, որ աշխարհի սուտ դասակարգութիւնքը դրել են նորա երեսի վերայ. նա որպէս մի օտար աշխարհ մտանում է թատրոնի մէջ վկայ լինելու միայն մի անցքի, մի գործողութեան, որից մի վնաս գալու չէր նորա անձնական շահին:

Բայց թատրոնից դուրս գնալու ժամանակ, երբ պիտի մտանէ դարձեալ իւր ատմոսֆերի մէջ, չէ մոռանում իւր հետ առնուլ իւր դիմակը. դարձեալ դնում է աչքին տեսութիւնը խարդախող ակնոցները եւ ահա դերասանը եւ դերասանուհին փոքրանում են, ստորանում են նորա աչքի առաջեւ:

Ամենափո՛քր է նա, որ ուրիշին համարում է փոքր եւ ամենաստոր, որ իւրեան համարում է բարձր ուրիշ մարդերից:

Այսպէս լինելով բաների կարգը, ի հարկէ ոչ ոք չէ ցանկանում հանդէս գալ թատրոնաբեմի վերայ, քանի որ այնտեղ ոտք կոխողը գրեթէ հասարակաց անարգութեան պիտի հանդիպի: Եւ միթէ պակա՞ս քաջութիւն հարկաւոր է, հասարակաց մի սխալ կարծիքը ոտքի տակ կոխելով, նոյն այդ հասարակութեան էական օգտին սպասաւորելու համար. միթէ յաջողութեան մեծութիւնը նորա արգելքների եւ խափանների մեծութեամբ չէ՞ չափւում: Միթէ շա՞տ մարդիկ կան, որ, հասարակաց սխալ կարծիքը արհամարհելով, պիտի կարողանային ցոյց տալ իւրեանց մէջ այս բարոյական ոյժը, որ յետոյ նոյնը քնքուշ սեռից յուսալու իրաւունք ստանայինք:

Ո՛հ, դեռ շատ ժամանակ հարկաւո՛ր է, որ պարզուի մարդու պղտոր տեսութիւնը: Քրիստոնէական, կատարեալ հաւասարութիւն քարոզող վարդապետութիւնը, որ մեծ լինել ցանկացողին խրատում է ամէնից փոքր լինել, այն վարդապետութիւնը, որի հեղինակը իւր աշակերտների ոտքը լուանալով մերժում է եւ հիմն ի վեր տապալում է ամենայն իշխանական եւ ծառայական առնչութեան սկզբունք, հանապազօրեայ փորձերից եւ էական պիտոյքներից հետեւեցած փիլիսոփայութիւնը, որ անկանգնելի կործանում է ամենայն անհատական նախադասութիւն, այս բոլորը, ասում ենք, մարդը դեռ չէ կարողացել մարսել եւ փոխանակ հասարակաց հաւասարութեան մէջ, լոկ իւր անհատական առաքինութեամբ նշանաւոր դառնալու, ամենայն օր մեղանչում է այս սրբազան օրէնքի ընդդէմ եւ կամ գնում է արժանաւոր կացուցանել իւր անձը բռնաբարելով եւ ուրանալով ուրիշի, իւր հաւասար, ազատ իրաւունքը:

Եւ մինչեւ ո՞ր աստիճան, մինչեւ ո՞ւր. մինչեւ ամօթ համարել իւրեան ձեռք պարզել մի ուրիշին, մինչեւ զոհ համարել խօսակից եւ հանդիսակից լինել մի ուրիշին...:

Այո՛, մի կողմից տրտմելով այս բոլորի վերայ, միւս կողմից չենք կարող սանձ դնել մեր ուրախութեան, տեսանելով հայկական դերասանք եւ ոչ միայն այսչափ, փա՛ռք եւ պարծանք երիտասարդութեան յառաջադէմ քայլափոխին, եւ ԴԵՐԱՍԱՆՈՒՀԻՔ:

Հայկական թատրոնի պատմութիւնը չէ պիտոյ մոռանայ Արուսեակ եւ Աղաւնի Փափազեանց արգոյ օրիորդների անունները, որոնք առաջինն են, որ քաջութեամբ ոտք կոխեցին թատրոնաբեմի վերայ: Քաջութեամբ պատերազմեցան հասարակաց նախապաշարմունքի իւրեանց վերայ արած ազդեցութեան հետ, եւ յաղթելով նորանց հրապարակ իջան: Կեցցէ՜ն:

Մինչեւ այժմ ներկայացուցուած թատրերգութեանց մէջ բաւական յաջողեցան նոքա. ո՛չ միայն գովում ենք, այլ եւ աղօթում ենք նոցայ վերայ, մոռանալով մի քանի թերութիւնք, որ գրեթէ անհրաժեշտ են ամէն մարդու մի նոր պաշտօն կատարելու ժամանակ:

Յոյս ունենք, որ նոքա հասարակութեան կողմից պատահելով մի վարդավառ ընդունելութեան, ո՛չ միայն ամենայն ջանք եւ աշխատութիւն գործ դնեն իւրեանց կատարելագործութեան համար (մանաւանդ շարժողութեանց մէջ), այլեւ իւրեանց խիստ բարոյականութեամբ, որ սեփական է բոլոր հայասեռ կանանց եւ օրիորդների, պատուեն իւրեանց կոչումը եւ այնպէս մի կողմից բարի օրինակ հանդիսանալով իւրեանց յաջորդներին, միւս կողմից իւրեանց անձը իբրեւ վկայութիւն դնելով հասարակութեան առաջեւ, ապացուցանելու համար, թէ թատրոնաբեմը չէ՛, որ կողոպտում է բարոյականը, եթէ մարդը բարոյական էր յառաջուց:

Յոյս ունինք եւ կը ցանկանք նոյնպէս, որ հասարակութեան քաջալերական ընդունելութիւնքը չգլօրէն նորանց հպարտութեան վիհը, ուր գահավէժ անհետացել են շատ եւրոպական դերասանուհիք:

Հպարտութենից աւելի մեծ թշնամի չունի դերասանուհին, որպէս նաեւ դերասանը: Հպարտութեան երեւեցած օրից կը դադարի դերասանի մէջ յառաջադիմութեան ձգտողութիւնը այն կէտի վերայ, ուր հասած էր. մինչդեռ դերասանը եւ դերասանուհին, մինչեւ իւրեանց ասպարէզի կատարածը պիտի որ յառաջ դիմ են, պիտի որ կատարելագործուին:

Քաղցր է մեզ յուսալ, որ արգոյ դերասանք, նոյնպէս, օգուտ քաղեն հասարակութեան ընդունելութենից եւ աշխատին անարատ պահպանել իւրեանց կոչումը վերոգրեալ պատճառների համար: Մենք մեր գոհութիւնը եւ շնորհակալութիւնը միահամուռ յայտնում ենք բովանդակ խումբին, որի մէջ տեսանում ենք քանքար խոստացող բոյսեր:

Յոյս ունինք թատրոնական գերատեսչութեան կողմից, որ նա մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնէ Ա. թատրերգութեանց լեզուի մաքրութեան, յստակութեան եւ միութեան վերայ եւ Բ. ներկայացնելի թատրերգութեանց ընտրութեան եւ թարգմանութեան վերայ: Ոչ ամենայն թատրերգ, որ կարող է երեւիլ որեւիցէ եւրոպական քաղաքներում, յարմար է հայկական բեմին, ոչ ամենայն եւրոպական դարձուած հում հում թարգմանուելով կարող է հայանալ:

Հայոց ազգի ընտանեկան կեանքը խեղճ է ինչպէս մի ասիական ազգի կեանք, բայց խեղճութիւնը դէպի թշուառութիւն կը փոխուի, եթէ եւրոպական ընտանեկան բարքի զեխութիւնքը եւ աւերանքը, որպէս քաղաքակրթութեան յատկութիւնք, պատուաստուին հայկական ընտանիքի վերայ:

Վերջին աստիճանի քնքուշ է թատրերգութեանց ընտրութիւնը. վերջին աստիճանի զգուշութեան կարօտ. մանաւանդ անցանելու ժամանակ այն ժայռերի մօտից, ուր գահավէժ ընկաւ ֆրանսիական ընտանեկան կեանքը:

Յոյս ունինք նոյնպէս, որ ազգային թատրոնի սկզբնապատճառքը մասնաւոր ուշադրութիւն դարձնեն եւ աշխատին վերցնել այն բաները եւս, որ կարող էին կամ առիթ լինել որեւէ անկարգութեան, կամ վայրապար վաստակեցնել հանդիսականքը, ինչպէս պատահեցաւ «Երկու մոռացկոտների» ժամանակ եւ այն, դերասանների իւրեանց պաշտօնը տարապայման դանդաղկոտութեամբ կատարելուց, որով արարուածը չվերջացած գրեթէ բազմութեան մի մասը գնաց. քանզի կէս գիշեր էր: Այսպիսի գործեր կարո՛ղ էին մեծապէս վնասել նոր հիմնուած թատրոնին:

Եւ մանաւանդ թէ տեղիք տալ տկարամիտ մարդերի, փոխանակ իւրեանց դժգոհութիւնը նոյնիսկ կարծեցեալ անկարգութեան ընդդէմ ուղղելու, փոխանակ իւրեանց մի վիշտ հասուցանողից բողոքելու (եթէ կար), թշնամանք տեղալ բովանդակ թատրոնի վերայ, նախատել մարդիկ, որոնց կօշիկների խրացը արժանի չէր լուծանել, հայհոյել նաեւ հանդիսականքը եւ անդուռն բերանով եւ վասակեան ճամարտակութեամբ զրպարտել բոլոր ազգը եւ կատաղի ճիւաղի պէս, փողոցից փողոց եւ տունից տուն վազելով դիմել մինչեւ ոստիկանութիւնը...

Սորա հակառակ, դերասանների եւ դերասանուհեաց ջանքը, արգոյ հասարակութեան ընդունելութեան հետ, կարո՛ղ են մեծ ընթացք տալ թատրոնին:

Յոյս ունենք, որ ազգը չզլանայ իւր ձեռնտուութիւնը, օրըստօրէ թատրոն յաճախելով եւ այս ոչ միայն թատրոնի նիւթական կեանքը ապահովելու, այլեւ բարոյական քաջալերութիւն տալու համար:

Այն մարդը, որ մի բարի գործի չէ օգնում, լռելեայն քարոզում է իւր անձի համար, թէ այո՛, անարժան էր այն բարի գործին:

Եւ ինչպէ՞ս պիտի մխիթարուէինք մեք, եթէ մի քանի ժամանակից լսէինք, որ հայոց ազգը Պոլսի մէջ կազմել է մի ընկերութիւն, մի փառաւոր թատրոն կանգնելու համար, որի շքեղութիւնը, յարմարութիւնը եւ այլ յաջողեցուցիչ որպիսութիւնքը պիտի նպաստաւոր լինէին նորա մեծ յառաջադիմութեան: Եւ այդ թատրոնը ներկայ սերունդի համար կը լինէր մի հոյակապ յիշատակի արձան, որի վերայ պարծանքով պիտի նայէին հայերը եւ որ պատկառելի պիտի կացուցաներ ազգը, ուրիշների առաջեւ ցոյց տալով նոցայ, ազգի բարոյական զօրութեան եւ մի ապացոյցը:

Պակաս ուրախութիւն չզգացինք մեք, տեսանելով Զմիւռնիոյ մէջ Վասպուրական անձնուրաց ընկերութեան հայախօս թատրոնը. այստեղ յաջող ենք համարում եւ դէպի նոցայ ուղղել մեր առ ի սրտէ շնորհակալութիւնը եւ ընթացք ու յաջողութիւն մաղթել իւրեանց չնաշխարհիկ ասպարէզի մէջ:

Կեցցէ՛ն բոլոր հայ թատրոնք.

Կեցցէ՛ն եւ դերասանք:

Կեցցէ՛ն դերասանուհիք,

Պարկեշտք եւ ժրաջանք:

Պերայ 17 դեկտեմ. 1861