Արցախ

ՎԱՐԱՆԴԻՆ–ՏՈՒԶԱԽ (ԴԻԶԱԿ)

159. Արցախի ամբողջ հարավային կողմը այժմ կոչվում է Վարանդին, որը մի լայնածավալ գավառ է, ընկած Մեղրիի, Զանգեզուրի, Չըլբերդի, Քեպերլինի, Ղարաբաղի գավառների եւ Երասխ գետի պարսից սահմանի միջեւ: Նրա ափերը, ինչպես նաեւ Քեպերլինի արեւելյան սահմանները դաշտավայրեր են, իսկ արեւմտյան եւ հյուսիսային կողմերը՝ լեռնավայր, ինչպես որ Արցախի մյուս մասերը:

Այժմ քարտեզների վրա լեռներից նշվում են Շուշիի հարավարեւմտյան մասում գտնվող Քիրեզ լեռը, նրանից հարավ՝ Խոշանը, իսկ նրանից էլ հարավ՝ Զիարեդը: Կան նաեւ այլ երկայնաձիգ լեռներ, որոնցից են, անշուշտ, Դիզափայտի լեռները, որոնք հայտնի են շատ վաղուց: Դրանց մասին խոսում է Աղվանից հին պատմիչը. «Մեծ լեռը շրջագայելով իր մեջ է առնում երկրամասի շատ գավառներ»: Շուշիի արեւելքից ձգվում են վերոհիշյալ լեռները, որոնք Գարգարի եւ Ք…շին գետի անջրպետներն են, իսկ սրանցից հարավ ընկած են Կուրիանը եւ այլ լեռներ, որոնց եւ երկրի մանրամասներին առհասարակ մենք ծանոթ չենք: Դրանք ցարդ ուրիշներին էլ մեծ մասամբ անծանոթ են մնացել, ինչը հաստատվում է քարտեզների վրա եղած դատարկությամբ: Այնտեղ պարզ չի նշմարվում նաեւ գետերի ընթացքը, ինչպիսին է նոր հիշվածը եւ նրանից հարավ գտնվող Գարասուն: Իսկ այն գետերը, որոնք իջնում են դեպի Երասխ, մենք նշել ենք Արցախի գետերի սկզբում:

160. Այս նոր գավառի մեջ են մտնում հին գավառներ Մուխանքը, այն է՝ Մխանց տոհմը, Հարժլանը, Պիանքը եւ Քոտակը, որոնցից միայն առաջինն է հիշվում պատմության մեջ եւ բաղանիկեցիների արշավանքում [1], որպես Պարզկանքի հարավում եւ նույն Ուտի գավառի վերջում գտնվող, որովհետեւ նրանից հետո ասպատակված գավառների մեջ վերջինս սա է համարվում: Մյուսների անունները ամենեւին չեն նշվում, որի պատճառով դրանց դիրքը, սահմանները եւ պատմական դեպքերը հայտնի չեն:

Միջին եւ հետին դարերում ամբողջ երկիրը երկու գավառի տրոհված է թվում Դիզա կամ Դիզակ եւ Վարանդա, իսկ նախապես, ըստ Վարդան աշխարհագրի [2], հայտնի է եղել մի՝ Դիզափայտ անվամբ, որը այլազգիները Տուզախ էին կոչում նաեւ անցյալ դարում: ԺԷ դարի վերջին մի արձանագրությունում (որը շուտով կընդօրինակենք) այդ կողմերը Դիզայի փոխարեն կոչվում են Վարանդայի եւ Քոչիզուի երկիր: Այս տեղում անունով մի գյուղ է հիշվում ԺԶ դարից Առաքել պատմիչի կողմից [3]: Նա ասում է, որ Արցախից գաղթածների հետ դուրս են գալիս նաեւ Քոչիզու գյուղից մելիք Փաշիկը, Դիզակից՝ մելիք Սուջումը: ԺԶ դարի վերջին Դիզակից ամբողջությամբ Պարսկաստան են քոչում եւս չորս գյուղ: Երկրի մելիքները հիշվում են եւ դրանից հետո. այսպես՝ Նադիր Շահի ժամանակ հիշվում է մելիք Հեկեն Դիզակից, Նադիր Շահից հետո՝ ոմն Հասանը (թերեւս Ջալալյան), որը Վարանդայի մելիքն էր, որին սպանեց իր եղբորորդի Շահնազարը եւ խլեց իշխանությունը, մինչեւ որ Փանա խանը տիրեց Ղարաբաղին, օգտվելով երկրի տեր հինգ մելիքների անմիաբանությունից: Նա այնուհետեւ շուռ եկավ Ռուսաստանից եւ խնամիացավ խանի հետ՝ նրան կնության տալով իր դստերը եւ իր բաժնից նրան նվիրելով Շուշի քաղաքը:

Մի վիճակ էլ կա Ավետարանոց անունով, իր մելիքի հետ միասին, որը հիշում է կաթողիկոս Աբրահամ Կրետացին [4]: Ինձ թվում է, որ այն պետք է ընկած լինի գավառի հյուսիս-արեւելքում: Նրանում կա նաեւ համանուն մի գյուղավան՝ հայկական 200 տնով *: Ըստ հոգեւոր իշխանության տվյալների՝ Ամարասի աթոռի թեմում գավառը նշվում է 1730 թվից:

Գավառի այժմյան քաղաքական տրոհումը չգիտեմ, որի համար էլ շեները միանգամից կնշեմ, սկսած Գարգարի անջրպետի հյուսիսից մինչեւ Երասխ:

161. Գարգարի եւ Ք… անջրպետի լեռներում աշխարհացույցը նշում է Յաշանլը վանքը, որը չգիտեմ, թե որն է, գուցե Ճալե՞թը կամ մեկ ուրիշը: Շուշիից մոտավորապես 10 մղոն դեպի հարավ, ապա հյուսիս-արեւելք Սուրբ Լուսավորիչ անունով մի այլ վանք կա, որը թերեւս Հրհերա վանք հորջորջվածն է, որի վանահայրը Տեր Հասան Ջալալյան Բաղդասարն է: Ըստ արձանագրի՝ այդ վանքը Ս. Գրիգորիսի համար է, որի նշխարքները Պետրոս կաթողիկոսը ամփոփում է այդտեղ եկեղեցու շինարարության մասնակից Ամարասի եպիսկոպոս Բարսեղի միջոցով: Նա այդ մասին ասում է. «Աստծու կամքով ես՝ Պետրոսս, կաթողիկոսն եմ Գանձասարի սուրբ աթոռի, որը նորոգեց Ամարասի սուրբ աթոռի արքեպիսկոպոս Բարսեղը: Ամարասը Վարանդի եւ Քոչիզու նահանգինն է, քանի որ սրա վիճակները (նահանգները) բաժանվել ու մաս-մաս էին եղել: Ամեն մեկը կտրել էր իր մասը, իսկ մենք պատրաստվեցինք նորոգել հայրենի վանքը եւ առաջնորդ կարգեցինք մեր սիրելի աշակերտ Տեր Բարսեղ արքեպիսկոպոսին: Մենք նրան հրաման տվեցինք Ամարասի հովարանում եկեղեցին շինել, որը եւ նա շինեց-ավարտեց, ըստ մեր հրամանի. ով (՞) սրանով Քրիստոսի այլակերպության տոնին. օրհնեցե՛ք այս սուրբ տաճարը՝ այն անվանելով սուրբ Գրիգորիս: Սուրբ Գրիգորիսի նշխարքները բերելով՝ ամփոփեցինք այստեղ, Վարանդայի եւ Քոչիզու երկրներում, որպեսզի սրանք լինեն մեր երկու աթոռները: Ով ցանկանա այս վիճակը բաժանել եւ մեկին նստեցնել այլ տեղում, լինի կաթողիկոս, եպիսկոպոս կամ մելիք, այնպիսին թող նզովվի ԳՃԺԸ հայրապետների կողմից, Քիստոսին խաչ հանողների շարքը դասվի եւ Հուդայի բաժինն ստանա: Ես արեցի այս կտակն ու արձանագրությունը. թող հավիտյանս հավիտենից մնա: Ես՝ Գրիգոր վարդապետս, գրեցի ՌՃՀԹ թվին»:

162. Սրանց մոտիկ, Ղարաքենդի եւ Ընջուի արեւմտյան կողմում կան հետեւյալ գյուղերը՝ Էշանը, Ճինկասը, Գանարցան (՞), Ղարատաղլը, Չարթասը, Գաշին, Մաշատը, Բարիմքենդը, Խոտը, Սիսնիխը: Վերջինս արեւելյան կողմից մոտ է Շուշիին, իսկ նրա հարավում Ղարապուլագն է, սրանից հարավ՝ Մաշամատը, նրա վերջում՝ Սարգիսաշենը, որը հայ անվամբ հետաքրքրության է արժանի: Սրանցից արեւելք, Քենտիլան գետի ձախ կողմում, որը Արցախից Երասխ իջնող բոլոր գետերից ամենաարեւելյանն է, գտնվում են Զամախ-օղլուն կամ Աք-օղլուն գյուղավանն ու բերդը, արքայական ճանապարհի վրա, որը Երասխից եւ Սյունիքից տանում է Գանձակ: Սա թերեւս Դիզակի գլխավոր տեղն է, որը Վարանդայի երկայնաձիգ լեռնապարը արեւմուտքից անջրպետում է այս սահմանում, որի հյուսիսային ստորոտում նշվում են Սալման, իսկ արեւմտյան կողմում Թագավարդ գյուղերը: Հարավում են գտնվում Թախը, Թրախթիխը (Դրախտիկ՞): Դրանց վերջում բարձրանում է Տախդա-տյուզ-թեփե լեռը, որի անունը հիշեցնում է մերձավորությունը Դիզափայտ լեռան հետ: Մեր նախնիների եւ ժամանակակիցների կողմից վկայվում է, որ այն այս կողմերում պետք է լինի, բայց կոնկրետ տեղը չի նշվում: Եթե այն հիշյալ լեռը չէ, թերեւս արեւմտյան կողմի Քիրեջը լինի, կամ հարավային կողմի Զիարեդը, որը, ըստ Սարգիս Ջալալյանի, բարձր, գեղեցիկ ու ծաղկազարդ լեռ է:

163. Այս լեռանն են ապավինել Սանեսան Մազքթաց արքայի որդիներ Մովսեսը, Դանիելն ու Եղիան, այն արքայի, որը սպանել տվեց Սուրբ Գրիգորիսին, որոնք աշակերտեցին նրան: Ինչպես ինձ թվում է՝ նրանք նշխարքների հետեւից էին եկել, «եւ նրանց հետ էլ 3870 մարդ: Աճապարելով հասնել Դիզափայտ լեռը՝ նրանք ապրում էին խոտակերությամբ: Արյունարբու Սանեսանը, գալով նրանց հետեւից, սրի քաշեց նրանց Նավասարդի ԻԹ (29)-ին [5]: Նրանց ընկած տեղը կառուցվեց մենակյացների Կատարո վանքը: Այստեղ եկան, հասան հոնաց զորավարի, Աստղաբլուրի հավատացյալ Թեոփիլոսի որդիները, Մովսեսը ու երանողիս երեսուն ընկերները «եւ իրենց զորքով բարձրացան մեծ լեռը, որ կոչվում է Դիզափայտ: Բարբարոս արքան նրանց հետեւից ուղարկեց մեծ զորք: Երբ նրանք հասան, կոտորեցին բոլորին Քրիստոսի հավատքի համար եւ կուտակելով իրար վրա՝ բոլորին այրեցին, նաեւ այն մենակյացներին, որոնք այնտեղ էին գտնվում: Եվ լեռան անունը կոչվեց Դիզափայտ, որն այդպես էլ կոչվում է մինչեւ օրս: Սրբերի տոնը կատարվում է արեգի իբ (կամ իա)-ն եւ մարտի 30 (կամ 29)-ին» [6]: Իսկ ըստ մեկ ուրիշ տոնագրողի՝ «Ժամանակ անց ինչ-որ ճգնավոր մենակյաց մարդիկ եկան, բնակվեցին այդտեղ եւ այդ տեղը իրենց համար վանք դարձրին: Նրանք եւս ընկան տաճիկների սրից Քրիստոսի հավատքի համար»: Թե երբ է կատարվել այդ նահատակությունը, հայտնի չէ: Իսկ սրբերի նշխարքները հայտնի դարձան Վաչագանի օրոք, ըստ Աղվանքի պատմիչի: Եվ Զ դարի կեսին «թշնամիները հրդեհեցին Դիզափայտ լեռան Կատարո վանքի վկայարանները» [7]:

164. Պատմիչը ցույց է տալիս, որ լեռան սահմաններում պետք է գտնվի «Մխանց տոհմի Կաղսեդու առողջարանը» [8], ուր 552–53 թթ. հայտնվեցին ոմն ճգնավորի եւ բազում այլ սրբերի նշխարքները, որոնք կամ այնտեղ էին նահատակվել, կամ էլ այնտեղ էին բերվել ուրիշ տեղերից: Եվ Աբաս կաթողիկոսի հրամանով Մոմհարից երեցի ու Հովհաննեսի վանքի վանահայր Տիրիթի գործակցությամբ Տրի քահանա Դանիելը եւ բազում այլ հավատացյալներ գնացին, փորեցին տեսիլքով երեւացած տեղը, «եւ գտնվեց թաքնված գանձը…, նշխարքները ամփոփեցին ինչ-որ պատվական տեղում՝ յուրաքանչյուրից մաս վերցնելով, իսկ մեծ մասը վերցրեց Դանիել քահանան եւ մեծահարգ ընծաներով շտապելով՝ անմիջապես հասավ Աբաս հայրապետի մոտ… եւ դրեց շատ մաքուր արկղերի մեջ» [9]: Այս հիշատակների մասին գրեց դեպքերի ժամանակակից ու վկա Անդրիանեն, որից օգտվելով իր պատմությունն է հյուսել Կաղանկատվացին: Իսկ այն սրբերը, որոնց հայտնվեցին նշխարքները, հետեւյալներն են՝ Ստեփանոսը, Նախավկան, Թեոդորոսը, Վարոսը, Մամասը, Մար Սարգիսը, Գեւորգը, Կոզմասը, Դամիանոսը, Ս. Քառասունքի մի մասը, խաչված ոմն Պողոսիկն ու Բասիրան, ինչպես նաեւ կենարար խաչափայտի մի մասը:

165. Լեռնապարի եւ Չերեքեն գետի հարավում, գավառի լեռնասահմանի նշանավոր տեղում է գտնվում Թուղ գյուղաքաղաքը, ինչպես որ նշվում է աշխարհացույցում, որը Աբրահամ Գ. կաթողիկոսը Տող է կոչում [10], ուր մի քանի օր նա մնաց Աղվանքի Ներսես կաթողիկոսի հետ՝ Մուղանում Նադիր Շահի հետ հանդիպումից վերադառնալուց հետո, 1736 թ.:

Ավանի արեւմտյան կողմում նշվում է համանուն մի այլ գյուղ, որը մի քարտեզում անվանված է Թում: Դրա հյուսիսարեւմտյան կողմում պետք է ընկած լինի Հատրու գյուղը, որի միջով անցավ կաթողիկոսը Տողից վերադառնալիս: Այն այժմ հայաբնակ գլխավոր գյուղերից մեկն է, որում ընդհանուր առմամբ 500 տուն կա *:

Հարավում են գտնվում Աթակութը, Մուխրանեսը, արեւելքում՝ Ղըզըլ-ղըշլան, Ղարադաղը, Չերակուսը, Ծիկուրին, որոնցից հարավ-արեւելք ձգվում է լեռների մյուս բազուկը՝ ճյուղեր արձակելով դեպի հարավ, որտեղից գետերն իջնում են դեպի Երասխ: Նրանց ձորահովիտներում նշվում են հետեւյալ գյուղերը՝ Թակասիրը (՞), որի հարավային ծայրում նշվում է մի մենաստան Վանք ՝ նշված քարտեզում, իսկ մի այլ քարտեզում Սուրբ-Շիհիճ (՞) մենաստանը. դա արդյո՛ք Շուփհաղիշն է (՞): Նրա հարավային ծայրում ընկած է Գարկա-պազարը, իսկ նրանից դեպի արեւելք, Քենտիլանի մոտ՝ Չուվարը, Ապտյուռահման-բեկլուն: Վանքի հարավային կողմում գտնվում են Սարաճըկը, Պալյանդը, Սյուլեյմանլը, Բիրաճակը, վերջինիս հարավում՝ Տաշ-քեսենը, Կորավլը, արեւմուտքում՝ Զանզյուրը (՞), Մենքյուտերեն, Տաշպաշը, Ղարաքոլը: Իսկ սրանից էլ հարավ, Երասխի եւ Թուղի սահմանամիջում եւ նրանց ճանապարհի վրա ընկած է Ճիպրայիլը ՝ ռուսների պահպանության տեղը եւ սրբազան ննջեցյալների քավարանը:

Ըստ աշխարհացույցների՝ այստեղ են վերջանում Արցախի լեռների ճյուղերը, որոնց ստորոտի արեւմտյան կողմում, Սյունիքի մոտ, Թումաս գյուղն է: Այդտեղից մինչեւ Երասխ եւ ապա Սյունիք իջնող եւ Երասխը հատող լայնածավալ դաշտում բլուրներ են բարձրանում: Իսկ այս դաշտավայրում քիչ շեներ են նշվում, ինչպես՝ Քովտերեն, Շախպեկլին, Րյուկերը, Խարիտիռը ՝ Քոզլու գետի ափին:

166. Թե մինչեւ ե՞րբ էին Երասխի ափերը հասնում Արցախի սահմանները, չգիտեմ: Բայց աներկբայորեն պետք է ասել, որ Առանն է նորոգել Աղվանից իշխանությունը՝ Վաղարշակի ժամանակ տիրելով այս վայրերին: Իսկ հետո, ըստ երեւույթին, Փայտակարան աշխարհի տերերն են իրենց ձեռքը դրել դրա վրա, այնուհետեւ Ատրպատականի կողմից է նվաճվել: Դա թողնենք մի այլ տեղում քննելու եւ նշենք գյուղեր ու շեներ, որոնք գտնվում են Արցախի կողմերի ծայրերում ու Հայոց բնիկ արեւելքում, մեծ գետ Երասխի ափին, ինչպես որ կգտնենք աշխարհացույցներում, սկսած արեւելյան կողմից, որոնցից շատերը ռուսական զորակայաններ են կամ ամրոցներ՝ Պարսկաստանի սահմանը պահպանելու համար, որն անջատում է գետը:

Քենտիլանի եւ Երասխի խառնարանի մոտ կան Պեյսամլը, Կյուլդանլը, Ըշըգլը, Գուրուզայի մոտ՝ Պեկմեննի գյուղերն ու ամրոցները, Չերեքենի մոտ՝ Պապի գյուղն ու ամրոցը, Քոզլուի մոտ՝ Միրզա-Մեխդուլի բերդը, մյուս գետակի արեւմտյան կողմում՝ Մարիլյան բերդը: Սրա մուտքից դեպի Սյունիք իրար հետեւից ընկած են հետեւյալ գյուղերը՝ Ապտալը, Սրճալը, Շահչինարը, Սաֆարը, Մենտաճիխը, Էշեկ-մեյտանը, Խյուտաֆերիյնը, Ալիճախլը ՝ Հագար գետի եւ Սյունիքի լեռների անջրպետին մոտիկ:

Խյուտաֆերիյնի մոտ, Առանի եւ Ատրպատականի միջեւ կա անվանի մի կամուրջ՝ 12 հաստկառույց կամարներով, որոնցից երեքը քանդել է Ղարաբաղի Իբրահիմ խանը, որոնք հետո նորոգել են ռուսները: Կամուրջի մոտ են գտնվում Առաքելիս հայոց գյուղն ու մաքրատունը: Կամուրջի հզոր կառուցվածքը եւ նրա վրայով պատվական քարավանների անցնելը կամուրջին շնորհել են պարսից այդ անունը, որ նշանակում է Աստվածաստեղծ: