Հրապարակախօսութիւն եւ քննադատութիւն

ԱԶԳԱՅԻՆ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹԻՒՆՔ

Տասն եւ ութերորդ դարու վերջումը, մինչ Ղրիմը ընկնելով Ռուսսիական թագաւորութեան գիրկը, մեր սիրելի Հայերը, ազատուելով թաթարների բռնակալութեան լծից, գաղթում էին դէպի Դօն գետի ափը եւ Նախիջեւան քաղաքը շինելով սկսանում էին մի փոքր ազատ շունչ առնուլ, նախախնամութեան ձեռքը քաղցրացնում էր աշխարհի մի հեռաւոր մաuնում – Հնդկաստանի մէջ - բարեպաշտ հայերի սիրտը, օգնութիւն հասուցանելու այդ նորաշէն քաղաքին:

Հայերի կեանքը, նոցայ դրութիւնը աշխարհի երեսին, արդէն մի մեծ շարժառիթ է այսպիսի անձնազոհ օգնութենների, եթէ միայն ազգի անդամքը կարողութիւն ստանային հասկանալու իւրեանց անձը եւ իւրեանց ազգը: Թէպէտեւ փոքր եւ շատ փոքր երեւում են մեր ազգի մէջ այդպիսի մարդիկ, այնուամենայնիւ երեւել են եւ երեւում են եւ չէ կարելի իսպառ ուրանալ: Մեծ ցաւը այն է, որ շատ անգամ գործը պատշաճաւոր ուղղութիւն չստանալով չէ հասել իւր ուխտեալ խորհրդին: Այս մեր ընդհանրապէս խօսակցութիւնը առիթ ունինք մի փոքր պարզելով շօշափելի կացուցանել մեր ընթերցողներին:

Նոր Նախիջեւանի հայերը ողորմելի խեղճութեամբ բնակութիւն հաստատելով Ազովի մօտ, Դոնի ափում, կորուսանելով իւրեանց հարստութիւնը, շատերը նոցանից եւ ապրուստի հնարը, պատերազմական ծուխի եւ թափառական ճանապարհորդութեան փոշիների մէջ, երկար ժամանակ կարողանալու չէին ուշ դարձուցանել իւրեանց կեանքի խորհրդի վերայ, երկար ժամանակ պիտոյ է ամրացնէին իւրեանց նիւթեղէն ոտքերը, որ այնուհետեւ կարողանային գնալ բարոյականի եւ իմացականի քամակից, ըստ որում հոգին առանց մարմնի չէ կարող գործ կատարել նիւթական աշխարհումս: Այս ողորմելի դրութիւնը ազգի, նորա արտասուքը եւ աղաչանքը մոռացուած չէին նախախնամութեան աթոռի առաջեւ. ազգի թշուառութեան լուրը կսկծեցուցել էր շատ ազնիւ սրտեր աշխարհի ամենայն մաuներում գտնուած հայերի մէջ, եւ ահա երեւում են մարդիկ, որ կամէին սրբել իւրեանց ազգակիցների աչքի արտասուքը, մխիթարել նորանց որպէս թէ ասելով. «սիրական եղբարք, դուք, եթէ անձամբ անձին հանդիսակից էք գտանուել այդ թշուառութեններին, եթէ նեղութեան գաւազանը անխնայ չարչարել է ձեզ, մէք եւս անբաժան չենք գտանուած ձեր վշտերին եւ ցաւերին, հոգեպէս: Մեր սիրտը շատ անգամ զարկել է ձեր համար, շատ անգամ արիւնով լցուել է ձեր համար: Սիրական եղբարք, դուք մեր անբախտացած գերդաստանի արիւնակից անդամք, մի՛ յուսահատուիք բոլորովին, դուք կարեկցութիւն կը գտանէք ձեր եղբայրակիցների մէջ. մեք բաժանորդ լինելով` ձեր վշտերին, արդէն բաժանորդ կացուցանում ենք ձեզ մեր հնարներին, որով օրհնել է ամենակալ տէրը մեր ձեռքի վաստակը»:

Մեր բարեպաշտ ազգասէրքը, իւրեանց հոգու լեզուով, ահա այսպիսի խօսքեր խօսելով, կտակներ աւանդում էին Նախիջեւանի լինելոց դպրոցի, եկեղեցիների, աղքատանոցի եւ հիւանդանոցի անուններով. մշտնջենաւոր ժամանակով պարգեւում էին իւրեանց գոյքը այդ աստուածահաճոյ շինութենների համար, անմահացնելով իւրեանց խնկելի յիշատակը իւրեանց առաքինի գործերի մէջ:

Այս առաքինի հայերից գլխաւորն է յիշատակի արժանաւոր Մասեհ Բաբաջանեան կամ հասարակ կոչմամբ Աբդալմասէհ Մարտիրոսը, որ երկու կտակով (մինը 1794 մայիսի 30-ից, իսկ միւսը 1795 ապրիլի առաջին թուականից) աւանդում է իւր անշարժ գոյքի Նոր Նախիջեւանու դպրոցին եւ այլ աստուածահաճոյ շինուածների: Նորա ժամանակակից զանազան մարդիկ նոյնպէս չեն մոռանում Նախիջեւանը, այլ քրիստոնէավայել բարի նախանձով հետեւում են նոցա օրինակին:

Բայց այն խնկելի մարդերի բարի խորհուրդը հասանու՞մ է իւրեանց վախճանին. արդեօք Նախիջեւանը հոգաբարձու լինո՞ւմ է այս գումարը խելացի կերպով ձեռք բերելու եւ խելացի ճանապարհով գործ դնելու ազգի պիտոյքների վերայ, ահա խնդիրը:

Արդէն վաթսուն տարին լրացած` դէպի եօթանասունն է գնում, բայց նախիջեւանեցոց համար այդ արծաթքը եւ աւանդութիւնքը համարւում են մի արաբական վիպասանութեան նման բան: Նախիջեւանցիք լսել են, թէ կան այդպիսի ժառանգութիւնք, հասկանում են, որ ձեռք բերելով այդ կարողութիւնը, հնար ստանալու են մի մեծ բարոյական (ի հարկէ դէպի լաւը) յեղափոխութիւն գործել իւրեանց հասարակութեան մէջ, բայց մի աններելի թուլութեամբ անհոգացած են մինչեւ այժմս, չնայելով որ, ինչպէս մի անգամ Կալկաթայի Ազգասէր օրագիրը հրատարակել էր, այդ բանը ստանալու համար պայմանած ժամանակը կորուսանելով, զրկուելու էին այդ նիւթական մեծագումար հնարից: Դիցուք թէ անցածը անցել է, բայց այս լուսաւորեալ ժամանակումս, մինչ ամենայն տեղ մեր սիրելի ազգի մէջ փոքր ի շատէ երեւում է հոգեկան-բարոյական շարժողութիւն եւ դէպի լոյսը ձգտողութիւն, մինչ հանդիսի մէջ երեւում են մարդիկ, որ պարզ աչքով տեսանելով եւ հասկանալով ճշմարտութիւնը, քարոզում են նորան մարդասիրական անձնազոհութեամբ, մինչ ազգի բարեմիտ անդամքը ողջամիտ քարոզութիւնը եւ անաչառ հրապարակախօսութիւնը ընդունում են ամենայն ողջմտութեամբ, զզուանքով նայելով օբսկուրանտների եւ հալածասէրների լարուած որոգայթների վերայ –այսպիսի ժամանակում, ասում եմ, մինչ հայոց ազգի հիւանդ կազմուածքը գտանւում է այն րոպէում, երբ յառաջանալու էր դարձը դէպի առողջութիւն, անտես առնել այդպիսի ժառանգութեններ, որով կարելի էր կանգնեցնել ազգի համար մի հոյակապ աւազան լուսաւորութեան, մինչդեռ մի այսպիսի առողջ ծննդարանի հարկաւորութիւն մեծապէս զգալի էր բոլորին, միթէ՞ անքաւելի յանցանք եւ անմերժելի դատապարտութիւն չէ այն հասարակութեանը, որ անփոյթ լինելով ազգի օգտի մասին, պատճառ էր դառնում ու գիտութեան իշխանութիւնը ազգի հոգու վերա յարատեւել տալու:

Արդարեւ, եթէ հասարակութեան թուլութեամբ, անհոգութեամբ կամ չարաճճի մարդերի ազգակործան անմիաբանութեամբ այդ ժառանգութիւնքը դուրս գան եւ կորչին Նախիջեւանի ձեռքից, ապա այդ դիպուածում նախիջեւանեցոց գալոց սերունդքը պիտի յաւիտենական նախատինք եւ նզովք կարդան իւրեանց անհոգ եւ անփոյթ հայրերի եւ պապերի գողացած ոսկորների վերա:

Մեր համար շատ ցաւելի լինելով մի այդպիսի վատաբախտութիւն, այս աշխատութիւնը յանձն առանց այդ կտակների հաւատարիմ օրինակները հրատարակել Հիւսիսափայլ օրագրի ձեռքով, եւ մեր բարի խորհուրդը այն է, որ մեր ժողովուրդը կարդալով այս շարքերը, վառուի գործունէութեամբ եւ ետ դնելով ամենայն պղտորամտութիւն, անմիջապէս ինքը հոգաբարձու լինի այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու մասին, որ օտարի ձեռք ընկնելով, պիտոյ է յաւիտենական զրկանք լինէր անմխիթար Նախիջեւանին:

Կտակների օրինակքը` համար 1, 2, 3, 4 եւ 5

Ահա՛ այն կտակները, որ կարդալով եւ տեսանելով, թէ բարեպաշտ կտակակատարքը մինչեւ այս րոպէս չեն հասել իւրեանց նպատակին, զգում ենք մի մեծ ցաւ մեր ազգի շատ վնասակար անհոգութեան վերայ: Ջերմ սրտով աղաչում ենք Ամենակալ Տէրը, որ նա խնայելով Նախիջեւանի հասարակութեանը, յառաջացնել նոցայ մէջ մի գործունէութեան եռանդ այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու եւ նոցանով իւր բարոյական վիճակը բարւոքելու:

Առաջին հոգաբարձութիւնը, որ պիտոյ է առնէր Նախիջեւանը, էր պատշաճաւոր կերպով վերահասութիւն գործել, թէ ինչպէս է մինչեւ այսօր ստանալի գոյքի վիճակը, որքանի՛ հասանում է բոլորի գումարը, ո՛ւր եւ որի՛ ձեռքում գտնւում են ներկայումս: Թէպէտեւ այդ բաների մասին գրաւոր կարելի է խօսք ու զրոյց բանալ տէրութեան դեսպանութեան ձեռքով, բայց, ինչպէս իրաւագէտ մարդիկ, որոնցից խորհուրդ ենք հարցուցած, ասացին մեզ անկեղծութեամբ, թէ կարճ ճանապարհով այդ բոլոր տեղեկութիւնքը ստանալու համար հարկաւոր է, որ հասարակութիւնը մի բանագէտ եւ հարազատ մարդ ընտրէ իւր միջից եւ ուղարկել նորան արեւելեան Հնդկաստան օրինաւոր վերադասութիւն գործելու համար: Մի այդպիսի պարոնի ճանապարհը կը լինի Նախիջեւանից Կոստանդնուպոլիս, Կոստանդնուպոլսից Ալեքսանդրիա (Եգիպտոս, Մըսըր), Ալեքսանդրիայից Սուեցեան պարանոցով, Կարմիր ծովով Հնդկաստանի ծովահայեաց Բոմբայ քաղաքը, կամ մի փոքր հեռի, Կալկաթայ:

Այս ճանապարհորդութիւնը` գնալը, այնտեղ մնալը եւ վերադառնալը, կը տեւէ գոնէ՛ վեց ամիս, գնացողը ծախս կ՚ունենայ մօտ 3000 ռուբլի, մի փոքր պակաս կամ աւելի: Երբ բոլոր ծանօթութիւնքը ստացել էր Նախիջեւանը իւր պատգամաւորի ձեռքով, ապա կարող է անմիջապէս Տագանրոգու քաղաքապետի, Նոր Ռուսսիայի կուսակալի եւ ներքին գործերի նախարարի ձեռքով խնդրել տէրութեան հաճութիւնը, որ արտաքին գործերի նախարարը անգլիական դեսպանի, Անգլիոյ կառավարութեան ձեռքով պահանջէ այդ արծաթագլուխքը:

Նախիջեւանը, ինչպէս նաեւ ուրիշ հայաբնակ քաղաքները, կարօտ է մի հիմնաւոր ազգային աշխարհական ուսումնարանի, որի տէրը լինելու էր ինքը` անմիջապէս ազգը, առանց դիմելու դէպի հոգեւոր մարդերի գործակցութիւնը, ըստ որում, ինչպէս քանի անգամ ասած ենք, նեղ է նոցայ հանդէսը այդ բանում, եւ այժմեան լուսաւորեալ ազգերից ո՛չ մինը չէ հասել իւր լուսաւորութեան ներկայ աստիճանին, հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով (տե՛ս Հիւսիսափայլ, առաջին տարեգնացք, 1858, յունիս, համար 6, երես 475 եւ հոկտեմբ., համար 10, երես 310): Մեզանից յառաջ ազգերի կատարած փորձը պիտոյ է մեզ խրատ եւ օրինակ լինի:

Նախիջեւանի հասարակութեան վերայ սուրբ եւ անմերժելի պարտականութիւն կայ, հետեւիլ եւ ձեռք բերել այդ ժառանգութիւնքը, երեւելի մայրաքաղաքներում օգտատէր շինուածք գնել, հաշուատուն կազմել այդ շինուածքի կառավարութեան համար, այնպէս, որ միշտ շէն մնան նոքա, որպէսզի կարողանան գոնէ հարիւրին 8 տոկոս բերել, որով պիտի պահպանուէին լինելոց ուսումնարանը, տպարանը, հիւանդանոցը եւ այլն եւ այլն:

Նախիջեւանը այդ արծաթագլուխքը այսպիսի օրինաւոր եւ պատշաճաւոր կերպով կարգադրելուց յետոյ, պարտական է իւր ուսումնական, ազգասէր, լուսաւոր, ճշմարտասէր եղբայրների խորհրդակցութեամբ կազմել մի առաջարկութիւն` հիմնելու մի այնպիսի բարեկարգ դպրոց, որ առաջինը լինէր, եւ տասն տարու մէջ ամենայն հայ մարդ պարծանքով եւ զմայլանքով դարձուցաներ իւր աչքը այդ դպրոցի վերա:

Մի այդպիսի ազգային աշխարհական բարեկարգ դպրոց նախ եւ յառաջ կը լինէր մի լուսաւորութեան առողջ ծննդարան մեր ազգին. երկրորդ, Նախիջեւանին փառք ու պարծանք, իսկ բարեգործ, ազգասէր, հանգուցեալ կտակաւանդներին անմահ յիշատակի արձան:

Մէք մեր կողմից կատարեցինք մեր պարտականութիւնը վերստին կեանք տալով այդ կտակներին. այժմ մնում է Նախիջեւանի հասարակութեանը խորհուրդ կատարել եւ չանհոգանալ այդ արծաթագլխի մասին, որ բաւական մեծ զօրութիւն է եւ որ կարող է ոչ թէ միայն Նախիջեւանի, այլեւ ուրիշ շատ քաղաքների բարոյական վերածնելութեան պատճառ լինել: Ինչպէս մեր միտքը գալիս է, Ազգասէր օրագրի հրատարակութիւնը այդ ժառանգութիւնքը ստանալու համար պայմանած է ժամանակ, եւ այդ ժամանակը շատ մօտ է վերջանալու, եւ եթէ անց կացաւ, այնուհետեւ կորուսանելու է Նախիջեւանը իւր իրաւունքը այդ արծաթի վերա: Ով ականջ ունի լսելու, թող լսէ:

ԿՏԱԿ

ՀԱՄԱՐ 1

ԱՄԵՆԱՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻԻՆ ԵՒ ՄԻ ԱՍՏՈՒԱԾՈՒԹԻՒՆ ՀԱՅՐ ԵՒ ՈՐԴԻ ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ

Կեցո զիս ներքոյ կամ ստորագրող Բաբաջանի եւ կամ հասարակ կոչմամբ Մարտիրոսի որդի Մասէհս, որ եմ հաւատով ուղղափառ Քրիստոնեայ, ազգաւ Հայ, քաղաքաւ եւ ծննդեամբ Համադանցի, գործով վաճառական, բնակիչ Կալկաթայ քաղաքիս որ ի Հնդիկս ընդ տէրութեամբ Անգղիացոց, ամէն:

Յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չորք մայիս ամսոյ յերեսնոջն, ես՝ յիշեալ Մասէհս յառողջ ժամանակի իմում, ամենայնիւ զգաստ միտս եւ զգայարանս ունելով հաստատեցի կտակս այս իմով ստոարագրութեամբ, յորում նախ յայտնեմ զամենայն ստացուածս իմ որ ունիմ ներկայ, որպէս ամենայն յատկութեամբ ի ներքոյ գրեալ տեսանի, այսինքն առաջինն այս է, զի մերձ Հայոց եկեղեցւոյն ունիմ մին մեծ բալախանայ տուն, որ ընդ լայնութեամբ տանն ի հիւսիսոյ ցհարաւ ի ներքոյ շինուածոյն յարեւմտեան որմի անդ ծայրէ ի ծայր դուքաններ են, զոր յանցեալ տարւոջն շինել ետու ի հիմանէ հաստահեղոյս եւ բռաշէն կառուցմամբ՝ ծախսելով ի սմա քառասուն եւ հինգ հազար ռուփի սքայ. եւ այս տանս սահմանն արեւելեան կողմն է նեղ եւ անելք քուչայ. հարաւային կողմն է լայն արձակ եւ հասարակ քուչայ, արեւմտեան կողմն է փողոց վաճառի, որ Չինի բազարի սկիզբն կոչի, ուր է իմ դուքանները են, իսկ հիւսիսայինն է գաւիթն սուրբ եկեղեցւոյն. այսինքն յարեւելից առ յարեւմուտս հաւասար չափոյ տանս երկայնութեան ուղղագիծ որմն ձգի, յայնկոյս որմոյն ի հիւսիս եկեղեցւոյն գաւիթն է, յայսկոյս որմոյն ի հարաւ հանդերձ որմովն իմ տանս բաժինն է, որպէս տանս Բէլսէլն, այսինքն Շաբալէն եւս վկայ է։

Երկրորդ տունն է մերձ Հայոց եւ լատինացոց եկեղեցւոյն եւ է սահմանակից առ յարեւելս եւ առ հիւսիս Գաբրիէլ Յովհաննիսի տան, առ յարեւելս սհաթսազ Մարգարի որդի Նիկողոսի տանն, իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ քուչա, որ տանս Բիլսէթ եւս յայտնէ:

Երրորդ տունն է սահմանակից առ յարեւելս Սաքսանլուեան Ստեփանոս Յարութիւնի տանն, առ հիւսիս հեթանոս Ամիրշանտի տան, առ յարեւմուտս Դավիթ Ստեփանոսի տանն. իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ քուչայ, որ եւ ներկայ ի սոյն տանս բնակիմ:

Բաց յայնցանէ, այլեւ ունիմ ինձ կայք uանաթով, չիթով եւ խըսեպագրով պահանջմունս որպես ամենահարկաւոր թուղթքն եւ տներիս բիլսէլն, փաթեքն եւ այլն, յերկաթեայ սանդղոջս գտանէլոց են։ Եւ զայս եւս յայտնեմ, զի ես ի սկզբանէ անտի ընդ ումեք զամենայն կարճ չեմ պահեալ երբէք ըստ ծիսի վաճառականաց, վասնորոյ ահա՛ ճշմարիտն խոստովանիմ առաջի Աստուծոյ, որ մինչի ներկայ թարեխս ամենեւին ումեք չպարտիմ ինչ սանաթով, չիթով կամ խսեպագրով, ուրեմն եթէ ոք պահանջեսցէ ինչ, անընդունակ արասցեն: Յետ այսորիկ այժմ իմ վերջին կամքս եւ պատուիրանս յայտնեմ վասն վերջին աւուրն իմոյ եւ մանաւանդ վասն իմ ամենայն ստացուածոյն եւ կայիցն եւ կամ վասն այլ ինչ հարկաւոր պատահմանց, զորս ամենայն աստ ի թղթոջս ի հինգ հատոր բանս բովանդակեմ, որ է այս.

Ա ՀԱՏՈՐ. Առաջինն պատուիրեմ կտակակատարացն իմոց, զի թաղեսցեն զիմ մարմինս ի գաւիթն եկեղեցւոյն, մերձ գերեզմանի մօրն իմ, կատարելով զամենայն հոգեւորական պաշտօնս ըստ ծիսի քրիստոնէականաց օրինաւոր եւ միջակ ծախիւք. սակս տեղւոյ գերեզմանին իմոյ մի՛ տացեն ինչ, քանզի սակս տեղւոյ գերեզմանացն իմոյ եւ վասն իմ տանս եղելոցն, երկու քաթայ եւ մին կարտ գետին եմ տուեալ եկեղեցւոյն յիմ տան գետնիցն, ուրեմն եթէ պահանջեսցեն ինչ եւ ձրի ո՛չ թաղեսցեն զդին իմ եւ կամ զդին ներքոյ յիշեալ Աննային, յայնժամ թաղեսցեն ի հանգստարանին ինգլիզաց, եւ զյիշեալ Աննայն թաղեսցեն ի գաւթի եկեղեցւոյն, տալով զգին տեղւոյն գերեզմանին նորա նման այլոց. եւ զվերն յիշեալ իմ տուած գետինն օրինօք դատաստանի տիրեսցեն եւ խառնեսցեն ընդ գետնի տանն իմոյ, եւ յետ թաղման մարմնոյն իմոյ, երկաթեայ սանդուղս բացցեն ի ներկայութեան երեք բարեխառն անձանց եւ զամենայն եղեալսն ՚ի նմա, յիշեալ ներկայ պարոնաց վկայութեամբն եւ թաֆսիլովն տիրեսցեն։ Նոյն երկաթեայ սանդուղս մի՛ վաճառեսցեն, այլ զամենայն հարկաւոր գրեանքն իմ կրկին ի նոյն սանդղօջն փակեալ պահեսցեն վասն ապահովութեան։ Նոյնպէս ամենայն ստացուած եւ իմ անուամբ գտեալ տներ, գետին եւ կամ այլ շինուածք որքան եւ ներկայ ունիմ, որպէս վերն գրեալ կայ եւ կամ թէ այսուհետեւ ինչ ստացայց եւ ՚ի ներքոյ գրեցից յատկացեալ նշանօք եւ սահմանօք, համայն եւ բոլոր անշարժ կայքն իմ, այսինքն տներն եւ այլն, առանց վաճառել, առանց գրաւել եւ առանց գին դնել մնասցէ. քանզի ամրափակեմ կտակաւս իմով եւ բառնամ զկարողութիւն ներքոյ յիշեալ սամատեարցն կայից իմոց եւ մանաւանդ նոյնպէս եւ իմ կտակակատարացն, զի մինչի ցմին մատնաչափ տեղի եւս չունի եւ չունիցի ոք կարողութիւն վաճառել կամ գրաւ դնել զիմ անուամբ եւ ստացուածով գտեալ տներն եւ այլ: Եւ կամ ի կողմանէ այսոցիկ հախսայ վեր առնուլ յիմ ըuտատիցն, իսկ միւս այլ որ ինչ եւ գտանիցի ինձ շարժելի ըuտատ, թէ նաղդ դրամ իցէ, թէ վաճառելի շարժուն իր եւ թէ թալապներ, զամենայն շարժելի իրսն յիւրում ժամանակի վաճառեսցեն, թալապներս եւ տներիս քրէհն ժողովեսցեն եւ ի ժողովեալ մալաղիցն ֆի հարիւրին հինգ իրանց հախսայ վեր առցեն: Նոյնպէս եւ իմ թաղման, տների մարամաթի, խաղնի եւ ՚ի ներքոյ յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն վեր առցեն եւ մնացեալ մապլաղին Կումպանու մանաթ կամ սարթեփիկէթ առցեն մուդաթ մնասցէ. եթէ Կումպանու սանաթ կամ սարթիփիկէթ չստանիցի, գրաւականով մուդաթի դիցեն, մինչեւ մին արժանաւոր եկամուտ բերող տուն, կամ գաթ, կամ դուքաններ եւ կամ այլ ինչ արժանաւոր շինուած պատահեսցի եւ գնեսցեն, եւ յորժամ այնպիսի ինչ պատահեսցի՝ եթէ նոյն մուդաթի մապլաղն եւ իւր մուդաթն ո՛չ բաւականասցի զայն ՚ի գնել, մուդաթի վեր առցեն որքան դրամ եւ հարկաւոր իցէ եւ զնոյն գնեսցեն եւ յետոյ յիմ տների քրէհիցն հատուսցեն զպարտսն եւ զնոյն նոր ստացեալ շինուածքն եւս յորժամ գնեսցեն, էս թղթումն իմ ստորագրութեան ներքեւն իւր ամենայն սահմանն եւ նշանն յատկացուցեալ գրեսցեն եւ յայտնեսցեն թէ այս նոր շինուածքը եւ կամ էս ինչ տունն եւս, վերն յիշեալ Մասէհի ստատովն գնեցինք եւ որ յիշատակ մնալոց է առանց վաճառելոյ եւ առանց գրաւ դնելոյ յաւիտեանս ժամանակաց, որպէս վերն յիշեալ տներն եւ նորա քրէհն եւս իմ միւս տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն իմ համեմատ իմ ներքոյ գրեալ Բ հատորեալ պատուիրանին։

 

Բ ՀԱՏՈՐ. Երկրորդ պատուիրեմ կտակակատարացն իմոց, զի Ստեփաննոս Յարութիւնեան տան սահմանակից իմ երրորդ տանն եւ տան ամենայն սարանջամն, այսինքն աջնասն բոլորն անպակաս յանձնեսցեն թաֆսիլով իմ աղախին Աննային. եւ յիմ մահուան օրէն սկսեալ որքան եւ կենդանի մնասցէ յիշեալ Աննայն, ֆի ամիսն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ խարճի տացեն նմա, որ նոյն խարճովն եւ տան ամենայն սարանջամովն ՚ի յիշեալ տանն բնակեսցի առանց քրէհի մինչեւ իւր մահն, եւ իմ մօրս աղախին Սուզային եւս յիւր կառավարութիւնումն պահեսցէ յիշեալ Աննայն նոյն խարճովն, բայց եթէ տարաձայնութիւն պատահեսցի, մինն եւ կամ միւսն չկամիցին միմեանց մօտ մնալ. յայնժամ իմ կտակակատարքն իմ ստատիցն երեք հարիւր ռուփի սքայ տացեն յիշեալ Սուզային. եւ փարխաթի առեալ ի Սուզային հանցեն զնա ի տանէն, իսկ Աննայն մնասցէ ՚ի տանն մի եւ նոյն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ ամսական խարճովն, բայց չունիցի կարողութիւն վաճառել, գրաւ դնել եւ կամ շնորհել ումեք զտունն եւ կամ ՚ի տան սարանջամիցն հատոր ինչ. ուստի յետ մեռանելոյ յիշեալ Աննային իմ կտակակատարքն զվերն յիշեալ ամենայն սարանջամն եւ կամ այլ զոր ինչ կայք գտանիցին յիշեալ Աննային, վաճառեսցեն, եւ գուցէ յիշեալ Սուզայն մինչ ցմահ յիշեալ Աննային մնացեալ իցէ ՚ի տանն իմ ընդ կառավարութեամբ Աննային, յետ մեռանելոյ Աննային, զվերն յիշեալ երեք հարիւր ռուփի սքէն յիմ տների քրէիցն տացեն եւ հանցեն զնա ի տանէն, տունն քրէհով տացեն, տան քրէհն եւ տան սարանջամի եւ կամ միւս այլ ինչ իրած ծախսի մապլաղն եւս վերն յիշեալ իմ տներիս քրէհի խտուրն բաժանեսցեն համեմատ իմ ի ներքոյ գրեալ պատուիրանին: Արդ դարձեալ եւս յիշեալ Աննային եւ Սուզային պատուիրեմ, զի ի վերն յիշեալ սոցա խարջին եւ այլն անխափան եւ անպատճառ տացեն, քանզի թազում ամք են յորմէ հետէ սպասաւորքն են տանս իմ եւ մանաւանդ մինչ քրիստոնէական հաւատս ընկալան ի տանն իմ, վասնորոյ առաւել հարկ է զնոսա խնամել:

 

Գ. ՀԱՏՈՐ. Երրորդ պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, զի ամենայն կայք, այսինքն վերն յիշեալ տներն եւ այլն զորս ներկայ ունիմ եւ կամ զորս այնուհետեւ ստացայց Աստուծով, այսինքն զկնի մահուան իմ, ամենայն որ ինչ կայք գտանիցին ինձ ՚ի վերայ աշխարհիս, զայն ամենայն միանգամայն ահա՛ ի կենդանութեանս իմում գրովս հաստատեցի ՚ի ժառանգութիւն ներքոյ յատկացեալ տեղեացն այսպէս։ Իմ ամենայն կայքն տասն եւ վեց բաժին եւ կամ մասն համարելով, ի նոյն տասն եւ վեց մասնիցն ութն մասն վաղֆ արարի եւ կատարելապէս ետու յԱզով գաւառոջ Նոր Նախիջեւանու քաղաքին հայոց բարեկարգութեանցն. այսինքն՝ երկու մասն դպրատանցն, երկու մասն աղքատանոցին, երկու մասն հիւանդանոցին եւ երկու մասն որբոց տանն, առ ի մնալ անդ ի նոսա ինձ յիշատակ ի քաւութիւն մեղացս եւ ի մխիթարութիւն ազգին մեր։ Եւ մնացեալ յութն մասանց վեց մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ քաղաքիս Կօրտ Աֆռէկուիշտի բանտարկելոցն, այսինքն փոքր Ջըլի բանտարկելոցն. եւ երկու մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ եկող Հայոց ազգ ղարիպականացն, այսինքն Հայաստան աշխարհիցն մեր ազգ ղարիպական աղքատ բիռուզիգար մարդկանցն որք եկեսցեն աստ, որպէս վերն գրեցի, թէ իմ ամենայն ստատն տասն եւ վեց սամ խuեպվի, ահա այս երեք տեղեաց բաժինն եղեւ տասն եւ վեց սամ որպէս վերն uամ արածիցն յայտնի է: Արդ, աստանօր վերն յիշեալ սամատէրերիցն եւ նոցա կողմանէ տեղս եղեալ վէքիլներիցն, որ իմ կտակակատարն պետք է լինին, ի նոցանէ եւս խնդրում եմ եւ պատուիրում եմ, որ մշտապես հաւատարմաբար հետեւող եղիցին տների մարամաթին եւ քրէհով տալոյն, որ մի գուցէ անմարամաթ եւ դատարկ մնալով տներն քանդվին եւ աղքատքն ՚ի մխիթարութենէ զրկուին, ուրեմն պատուիրեմ, զի իմ կտակակատարքն այսպիսի հաւատարմաբար հոգացողութեամբ յամենայն տարւոջ դեկտեմբեր ամսոյ իմ ստատի նոյն տարէն եկամուտն ջամ անեն եւ ջամ եղած մապլաղիցն նախ իւրեանց ֆի հարիւրն ինչ իւրեանց հախսայ վեր առցեն, յետ այնորիկ եւս տների մարամաթի, խազնի եւ վերն յիշեալ երեսուն եւ մին ռուփի ամսական խարճն եւ կամ այլն վեր առցեն, ապա մնացեալ մապլաղն, վերն գրածի համեմատ, տասն եւ վեց սամ արասցեն, ութ սամն նոյն յառաջակայ ջանէր ամսումն առաքեսցեն ի Նորն Նախիջեւան բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, եւ երկու սամն նոյն ջաներ ամսումն բաժանեսցեն Հայաստանիցն եկեալ ղարիպական բիռուզիգար մարդկանց, իսկ մնացեալ վեց սամն Կօրտ աֆռէկուշտի բանտումն եղեալ քրիստոնեայ բանտարկելոցն, քանի անձին պարտքն վճարելի, որ բաւական լինիցի, էնքան անձանց պարտքն հատուսցեն եւ ի բանտէն ազատեսցեն յաւուրս մեծի աւագ շաբաթու պահոյն, բայց եթէ ՚ի նոյն բանտին քրիստոնեայ անձինք չգտանիցին, էն միջոցումն եւ կամ գուցէ սակաւ անձինք գտանիցին եւ յիշեալ վեց սամիցն աւելի մապլաղ մնասցէ, առ այս պատուիրեմ, զի նոյն մապլաղովն ի նոյն բանտումն եղեալ Քուրդ եւ Հեթանոս ազգ բանտարկեալս ազատեսցեն, քանզի վերն յիշեալ տեղիքն եւ կամ անձինքն ինչ ժառանգ եւ սամատէր ամենայն կայիցն իմոց զկնի մահուան իմ։

 

Դ ՀԱՏՈՐ. Չորրորդ պատուէրս յայտնեմ կտակակատարացն իմոց, թէպէտ եւ հաւաստի գիտեմ, որ ինձ ազգական չունեմ ուրեք, բայց գուցէ ոմանք յայտնեսցին, յայնժամ եւ նոցա իւրաքանչիւրոցն հինգ ռուփի սքայ սալամաթի տացեն մի անգամ յամենայն կայից իմոց եւ նոյն հինգ ռուփին եղիցի իւրեանց մասն։

 

Ե. ՀԱՏՈՐ. Հուսկ յետոյ այժմ հինգերորդ պատուիրանս յայտնեմ ամենեցուն, զի ի լրութիւն եւ ի կատարումն վերն յիշատակեալ բաժնիցն իմոց, ահա՛ հաստատեցի ինձ նախկին տեղակալ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ զՆոր Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կողմանէ՝ տեղս եղեալ բանակատարսն կամ վէքիլսն իւրաքանչիւրում Ժամանակի ոյք եւ իցեն, որպէս ներկայ են պարոն Ներսէս Յովհաննէսն եւ պարոն Դիոնիսիոս Հայրապետեանն, վասնորոյ հաստատեմ զի նոքա եղիցին ինձ առաջին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ: Այլ եւս վերն յիշեալ կտակակատարացն իմոց որպէս ընկեր եւ օգնական եւ ինձ երկրորդ կտակակատար եւ վէքիլ հաստատեմ լինիլ Կորտ աֆրկուշտի կոմիսիօներաց զառաջին կոմիսիօներն, այսինքն Կորտ աֆրիկուշտի զառաջին դատաւորն իւրաքանչիւր ժամանակի ո՛վ եւ իցէ, որ եւ աստ յիշեալ երեք պարոնքն ինձ վէքիլ եւ կտակակատար են, վասնորոյ եւ երեքինն ՚ի միասին մին կամքով եւ մին խորհրդով աշխատեսցին ի փառս աստուծոյ կատարեալ աստ զգրեալ պատուիրանսն իմ։ Արդ, վերջաւորութիւն տալով բանից իմոց, յայտնեմ, զի այս է իմ վերջին կամք եւ պատուէրն, որպէս ահա վասն հաստատութեան չորք թուղթ մին օրինակ գրեցի եւ ի ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի եւ կնքեցի ի փառս ամենօրհնեալ Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ միոյն Աստուծոյ, որում փառք եւ երկրպագութիւն մատուցի անզրաւ յաւիտենիւ ամէն։

Եղեւ յամի Տեառն հազար եօթն հարիւր իննսուն եւ չորս ի Մայիս ամսոյ յերեսնոջն ՚ի Կալկաթայ:

Մասէհ Բաբաջան
կամ Մարտիրոս

Վկայեմք, որ ստորագրեաց եւ կնքեաց հռչակեաց եւ հաւանեաց վերն յիշեալ Մասէհ Բաբաջանն կամ հասարակ կոչմամբ Մասէհ Մարտիրոսն, թէ այս իմ կտակն է, իմ յետին կամքն է եւ իւր խնդրանօքն մեր անունը գրեցաք որպէս վկայ. վերն գրածն չորք մին օրինակ համեմատ միմեանց գոլով, մի եւ նոյն ժամանակումն ձեռնադրեաց առաջի մեր:

Տէր Ստեփաննոս քահանայ Տէր Յարութիւնեան, Մարգար Յովհաննէսեան Բոբումեանց, Յովհանջան Պետրոսեան:

Վերն կտակի չորք օրինակից մինն Սուպրիմ Կոռտումն Բէնկալու դատաստանում պրուվ արարի, այսինքն՝ ճշմարտեցի եւ պրոբէթ դրած ասացեալ Կոռտի կնքով. Հայրապետեան Դիոնիսիոս մի ՚ի կտակակատարաց:

ՀԱՄԱՐ 2

Յայտնի լիցի ամենեցուն, զի ես ներքոյ ստորագրող Համադանցի Բաբաջանի որդի Մասէհս (որ հասարակ կոչմամբ Աբդալ մասէհ Մարտիրոս կոչիս) յամի Տեառն 1784, Մայիսի 30. չորք դանայ ի մին օրինակ կտակ ունիմ գրեալ, յորոց եւ մինն առաքեալ եմ ի Նախիջեւան Նոր. եւ այժմ վասն ներկայ իմ առաւել հարկաւորութեան եւ օգտին, ի յիշեալ կտակացն իմ յայտնեալ երից տանց մինն, այսինքն է մեր եկեղեցւոյ սահմանակից իմ նորաշէն մեծ բալախանայ տունն իւր ամենայն սահմանօքն, հանեցի իմ ստատիցն եւ ի նոյն կտակիցն եւ ամենայն յօժարութեամբ իմով կատարելապէս վաղֆ արարի եւ ետու յատկացեալ եւ առանձին Նոր Նախիջեւան քաղաքի սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի անուամբ աւագ եկեղեցւոյն, անմասն առնելով այսմ տանս զմիւս սամատեարսն որ ի կտակին կան: Եւ զփոխարէն տանս այս ստացայ եւ հաստատեցի ինձ յիշատակ եւ ի ժառանգութիւն հոգեւոր զյիշեալ սուրբ Լուսաւորչի եկեղեցւոյ սուրբ Սահակ եւ սուրբ Մեսրոպ անուամբ զերկոսին դպրատունսն: Իմ յիշեալ տան գին եդի յիսուն հազար ռուփի, եւ յիշեայ դպրատանցն եւս մինչ հարկաւորս ունել վասն տարեկան խարջին քառասուն հազար ռուփոյ մուդաթ, վասնորոյ եւ ես իմ տանս եկամուտն քառասուն հազար ռուփոյ եկամուտ խսելով, այսպէս տուր եւ առութիւն արարի, որ իմ յիշեալ տունն մշտնջենաւոր վաղֆ մնասցէ յիշեալ Լուսաւորչի եկեղեցւոյն, սակս կառավարութեան երկու դպրատանցն, նմանապէս եւ յիշեալ դպրատներն մշտնջենաւոր իմ յիշատակաւ մնասցեն ի Նոր Նախիջեւան եւ ի տպեալ գրեանս յիշատակեսցէն:

Ուստի եւ արդէն իսկ ահա խոստանամ առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, ո՛չ եւս իշխել այսուհետեւ ի վերայ յիշեալ տանն եւ նորա եկամտին իբրեւ տէր, այլ միայն ցորքան կենդանի մնացից ես, զյիշեալ տունն եւ իւր եկամուտն ի ներքոյ կառավարութեանս պահելով իբրեւ ի կողմանէ նոցա գործակալ, հաւատարմաբար զամենայն եկամուտն ժողովեցից, հարկաւոր շինելիքն շինեցից, եւ մնացեալ եկամտովն, եթէ յիշեալ տանն մերձ կամ Չինու բազարումն կամ յափն գետոյն տուն, դուքան, քուդամ, գաթ եւ մին պատահեսցի ի վաճառս, զայնոսիկ եւս գնեցից դարձեալ ի ժառանգութիւն յիշեալ դպրատանցն, եւ որպէս յիշեալ տան եկամուտն, նոյնպէս եւ նոր ստացելոց զեկամուտն առաքեցից ՚ի Նոր Նախիջեւանի բարեկարգութեանց կառավարչաց ձեռն, նմանապէս եւ յետ իմ մահուանն ի յիշեալ կառավարչաց աստ կարգեալ օրինին յաջորդելով զտեղի իմ, զյիշեալ տունն եւ նորա եկամուտն, ամենայն եւս եթէ նոր ստացեալ տունք եւ այլն իցեն ընդ այնոցիկ եւ զնոցին ամենայն եկամուտսն զամենայն որոշելով եւ յատկացուցանելով յիմ ստադից անպակաս եւ անթերի տիրեսցէ։ Զանշարժսն պահեսցէ ի ներքոյ կառավարութեան իւրոյ իբրեւ տէր եւ զշարժելիսն առաքեսցէ ի Նոր Նախիջեւան: Եւ ի հաստատութիւն այն տուր եւ առութեանս եւ վաղֆարարութեանս իմ, մին գուլհօր ոսկի բէհանայ յինքն առի ի յիշեալ կառավարչաց օրդնի Տեր Ստեփանոս Տեր Յարութիւնեանէ ըստ ծիսի տունս վաճառողաց: Ընդ այսմ եւ վասն բառնալոյ զապագայ փոփոխմունս, ութսուն հազար ռուփի սքայ գունահքեարի տալոց պարտական կապեցի զիմ անձն, կայքն օրդնին կտակակատարն ժառանգն անուանեալն յիշեալ կառավարչացն եւ կամ նոցա օրդնի յիշեալ Տէր Ստեփանոսի եւ ապագայ նորին տեղակալ յիշեալ կառավարչաց օրդնուն, այսու պայմանաւ, այսինքն եթէ վերն յիշեալ վաղֆարարութիւնս ստեցից կամ փոխարկեցից հանելով ի յիշեալ Լուսաւորչի եկեղեցւոյն կամ ըստ բոլորովին եւ կամ ըստ մասին իւրք ինչ կերպիւ եւ պատճառաւ, յայնժամ յիշեալ ութսուն հազար սթայ ռեփի գունահքեարին հատուցից եւս եւ կամ իմ օրդնին, եւ այլն յիշեալ կառավարչաց եւ կամ նոցա օրդնուն,

Արդ եւ զայս յայտնեմ, զի այսու զյիշեալ կտակն իմ ոչ իսպառ լուծանեմ, այլ միայն զայս յիշեալ տունն եւ իւր եկամուտն հանելով անտի ի բաց յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ ի ժառանգութենէ անդ յիշեալ միւս երկու սամատեարցն, զայլ մնացեալ ստատն, կտակն եւ կտակակատարքն եւ սամատեարքն, այսինքն ի նմա յիշեալ պատուէրն եւ երեք կտակակատարքն եւ երեք սամատեարքն, թողում դարձեալ մնալ հաստատուն առ ի կառավարել եւ ի ժառանգել զմիւս տներն եւ ստատն ըստ ցուցմանն եւ ըստ բաժանմանն, որ ի նոյն կտակին տեսանի:

Յետ այսորիկ եւ վասն մեծի կասկածանացն, զոր ունիմ ի նենգաւոր եւ ի յանդադար թշնամեաց իմոց, ահա զյիշեալ եկեղեցւոյ սահմանակից իմ տան հիւսիսային կողման զորմէ եւ յորմոյն իմոյ անտի մինչեւ ցյիշեալ սուրբ տաճարի որմն որ եկեղեցւոյ գաւիթ է, զնորին իսկ ձեւն եւ զչափն աստ ի ներքոյ նշանաւորում եմ ըստ այսմ եւ վասն ապագայ ապահով մնալոյ իմ ստատին եւ ի տանցն եւ այլն, եւ եմ վասն միամտեալ գնալոյ առ տէր։ ԶՆոր Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կառավարիչսն եւ կամ զնոցա օրինին եւ վերայ իմ կտակակատարաց առ իմ կտակակատարութեան գործոյն մշտնջենաւորական էմին եւ ինձ տեղակալ հաստատեմ ահա ըստ ամենայնի. այս ինքն յիշեալ կառավառիչքն եւ կամ նոցա օրինին իմ կտակակատարաց զգործսն առ իմ ստատն քննեսցեն եւ զամենայն իմ կտակիս ներհակ եւ իմ ստատիս վնաս գործ ինչ յորժամ տեսանիցեն, տիրաբար արգելցեն եւ աւերեսցեն եւ ի հարկաւոր ժամանակի կարողութիւն ունիցին առանց հարցանելոյ միւս սամատեարցն եւ կտակակատարացս իմ, ինքնիշխանաբար ներհակել իմ ստատիս վնասողացն եւ ոսոխացն, եւ ի դատաստան մտանել եւ մինչեւ յԵւրոպ եւս ապել առնել. Եւ ի յայսպիսի պատահմունս ամենայն մանրամասնաբար սեպելով սղեալ խարջն, որքան մազյաղ, որ խարջած լինիցին, եթէ մինչ ի քա ռասուն հազար ռուփի եւս իցէ իւր անցեալ ժամանակաց մուդաթովն, յիմ տների եւ յիմ ստատի եկամտիցն պարտական են հատուցանել իմ կտակակատարքն, որպէս եւ ահա պատուիրեմ յիշեալ իմ երեք կտակակատարացն տալ անպատճառ: Եւ վասն բարեպէս բերելոյ զամենայն հարկաւոր գործսն եւ կամ զգանգատն եւ զյանդիմանութիւնս իւրեանց յայտնելն ի դատաստանի աստ ի ձեռն իմ վեքիլ Վիլեմհիկ եւ Բենջեմն թառներին եւ ի ձեռն միսդր Բարօս եւ Շայ կօնսլերացն յառաջացուսցեն: Նույնպէս եւ իմ հաւատարիմ հեթանոս Մօհանայ բաբուն եւ իմ սարքար Պալիչերեն Դէյն, ամսական վարձիւք պահեսցէ յիշեալ իմ տեղակալ օրդենին ի սպասու իւր, քանզի սոքա են տեղեակ իմ ամենայն անցիցն։

Ես ահա առ այս զերկուս թուղթս գրեալ ի մի յօրինակ է ներկայութեան վկայիցն ստորագրեցի, կնքեցի եւ յանձնեցի յիշեալ Տէր Ստեփանոս Տէր Յարիւթիւնեանին: Այսու ամենայնիւ զայսոսիկ ինձ պարգեւողին Աստուծոյ մատուցանեմ փառս եւ երկրպագութիւնս անզրաւ յաւիտենիւ ամէն: Եղեւ յամի Տեառն 1795, Ապրիլի ամսոյ մինն ի Կալկաթա:

Մասէհ Բաբաջան կամ Մարտիրոս։

վկայեմք որ ստորագրեաց, կնքեաց եւ յանձնեաց

Էլիազ Մինասեան

Մուրադ էլիազեան

ՀԱՄԱՐ 3

Յանուն հօր եվ որդւոյ եւ հոգւոյն սրբոյ ամէն.

Կտակ յետ մահուան հաստատում է որպէս հրամայէ սրբազան Առաքեալն Պօղոս.

Արդ ներքոյ ձեռնադրող կեսարիացի Մահտեսի Յակոբի որդի Եղիէս, ծնեալ ի քաղաքն կոչեցեալ Հալաբ, ազգաւ հայ եւ ի դաւանութենէ բազմաչարչար Հօրն մերոյ Սրբոյն Գրիգորի լուսաւորչին Հայաստանեաց աշխարհի, մկրտեալ եւ հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս, իմ կաման եւ իմ յօժարութեամբն եւ ամենայն զգայարանօք առողջ նաեւ միտքս բոլորովին կատարեալ, կտակս այս գրեցի առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, որ յետ մահուան իմոյ հաստատուն լինիցի, այսինքն`

Նախ յայտ լիցի ամենեցուն, որ ի թուի Փրկչին 1793 մլն հատ հոլանդզեւար կտակ ամ գրել տվել Յակոբ Փիրէֆրնի անմաւոր նօթարիսին, որոյ կտակակատար գնան պարօնիք Ֆրեդրիկ Վենքշմանս եւ Աբրահամ Ավետմալն. նաեւ ի թուին 1794-ում Հայեւար գրած մին կտակ եւս ամ գրել տվել Տէր Մարտիրոս Դաւթին, որոյ կտակակատարն այ պարոն Աբրահամ Ավետմալն եւ զնոյնքն յոր տեղ լինիլն չգիտեմ, վասնորոյ այսուհետ թէ որ մինն երեւեսցի, բոլորովին անկարող լինիցի ի զօրութենէ իւրեանց. փոխանակ նոցին այժմս կտակս այս ձեռամբ իմով գրեցի եւ կարգելով ինձ կտակակատար եւ մասն ժառանգ յատկացեալ բարեկամ եւ հոգոյս չափ սիրելի զեղբայրակիցն իմ ՚ի Քրիստոս հանգուցեալ Գասպարի որդի զպարոն Վարդանն, զոր յուսով եւ անհոգս մնամ Է համեմատութեան սիրոյ բարեկամութեան մերոյ ի յայսմ յիշեցեալն բարւոք կերպիւ կատար հասուցանէ թարց ընկալնուլ զվարձն աշխատանաց:

Երկրորդ, աղաչելովն Յիսուսի, օրումս առաջ դրվեցայ ելանելոյ աստի ծովով առ ի յերկիրն Մադրաս եւ Կալկաթայ, վասնորոյ դեֆտերն իմ փակեալ եղեւ ցոյց տալով ի աշխատանաց իմոց զամենայն ստացուածք, զոր ունիմ ի վերայ յերեսս յերկրի, թէ հետ ինձ տանելու եւ յառաջագոյն Մալաղայ, Մադրաս եւ Կալկաթայ ուղարկած եւ կամ թէ տեղս բաց թողած բոլորն բովանդվեց յիսուն հազար երեք հարիւր քառասուն եւ երկու կէս փարդաւ քաղաթ դրամ, որ փոխարկի ութսուն հազար հինգ հարիւր քառասուն եւ ութ (80548) քաղաթ դրամ ի այլոց տալիքէս, որպէս յիշեալ դեֆտերիս փակածի յատկութիւնն ձեռնադրեալ եդի ներ կտակումս նովաւ ամենայն պարզապէս յայտնի կը լինի։

Երրորդ ի վերն յիշեցեալ 80548 ափու ստացուածէ իմմէ, քսան հազար 20000 ռուպլին երծաթ դրամ թողում վասն հոգոյն իմոյ եւ հատուցումն սորին այսպէս լինիցի, որպէս ի վայր հինգ հարիւր ռուպլին ծախս թաղմանս, հանդերձ պաշտմամբ քահանայից, յոր տեղ որ մահն իմ հանդիպեսցէ, հինգ հարիւր ռուպլին բաժին հոգոյս մնալով Մադրասայ սուրբ եկեղեցում, որ յամէն շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն թողութեան մեղաց իմոց։

Երեք հարիւր ռուպլին խոստովանահօրն իմոյ տէր Մարտիրոս Դաւթեան:

Հինգ հարիւր ռուպլին Նոր Նախիջեւանու ժողովարար տէր Ստեփաննոս Յարութիւնեան։

Երկու հազար ռուպլին չորս հատ երծաթեայ սկիհ գնվի մինն Մադրասայ, մինն Կալկաթու եւ երկուսն Հալաբայ սուրբ եկեղեցեացն նուիրվի վասն յիշատակի իմոյ:

Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ Սրբազան պատարագի յիշեն:

Հարիւր ռուպլին Երուսաղեմայ պատրիարգին։

Հարիւր ռուպլի Նոր Նախիջեւանու առաջնորդին։

Հարիւր ռուպլի Հալաբայ առաջնորդին:

Երկու հարիւր ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ եղեալ միաբանացն:

Երկու հարիւր ռուպլի Երուսաղէմայ:

Հարիր ռեպլի Հալաբայ սրբակրօն քահանայից:

Հարիւր ռուպլի նոր Ջուղայու սրբոյ Ամենափրկչի վանայ եղեալ սրբակրօն միաբանացն։

Հարիւր եւ յիսուն ռուպլի Հալաբայ եղեալ աղքատաց ողորմութիւն:

Հինգ հարիւր ռուպլի սրբոյ Էջմիածնայ աթոռոյն նուէրք։

Հինգ հարիւր ռուպլին Երուսաղէմայ։

Ութ հարիւր ռուպլի Հայրապետայ վանին:

Ութ հարիւր ռուպլի Լիմու։

Ութ հարիւր հուդլի Կտուց:

Ութ հարիւր ռուպլի Նոր Ջուղայու կուսանաց:

Ութ հարիւր ռուպլի Հալաբայ երկու սուրբ եկեղեցեացն։

Այսինքն՝ սուրբ Քառասուն մանկանց եւ սուրբ Աստուածածնայ։

Տասն հազար ռուպլի համահաւասար կիսելով, հինգ հազարն սրբոյն էջմիածնայ է հինգ հազարն Նոր Նախիջեւանայ տպարանում մնասցէ իբրեւ հիմն մշտնջենաւոր նոյնոյ տպարանացն այսու դաշամբ, ինչ գիրք որ հարկաւոր լինիցի, զնոյնն նոյն դրամով տպեսցեն առ ի յիշատակի իմոյ եւ ծնողացս եւ յետ այնու տպեցեալ գրքերոջ վաճառի բովանդակութիւնն յետս դարձցի առ տպարանն որպէս վայր դրամոյ եւ շահն ի վաճառմանէ տպեցեալ գրքերոջ ժողովեսցի եւ ամէ յամ ի վերոյ դպրատանց մանկանց ծախել եւ յայնցանէ մասն ինչ անել ծախոյ հանդիսաւոր պաշտօնի՝ օր մի ի միոյն տարոջ տէր ողորմեա հայցելով առ ամենագթած արարչէն թողութիւն մեղաց եւ փրկութիւն հոգւոյ, ամեն։

Քսան հազար ռուպլի, վերոյ տասն եւ ինն հատորին բովանդակութիւնն, որ առանց ոչ ինչ պատճառ բարւոք կերպիւ մատուցումն եղիցի:

Չորրորդ, ամենայն զատ զուտ մնացեալ վաթսուն հազար հինգ հարիւր քառասուն ութն (60548) ռուպլին ի վերայ տասն եւ երկու բաժնոյ թողում Ժառանգութիւն նախ առ կտակակատարին իմոյ, եղբայրակից պարոն Վարդանին եւ ապա երկու հարազատ եղբարցս Յովհաննէս եւ Գէորգին նաեւ մայր Սիրուն Գուլին եւ քոյր Մարիամին այսու բաժանմամբ, զի կտակակատարն իմ ընկալցի չորս բաժին. վեց բաժին երկու հարազատ եղբարցս համահաւասար, ֆի ոմն՝ երեք բաժին եւ մնացեալ երկու բաժինն՝ մայր եւ քվերոյն իմոյ, ֆի ոմն՝ մին բաժին. այսպէս բաժանելով յամենու բաժինն. վասն ապահովության ապագայ պատահմանց յանձնվի Մադրու որբոց սնդուկին եւ մնասցէ վաշխի, մինչեւ ի նոցանէ լինիցի հոգացողութիւն տանելոյ առ իւրեանց, բայց կտակակատարն իմ ոչ երբեք յապաղէ յայտնելով նոցա զկերպն եւ զաջողակ ճանապարհն, որով նոքա կարեւոր լինիցին ամենայն հեշտութեամբ ստանալոյ եւ յետ ստանալոյն ամենայն ուրախութեամբ վայելեսցեն ըստ կամաց եւ ըստ հաճոյից իւրեանց:

Հինգերորդ, նախ քան զմահն իմ, եթէ ի վերն չորրորդ հատորում յիշեցեալ ժառանգորդացս մահ պատահիցի, յայնժամ ժառանգութիւնս զոր տուեալ եմ նոցա, փոխարկվի այսու կերպիւ որպէս ի վայր:

Բաժին հարազատ եղբարցս, թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցեն նոքա, լինին ժառանգ ինձ փոխանակի ի տէր հանգուցեալ հօրն իւրեանց. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ դուստր զաւակն մին բաժին ընկալցին, որքան որ զաւակ եւ իցէ. այլ եթէ զաւակ ամենեւին չիցէ ի Տէր հանգուցեալ որ մին եղբօրս, յայնժամ բաժին չորս միւս եղբայրս գտանէ, բայց նախ պարտ է տալ հինգ հազար ռուպլի միոյ տեղւոյ տպարանի, որ ննջեցելոց անուան գիրք տպվի՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ վերն երրորդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս։

Բաժին մօրն իմոյ չորս բաժին լինիցի. մին բաժինն յանձնվի Հալաբայ սուրբ քառասուն մանկանց եկեղեցւոյն, որ նոյն դրամիցն յամեն շաբաթում օր մի պատարագ մատուցանվի վասն թողութեան մեղաց ննջեցելոյն. մին բաժին քոյրս ստանայցէ եւ մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ եղբարցս օրինաւոր նախկին զաւակացն նոցա ուստեր կամ դստեր՝ ֆի ոմն մին բաժին:

Բաժին քուերս թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունիցի, նոյնքն ստանայցեն այսպէս. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ դուստր մի բաժին, որքան որ զաւակ եւ իցէ։ Բաժինն կտակակատարոյս՝ թէ ունիցի օրինաւոր նախկին արու զաւակ երկու բաժնէն մին բաժինն ստասցէ եւ միւս մին բաժինն երկու հարազատ եղբարցս նախկին արու զաւակացն նոցա. թէ ունիցի ոչ, իւրեանք ընկալցին, այլ եթէ կտակակատարս եւս ունիցի ոչ, մին բաժինն սրբոյ էջմիածնայ տպարանումն մնասցէ, ի Տէր հանգուցելոյն անուան՝ ըստ կերպի իմոյ կողմանէ վերն երրորդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս եւ մնացեալ երկու բաժինն երկու հարազատ եղբարցս թէ ունիցին օրինաւոր նախկին արու զաւակ, այլ եթէ ունիցին ոչ, ուրեմն ինքեանք ընկալցին:

Վեցերորդ, իմոյ հայրենական մնացած իմ բաժին ժառանգութեանն զոր պիտի գտանեմ, բայց զի լուեալ եմ զանցեալ տարաբախտութիւնն եղբայր Յովհաննէսին, որոյ վասն բոլորովին ընծայ թողում միայնակ նմա եւ մի՛ ինչ պահանջմունք ունիցին ի նմանէ եղբայր Գէորգն, եւ կամ քոյր Մարիամն:

Եօթներորդ, կտակումն եղեալ ասացեալ դաֆտերիս փակածի յատկութիւնն ցոյց կտայ թալապի չորրորդ հատորում միոյ քաթի բալանս տաջիկս տասն եւ չորս հազար ութ հարիւր քառասուն եւ մին 14841 փարդաւ քաղաթ դրամ, եւ որոյ քաթի անուանակոչութիւնն այ բարեկամի կամ թէ իմ յանձնարարութեան, ում ունեցածի քաթէն այ, քաթէս այս վերաբերի կտակակատար եւ եղբայրակից պարոն Վարդանիդ, որպէս իսկ գիտես եւ քոյդ ասացածովն նոյն քաթում եղած 1425 հատ եափանի ոսկե դրամի գին 10687 ¹ / ₂ փարդաւն ուղարկել Կալկաթայ Տեր Ստեփաննոս Յարութիւնեանի ձեռն, որ պարոնին քաթումն թալապ եւս ունիմ գրած եւ մնացեալ քաթէն բալանս 4153 ¹ / ₂ փարդաւ քոյր ջուքամում ինձ հետ տարայ որ Աստուծով անվնաս Կալկաթայ հասանելէս հանդերձ յիշեալ եափանու ոսկէ դրամի վաճառովն զոր ինչ որ գտանեմ Տէր Ստեփաննոս Յարութիւնիցն, միաւորած ընդ իմ ապրանաց բաժին գննի եւ մի եւ նոյն ջուքամում կգոյ տեղս եւ յետ վաճառվելէն յամենու բաժինն ըստ իւրաքանչիւր տիրէ։

Ութերորդ, կտակումս յիշեցեալ ստացուածքէս դուրս ունիմ հինգ ծառայ որոց անուանքն Բասդայ եւ իւր քոյր Լէնչի, հանդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս եւս Լամաթ. սոցա գինն Եալջիս քաթումն թալապ ամ գրել, վասնորոյ յետ մահուանէս կատարեալ ազատութիւն ստասցեն եւ ստանալով ՚ի ստացուածքէս ֆի ոմն քսան 20 ռուպլի երծաթ դրամ. այլեւս ունեցածս Սուֆիայ անմաւոր աղախինն քինչ դատաստանաւ ամենայն տվել եւ թողլով վասն ապրելեաց մին տուն հանդերձ երկու աղածին եւ ընդ նմին իւր ունեցած բոլոր զգեստ զարդ եւ դրամն մի ոք իշխեսցէ բառնալոյ ի նմանէ, քանզի նոյնոյ գինն չէ ի մէջ ստացուածիս եւ հարկանայ յետ մահուանէս վերստին ունիլ ի ստացուածէս եւ հարիւր յիսուն 150 ռուպլի արծաթ դրամ եւ առանց ոչ ինչ պատճառի հատորս այս կատարելն կխնդրեմ։

Իններորդ, որպէս յայտ այ կտակակատարիդ ունենալն իմ զԳնուսցի մի մանուկ Սէթ կոչեցեալ զոր ինձ յետ տանում ամ եւ ի յօրէ այնմանէ զինչ գնեալ եղէ նմա յօժարացայ առնելոյ հոգեւորդի ինձ եւ այժմս, թէ կենդանի մնացի մինչեւ ՚ի Մադրաս կամ Կալկաթայ հասնելն, նախ քան զամենայն՝ մկրտելոց եմ նորա նոյնոյ անուանակոչութեամբ եւ յետ այնու ընդունելոց եմ իբրու հոգեւորդի, վասնորոյ խնդրեմ հարկիւ ի ժառանգորդացս, զի իւրեանց ստացած ժառանգութենիցն ֆի հարիւրէն երկու թողուն նմա իբր ժառանգութիւն յինէն եւ զայս պարտ է կտակակատարն իմ առնել ի ժամ բաժանման զստացուածքն եւ զոր ինչ որ բովանդակվի, յանձնեսցէ Մադրասայ որբոց սնդուկին, այսու դաշմամբ, զի վաշխի մնասցէ անդ մինչեւ ի տասն եւ հինգ ամ ժամանակաւ, սկսեալ կտակոյս թարիղիցն եւ ի լրման ժամանակին վաշխով յանձնվի նորա եւ նա պարտէ ՚ի յայս միջոց ժամանակի կեալ հնազանդ եւ ի ներքոյ պահպանութեան կտակակատարոյս եւ կտակադրել հարկայ ունիլ հետեւողութիւն ուսման նորա, ի պատճառի զոր ես սիրեցի եւ սիրեմ նոյն գունօք եւ ինքն պարտ է սիրել եւ ամենայն հետեւողութեամբ ջանալ բարութեան, այլ եթէ գուցէ կենդանի չմնայ եւ մինչեւ ի ժամ ստանալոյ զդրամն, յայնժամ նոյն դրամն հանդերձ վաշխովն, որքան որ բովանդակվի, երիս բաժին լինիցի, մին բաժին սուրբ Էջմիածնայ, մին բաժին սուրբ Երուսաղեմայ եւ միւս մին բաժինն՝ Նոր Նախիջեւանայ դպրատանց, այնպէս բաժանելով կամենու բաժինն, ըստ ժամանակին հասանիցէ ըստ իւրաքանչիւր տեղով:

Տասներորդ, որպէս ի վերն հինգերորդ հատորում ասացի, որ եթէ նախ քան զմահն իմ կտակակատարոյն իմոյ մահ պատահիցի յայնժամ փոխանակ ի Տէր հանգուցելոյն, կտակակատարք իմ լինիցին Մադրասայ որբոց սնդուկին կառավարիչք պարոնայքն, հանդերձ ի Տէր հանգուցելոյն կտակակատարն զո ոք եւ իցէ եւ կատարեն ըստ համեմատ վերն գրեցելոյս եւ ամենայն մի հարիւրէն հինգ վարձս ընկալցին եւ յաւելորդ նեղութիւն իւրեանց զոր կրեն ի վերայ բանին իմոյ, տէր հատուցանէ նոցա ի հանդերձելումն:

Ի յաւարտմանէ գրեցեալ կտակոյս պատուէրն իմ այս լինիցի, զի մի՛ ոք ունենայցէ իշխանութիւն այլայլելոյ սորա եւ ոչ մի ինչ յաւել կամ պակաս կամ իցէ. այլայլողն պարտական լիցի ահեղ ատենին Քրիստոսի:

Գոհանամ զքէն Տէր, զոր ետուր ինձ ժամանակս այս բարի եւ արարեր զիս որդի ծնանիլ վասն քեզ միայնուդ պաշտել, այլ այժմս աղաչեմ զքեզ Տէր, քաւեա զմեղս յանցանաց իմոց եւ պատեա հոգի եւ մարմին իմ անարատ մինչեւ ի կէտ մահուանս եւ յետ ելանելոյ ի տեղի ցանկալի տեսութեան արարչիդ իմոյ եւ արա արժանի մտանել ի կեանս յաւիտենական ամէն: Գրեցաւ ի Բարթվիայ յայսմ ադամ ամսոյ 20, որ է Մայիսի 9, թիւն փրկչին 1799-ում:

Որ եմ ամենախոնարհ եւ յայտնել (ձեռնա գրեալ) ծառայ

Եղիա Յակոբեան

Վկայեմ որ ձեռնագրեաց.

ձեռնագրեալ Գէորգ Մանուկեան

Վերոյին պէս ձեռնադրեալ՝ Յարութիւն Զաքարայ

Նոյնպէս ձեռնա գրեալ՝ Ամիրջան Ոսկան

 

Ի Բասրայ թիւն փրկչին 1813 եւ Մարտի 11-ին, որ է նիրհան 26-ում, գրեցաւ ձեռամբ նուաստ Կարապետիս Յովհաննէսեան, ըստ համեմատ ձեռնագրեալ ի սոյնոյ իսկ օրինակէ։