Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Գ հատոր

Զ.

Այդ գլուխը կը հետաքրքրուի Կրտսեր Ռոմանթիքներու աշխարհով, միշտ իրենց դիւաններուն վկայութեամբը միայն կարելի։

Ինչերո՞ւ բացուեցան սրտերու դռները այդ մարդոց։ Դիտուած է որ իրաւ բանաստեղծութիւնը շատ բարդ փաթաթներէ չ՚ախորժիր։ Մարդիկ միշտ պարզ չեն, քանի որ ընկերութիւնը կարգուuարքի, պատշաճութեան ու պարտքերը, չըսելու համար ոսկեզօծ կեղծիքի պահերու է վերածած մեծագոյն մասը մեր ժամանակին։ Ասոնցմէ ազատագրուիլ, ինքզինքը իր դէմը ունենալ մերկ, առանց մշուշի կամ պատմուճանի։ Չվախնալ այդ ինքնիր հետ առանձնութենէն ու մտիկ ընել խորունկէն (մեր) քաշող նուաղ ձայներու: — Ասիկա իրաւ բանաստեղծութիւնն է, մեր ներքին աշխարհին վրայ երբեմն ցաթող գարնագեղ հիւսիսայգը։ Նման պահերու վկայութիւններ կը կազմեն ահա բոլոր յաջողած քերթուածները, հին թէ նոր, ժամանակը անազդեցիկ է անոնց վրայ:

Վերակազմել Կրտսեր Ռոմանթիքներու աշխարհը, կրկնել չի նշանակել ինչ որ վերը ըսուեցաւ անոնց զգայնութեանը մասին։ Զգայնութիւնը այդ աշխարհը իւրացնելու անջատ արարքին նշանն է, խոստովանութիւնն է մեզմէ դուրս, երբ կը մարմնանայ: Ունինք, ուրեմն, հասարակաց մէկէ աւելի բարձեր (բառը գործածելով մեր հին գրականութեան մէջ ընթացիկ իմաստով) — արտաքին աշխարհ, տեղական պայմաններ, մտայնութիւններ, ընդհանուրին պատկանող ծանր, հոծ ապրումներ, ուրիշ խօսքով՝ ինչ որ մեր ջղային դրութիւնը կը մնայ պարտական մեր միջավայրին, ժամանակին: Այս գլխաւոր գաղափարներուն արտահանումը, ըսել կ՚ուզեմ բացուիլը ` անշուշտ մասով մը կը մօտենայ զգայնութեանց ընդհանուր տուիքներուն, անոնցմով է պայմանաւոր, բայց զանոնք հասկնալի ընծայող գերագոյն միջոցն է, քանի որ Պոլիսը Վենետիկ մը չէ, այսինքն՝ ունի զօրաւոր անդրադարձումներ, շատ մը զգայարանքները, առաւել՝ իմացականութիւնը շահագրգռող։ Ուշագրաւ է որ բացի Պէրպէրեանէն, միւս երեքին համար ալ տեւողութեան բաւարար մթերք մը ըլլայ հասարակաց։ Իրարու մօտիկ ծննդեան թուականներով, իրենց ապրումներուն ընդհանուր թելադրանքը գրեթէ նոյն պայմաններէն ստացած, այս տաղաչափներու գործերը մեզի համար առնուազն պարտաւոր են յստակ, մասնաւորուած վկայութիւններ վերբերել իրենց շրջանէն։

Ան որ կ՚իյնայ Նուագք քերթուածաշարքին անծայրածիր ամայքներուն մէջը, զուր տեղը պիտի տառապի քանի մը հիմնական ապրումներու պողոտան գտնելու իր շատ արդար փափաքէն: Ալիշանի քերթուածները այդ բարիքը չեն շնորհեր ոչ ոքի: Ոչ պատմութիւնը, ոչ երկինքը, ոչ ալ մօտի աշխարհը չեն գտած այդ քերթուածներուն մէջ անհրաժեշտ թանձրութիւնը իրենց վրայ կրելու բաւող դուրսէն հետաքրքրութիւններ, ինչ որ հոմանիշ է բառերու աշխարհի մը քաղաքացիութեան։ Առէք, ատկէ վերջը, տաղարանները Պ. Դուրեանին եւ Մ. Պէշիկթաշլեանին։ Առաջինէն քսան մը քերթուած, երկրորդէն տասնեակ մը ձեզի պիտի տան բարիքը հաստատ գետինին, ուր մենք կրնանք մօտենալ ձեւերու, պատկերներու, կայքերու, մեզի ոչ ծանօթ, բայց մեզի համար ոչ անկարելի։ Պիտի զգանք ձայներ, այդ կտորներէն, յար եւ նման անոնց որոնց շշուկը երբեմն կ՚ընդզգանք մեր ներսը։ Պիտի կրենք յուզումներ, ի հաշիւ այդ տառապող տղոց ու հանգիտօրէն մեզի։ Այս թելադրանքներուն լոյսով է որ կը մօտենամ Կրտսեր Ռոմանթիքներու մեզի ձգած դիւաններուն, այսինքն անոնց աշխարհին։

ա) — Արտաքին աշխարհ մը որ թէեւ չի պատկանիր իրաւ արուեստին, բայց մէկուկէս դարէ ի վեր հոգեկանին չափ կշիռ է ստացած։ Կը հասկցուի թէ կ՚ակնարկեմ անոնց Պոլիսին, գէթ ասոր նկարչական կերպարանքին։ Չեմ հարցներ թէ ներքին պատկերացման անընդունակ Թէրզեանը ինչո՞ւ արտաքինին համար ըլլայ նոյնքան անընդունակ, վասնզի Թէրզեանի քերթուածները այդ փառասիրութենէն անդին կը նային։ Մահիկ, նոճի, ծով, ափունք, ալիք, անտառ: Երբեմն յատուկ անունի փշրանքներ: Երբեմն ալ որոշ մարդ մը։ Բայց որոնց չըլլար տըր ուած բախտը իրենք զիրենք ըլլալու: Բանաստեղծը՝ նկարիչ մը։ Համաձայն եմ։ Բայց, այն ատեն, ի՞նչ է այն մարդը, որ կը գրէ,

Իբրեւ մանկուհի որ կ՚ելլէ ծովէն՝
Շղարշի լօդիկն ըսպիտակաթոյր
Հողմէն ծուփ ի ծուփ, եւ ձիւն ուսերէն
Մարգարտակայլակ կ՚երկննան վարսք իւր,

Այգն ալիքներին երկինքն է ելեր
Եւ իւր կաթնաբուխ ճակատուն վըրայ
Թարմ վարդի կոկոնք պըսակ են կապեր.
Ա՞ստղ է թէ հրեշտակ որ հեռուն շողայ։

Եւ համապարփակ մշուշին ծոցէն
Ծովն եւ հեռաւոր կըղզեակք, եւ նաեւ այն,
Եւ մահիկն ի հալս, եւ նուրբ մինարէն
Երազի մէջէն կարծես կ՚երեւան։

(Թ. ԹԵՐԶԵԱՆ)
(ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ, էջ 341):

նկարագրելու համար առտու մը։ Պարտաւոր էք այս Զարթօնք ը (վերնագիրն ալ է քերթուածին) մաս մաս մարսել, ընդմէջ «անշրջոց» եւ իրականութեան, տակաւին ութսունէ աւելի տողերու երկայնքով, անլրջագիծ տեսիլներու եւ անհակակշիռ սլացքներու թաւալումը ստիպուած ամրակալ պահելու միտքիդ հասողութեան, մտածում է, փափաքներէ, իրաւ վարդերէ ու յօրինեալ պատկերներ, համատրոփ քաոսի մը մէջ, մինչեւ որ յոգնիս ու փրթին քերթուածին լարերը ձեռքէդ ու հարցնես դուն քեզի թէ ինչո՞ւ գրուած են այդ ամենը: Ո՞ր աշխարհին կը պատկանին այդ կայքերը` ո՛ւր ժողովուրդին՝ այդ զգացումները եւ որ մարդուն` այդ ապրումները։ Թէրզեանի Պոլիսը, ինչպէս հոն ապրող իր ժողովուրդը անկարող կը մնան իրենք զիրենք մեզի պարտադրելու ։ Հոս մեղքը տաղաչափութեան վերագրելի ըլլալէ աւելի, կուգայ թերեւս խառնուածքէն։ Կան մարդեր որ, անկարող կայացնելու ներկան, կ՚ընեն շրջանը վտանգին, դառնալով անոր շուրջը ու շինելով ։ Պէրպէրեան հազիւ քանի մը քերթուածներ ունի արտաքին աշխարհին հետ հեռու է հեռու աղերսով մը ( Աշուն, Հեռի ի քէն ), իր փառասիրութիւնը դրած ըլլալով հոգեղէնին նուաճման: Սէթեան կը նկարագրէ առանց վախի, կասկածի, չմտածելով իսկ թէ այդ գոյները, այդ գիշերները, այդ արշալոյսները, Մայիսները, արհաւիրքը, ծաղիկներն ու ալիքները որ երկրագունտին վրայ կը թաւալին։ Իրաւ Պոլի՞ս մը, Աճէմեանին պարզուկ տողերուն ներքեւ։ Դժբախտաբար անկնիք, տափակ Պոլիս մը։ Չորսին համար ալ սա արտաքին աշխարհին հանդէպ տկարացումը աւելի է քան տխուր, պարզ հաստատումը։ Թող ունենային անոնք ուրիշ աւելի կարեւոր ըսելիքներ, այսինքն՝ այդ դիւթական կայանները ընտրած ըլլային առիթ, անոնց ետին դնելու համար իրենց սիրտերուն կարելի տրոփը, տագնապանքը, ես դարձեալ պիտի ընէի. իմ զիջումը, մարդկեղէնին սիրոյն որոշ չափով մը հանդուրժելու սա ողորմելի արտաշխարհը։ Մարդիկ, այս անգամ իրաւ արուեստագէտները (Լամառթին, Թէոֆիլ Կոթիյէ, Լոթի, Ժիտ, յիշելու համար քանի մը անուններ), այդ տեղերէն առնուազն անմոռանալի տեսարաններ դիտած են, ուր նկարչականին զուտ, ճշգրիտ տարրերուն հետ, առանց ուզելու տուած ալ են հոգեղէն որոշ սեւեռումներ։ Մեր բա՞խտը։ Ամենէն հանգամանաւոր էջը Եղիան ( Մեր Պոսֆորը, որ անշուշտ աւելի է քան Աճէմեանի հասարակ տեղիքը) է ստորագրած այդ քաղաքին վրայ ու դուք ինչ զայրոյթով մէկդի կը նետէք այդ բաջաղանքը: Երուխանի գործին մէջ ( Ամիրային Աղջիկը ) կայ աւելի իրաւ թօնալիթէ մը։ Ներաշխարհ ը միւս զեղծանումը կ՚ընէ, կեանքը գրեթէ զոհելու գոյնին։ Թէրզեան, Պալեաններու գործը փառաբանելու առիթով, Հիւկոյական տողերու կը վստահի սքանչելի պատեհութիւնը արուեստն ու բնութիւնը կրկնախորժ բայց միերես կառոյցի մը մէջ նուաճելու ու կը գրէ ծանօթ քերթուածը ( Յապարանս Չրաղանի ) որուն մէջ ո՛չ Պոլիսը կայ ոչ ալ Չրաղանը։

Աշխարհ մը, սակայն, միայն արտաքինով չի կայանար: Արդէն անոր օգտագործումը արուեստին համար երկրորդական, չորրորդական նկատողները անշուշտ յիմարներ չեն, քանի որ արտաքին աշխարհը կ՚արժէ զայն տեսնող աչքերուն, հոգիին անդրադարձելու կարողութեամբը։ Հրանդի գործին մէջ չկայ այդ Պոլիսը, բայց հոն անտակենցաղ տառապող իր ժողովուրդին հոգեղէն Պոլիսը, այնքան իրաւ, այնքան սրտառուչ որ ես կը մոռնամ շատ սիրով նրբենի փափկութիւնները Սիպիլին, նոյն իսկ Տիկին Եսայեանին նկարագեղ պատկերներուն։ Կրտսեր Ռոմանթիքներուն գործը, այս տողերէն կէս դար ետքը պիտի հագնի, արդարութեամբ անշուշտ, ճակատագիրը Ալիշանի, Բագրատունիի, մանաւանդ Հիւրմիւզի pastelներուն, չապրուած տեղերէ իբրեւ բառակնիք ու հետեւաբար անկնիք վկայութիւն։ Ու ինչ որ մեզ կը նեղէ Բուրաստանք ին (Հիւրմիւզ), Հայոց աշխարհիկ ին (Ալիշան), Հրաւիրակ Արարատեան ին (Խրիմեան) ու նման չափակառոյց գործերուն մէջ ոչ անոնց գրական անբաւարարութիւնը կամ վրիպանքը կը մնայ, այլ այդ ամենուն ետին, ներսը՝ պակասն է երկրորդ, ներքին աշխարհին, այսինքն մարդուն։

Արդ, ի՞նչ ապրումներու գումարն էր ամենէն առաջ ինքը՝ Թովմաս Թէրզեանը, - ըսինք անգամ մը — մտացի, երիտասարդութեան բոլոր շնորհներով զարդարուն, գործածելու համար տափակ բայց իրաւ ձեւ մը խօսք, որ աւելի քան կէս դար իր ջիղերը պտտցուց այդ « չքնաղ ափերուն » վրայ, բայց մանաւանդ հոն հաւաքուած իր ժողովուրդին ալ ընդհանուր յոյզերուն, խռովքներուն մէջ անշուշտ ունեցաւ իր ալ բաժինը: Քիչ տաղանդով բայց շատ փառասիրութեամբ հրապարակագիր մը, Մինաս Չերազ, իր պատմուածքներուն, քրոնիկներուն ոմանց մէջ այդ ապրումներէն իր սեւեռումներուն համար կ՚ըլլայ երախտառատ աշխատաւոր մը ոչ թէ մեր գրականութեան, այլ մեր մշակոյթին։ Հոս բոլորովին կը զատուիմ հասարակաց հիացումէն, Թովմաս Թէրզեանին մէջ մեծ, ազնուական հայ մը յայտարարող հիացիկ դպրոցէն (Չօպանեանով գլխաւորուած մարդերու խումբը) ու զիս այս խստութեան հարկադրողը անշուշտ անոր դիւանին գրական նուաղումը չէ, այլ անոր պարապութիւնը իմ ժողովուրդը յուզող հոգերէն, զգայնութենէն։ Իմ պահանջը չի սահմանափակեր ինքզինքը տուփիկ, նեղծիր ազգային զգայարանքի մը, բախտաւոր բառով մը` հայեցիութեան։ Այդ հայեցիութիւնը, հաստ, հաստատ, ամուր ու կոշտ, ինչպէս կայ անիկա Սրուանձտեանցի մը… ազգագրական հաւաքումներուն ու նկարագրական ցանցառ պատառիկներուն մէջ, կ՚իյնայ գրականէն անդին, քանի որ վաւերական տաղաչափի մը, քերթողի մը գործը չէ եղած։ Իմ թելադրել ուզածը պարզ, արդար մարդկայնութիւնն է, օրինակի համար այն հոգեղէն դրութիւնը որուն զգայութիւնը կ՚առնենք Պետրոս Դուրեանի մը տաղերէն ։ Հայ է այդ տղան ըսելը չի նշանակեր Պոլսեցիները զարմացնել, այլ այդ տղուն մէջ կը նշանակէ զգալ մեր ճակատագրին մէկ քանդակը, ցաւին հետ ու մէջ ստեղծել կրնալու հազուադէպ բայց անհերքելի տաղանդը։ Խորհեցէք անգամ մը ձեր պապերուն, ըսել կ՚ուզեմ` ձեր պատմութեան։ Ու գտէք բաւարար հանգիստի անհրաժեշտ շրջան մը որպէսզի ստեղծուէին մեր մշակոյթին ամենէն տարրական, ամենէն ամուր արդիւնքները, — մեր գրականութիւնը, մեր երաժշտութիւնը, մեր ճարտարապետութիւնը, մեր լեզուն: Ուրիշ ո՞ր ժողովուրդը 1850էն մինչեւ 1900 պիտի յաջողէր կերպարանք տալ մեր նորագույն արժէքներուն, առաքինութեանց, ու հարցուցէք ձեզի թէ ինչ արիւն–արցունք էին տարիները մեր գրողներուն, մեզմէ ինչպէս դուրսէն անոնց ուսերուն բարդուած չարիքին լեռներովը։ Եւ սակայն գեղեցկութիւն է Հրանդի գործը։ Թլկատինցի աշխարհ մըն է։ Դուրեանը՝ ուրիշ: Ահա իմ ուզած հայեցիութիւնը։ Ահա այն մայր մտահոգութիւնը որուն սլաքներուն տակը ես ձեռնարկել եմ իմ սպառիչ, սպաննող Համապատկեր ին։ Մեր հոգին, հայ հոգին ։ Սոփեստութիւն է այդ հոգին արժեզրկել, ու փառաւորուիլ ջանալ անկէ վեր, Չօպանեանին բառովը՝ համամարդկային հոգիի մը փաստերով, որոնք իբր թէ գոյութիւն ունին Թէրզեանի դիւանին մէջ։ Համամարդկայինը ըլլալէ առաջ՝ ատիկա պարզ մարդկայինն է, ու պարզ մարդկայինը՝ իրաւ մարդկային է, այսինքն խոնարհ կարողութիւնը լալու, յուզուելու, սիրելու, զգալու: Արդ, Թովմաս Թէրզեան կը սիրէր իր հայրը. ատոր հակառակը մտածել հրէշութիւն պիտի ըլլար։ Չորս–հինգ քերթուած է յատկացուցած անիկա, այդ կրակներու մէջ մոխիր դարձած պատուական մարդը ոգեկոչելու, կը ղրկեմ ձեզ դիւանին հրդեհներուն ու պարտք կը դնեմ, նկարչական խաղերը արհամարհելով, հասնելու այդ մարդուն սրտին ։ Կարդացի աւելի քան երեք անգամ այդ քերթուածները ու իմ գտածները բառ էին, գոյն էին, բացագանչութիւն էին, երբեք իրաւ կսկիծը որ զաւկինն է, իր ամենէն սիրելի ապրումներուն հանգույցը երբ կը քայքայէ, այդքան եղերական պայմաններու մէջ։ Կ'ըսեն թէ սիրոյ մեծ երգիչ մըն է Թովմաս Թէրզեան։ Ես Դուրեանէն երկու քառեակ բաւ կը նկատեմ այդ զգացումը ճանչնալու։ Աւելի քան յիսուն քերթուած Թովմաս Թէրզեան յատկացուցած է այդ զգացումը արտայայտելու: Առնուազն կը տառապիք իր, բանաստեղծին հաշւոյն, որ այնքան քիչ, գէշ բաներ միայն կը հանէ խորունկ այդ վիճակներէն ու մեզի կ՚ըսէ ապրումներ որոնց մանկականութիւնը գրեթ է մեզ կը ձգէ ամօթահար։ Աւեւլորդ է ծանրանալ այս նուաղումներուն։ Թէրզեանին չափ աղօտ են միւսներուն ալ վերբերածները այդ աշխարհէն։ Սէթեանի exotique, խորհրդաւոր անուններով աղջիկները ոչ մէկ առաւելութեամբ կը յաջողին արդարացնել իրենց հնչական, տարօրինակ ձայնական տարազները։ Յետոյ, դժուարութեան մէջ եմ չափել կարենալու համար սիրային սա զեղումներուն տղայութիւնը, չըսելու համար տղայականութիւնը եւ 1900ին երիտասարդ տաղաչափները (Մերուժան Պարսամեանէն մինչեւ Գաբրիէլ Խանճեան) գոնէ կիրքի թանձրութիւն, սուտուփուտ հով մը կը թելադրէին իրենց հաստ տողերուն ետին։ 1870ի՞ն։ Բայց մոռցէք թէ Պէշիկթաշլեանն ու Դուրեանը անցեր են այդ փորձութիւններէն։ Մկրտիչ Աճէմեան արդէն իր սիրային ապրումները չի յօժարիլ ոսկեզօծել, թելադրելու համար բացառիկ հոգեվիճակներէ յաճախուիլ մը։ Պէրպէրեան իր « կուսան »ով կը կենայ քովիկը Թէրզեանին եւ Սէթեանին։

Զգացական այս փաստերէն դուրս՝ չորս քերթողներուն դիւանները հեռուէ հեռու արձագանգներ միայն կը թելադրեն ժամանակ մը յատկանշող հաւաքական յոյզերէն։ Ըսի թէ որքան քիչ էին այդ յոյզերուն հարազատ աղբիւրները, ինքնին։ Թէրզեան չէ խանդավառ իր ժամանակով, որուն իւրաքանչիւր րոպէն անիկա պիտի գործածէր աւելի աշխարհիկ, չըսելու համար՝ երկրային (terre a terre) ապրումներու, վայելքներու: Իր ազգային քերթուածները ոչինչով կը տարբերին 1860ի, 1870) պոռացուած ոտանաւորներէն։ Չեմ մեղադրել, բայց չեմ ալ հպարտ՝ սա նուաղման գալւոյն, քանի որ այս զգուշաւորութիւնը, պարկեշտութիւնը այս մարդը չէ ցուցուցած ու քիչ կալուածերու վրայ, անսպառ գովեստով մը պզտիկցնելով ինքզինքը, իր օրերուն առ ու ան մեծաւորին դագաղին կամ յիշատակին ետեւէն։ Պէրպէրեանի դպրոցական երգերը, զորս ինք կ՚ախորժի շարական յորջորջելէ, փաստն են ուրիշ, թշուառ ճաշակի մը, չըսելու համար փառասիրութեան մը։ Պէրպէրեան կը հաւատար իր ուսուցչութեան, գէթ առաւելագոյն չափով, քան իր հարազատ քնարերգակ մը ըլլալուն: Uէթեանէն ունինք տարագրի մը քերթուածաշարքը, Գահիրէ տաղաչափուած, տարիքէն ընդոտնեալ մարդու մը սովորական խօսքերէն գոյաւոր: Ատիկա հաւանաբար վճարում մըն էր այդ պատուական ուսուցչէն օրուան պարտքերուն, 1896էն վերջ այնքան շատ մեր գրողներուն տոմարներուն վրայ: Աճէմեան կ՚անգիտանայ այդ հարցը, հարցերը, իր պաշտօնական համազգեստին մէջ ամրակոճակ ինքզինքը պաշտպանած իր սերունդին բոլոր ոչ-օրինաւոր ցանկութիւններուն ընդդէմ։

Կրտսեր Ռոմանթիքներու աշխարհէն քանի մը հիմնական սա բաժիններուն վերլուծումը թերեւս աւելորդ ալ էր, եթէ երբեք իմ կողմէ չունենայի պարկեշտ ճիգը այս անուններուն փառքը գէթ հանդուրժելի ընծայելու, հանելով անոնց գործերէն տախտակներ, շերտեր ուր մեզի ներուէր, արտօնուէր տաքը տաքին շփումի մտնել ժամանակին հզօրագոյն քանի մը կիրքերուն հետ։ Նար—Պէյի Ստուերք Հայկականք ը, հակառակ գրական իր բացարձակ ձախողանքին, մեզի համար տախտակ մըն է 1860ի, 1870ի հոգեբանութիւնը, աւելի պարկեշտ բառով մը` հոգեխառնութիւնը հասկնալու: 1860էն մինչեւ 1890 ազգային տաղարանները լեցնող մեծահռչակ կամ համեստ երգերը անշուշտ չեն կրնար հաշիւ տալ իրենց փառ քերուն, կամ գնել զանոնք, բայց կը խօսին այդ շրջանի մեծ, խորունկ յոյզերէն ու իբր այդ կը մնան եթէ ոչ շահեկան գէթ կը թելադրեն քիչ մը բան միշտ այդ հոգեխառնութենէն։

Կրտսեր Ռոմանթիքներէն Թէրզեանն է որ իր Ապստամբ գրաբար դիւցազներգութեամբ Վենետիկի աւանդութեան շարունակողը կը սիրէ հանդիսանալ: Կան իրմէ Քրիստոնեայ նահատակն ի Հռովմ, Նախերգուն ( Սանդուխտ ողբերգութեան), Զարեհ եւ Նարդիկ կամ Ճգնաւորն, Վահագն վիշապամարտ, Տիրամայր առ խաչեցելովն, Արա Գեղեցիկ, Երգ երից քերթողաց անուններով քերթուածներ, որոնց դժուար է յարմար պիտակ մը տալ` այնքան անոնց նիւթը (պատմական, աւելի ճիշդ՝ պատմողական եղանակով ԺԹ. դարու poèmec, արեւելահայերուն պոեման ) ու զանոնք մշակող եղանակը զիրար քիչ, գէջ կը պաշտպանեն։ Եւրոպացի մեծ ռոմանթիքները այդ ձեւ քերթողութենէ մը հանած են տանելի, նոյնիսկ գեղեցիկ կառոյցներ։ Թէրզեան միամիտ է տաղաչափութեան վրայ իր վստահութեանը մէջ։ Կը հաւատայ թէ երեք քերթողներու բերանը ոտանաւոր տողեր դնելով, պիտի յաջողի մեզի թելադրել մեր պատմութեան ամենէն բանաստեղծական մէկ միթին այլապէս նուրբ, փափուկ շնորհը։ Կը ղրկեմ ընթերցողը այդ կտորին, որպէսզի գտնէ անոր ներսը ինչ որ Չօպանեան կը կարծէ գտնել, այսինքն բարձր ու խորունկ հայրենասիրութեան անմահ վկայութիւն մը։ Բայց դիւցազնաչունչ ոգիէն իր աղքատութիւնը աւելի քան պարզ ձեւով մը երեւան կուգայ վերը յիշուած բոլոր կտորներուն մէջ։ Ասոնցմէ ոմանք գրուած են յառաջացած տարիքի մէջ։ Զարեհ եւ Նարդիկ ը   1900էն ալ ասդին կ՚իյնայ, ու ատով զիս կրկնապէս կը տառապեցնէ։ Այդ աստիճան այս մարդը անմա՞սն էր ապրած բանաստեղծութեան ընդհանուր շրջափոխութենէն, որպէսզի իրեն ներէր այդ անկարելի պատմումը, պատմութիւնը։ Գէթ ունէր աչքին առջեւ փառքը Տիկին Սիպիլի Ժանեակներ, Դարավերջիկ հիւանդը պատմումներուն։ Աճէմեանէ ունինք այս երակէն Սապատողը ( Գարնան հովեր ) որ պարկեշտ է մեր օրերուն պատկանելու պարզութեամբ մը բաւարարուելու: Սէթեանի Տարագրին Քնարը էն Ան ու եսը, Մեծ անկումը, Ութը Աւետարանները կը պատկանին ջարդապատումին, ուղղափառ եւ անխուսափելի, որոշ յուզումի մը տարրերով բայց միշտ չազատագրուած, ըսել կ՚ուզեմ՝ փոխառիկ բանով մը վիրաւոր, այնքան այս մարդիկը (Կրտսեր Ռոմանթիքները) պիտի դժուարանան իրենց քնարներուն սովորական եղանակները լքելով, ուրիշ լարերու վրայ նորութիւններ վարելու, կարծես անարժան համարելով այդ թէեւ սարսռագին բայց ոչ մուսայիկ ապրումները, երբ անդին իրեն կը սպասէին արշալոյսները, աշունները, գարունները, զեփիւռները եւ բազմապիտակ կոյսերը: Նոյն մարդէն պատմող սեռին կը պատկանին ( Բլուրն ի վերէն ) Պարգեւ մը, մանաւանդ Զամօր եւ Զամօրան, թեթեւոտն ու արագ, nրոնց մէջ Յովհաննէս Սէթեան արտօնուած է երրորդի մը ուսերուն վրայ բեռցնել իր բոլոր կարօտներուն կապոցները, ռոմանտթիք ըղձաւորութեանց հինումին ծրարները, Հիւկոյի Les Contemplationներուն, Les Orientalesներուն գնացքովը, թափառագին հեշտաւորութիւններով:

Ուրի՞շ։ Այսինքն այս դիւաններուն ներսը չունի՞ն գոյութիւն այն քանի մը հզօրագոյն տագնապները, խռովքները, կիրքերը, սարսուռները, որոնց վկայութիւնները այդ մարդիկը ապրեցան ալ իրենց հաշւոյն, տեսան ալ ուրիշներու բանաստեղծութեանց մէջ։ Կ՚ենթադրեմ՝ թէ Պէշիկթաշլեանի թաղումը ազգային սգաւոր հանդէսի մը պէս կատարող ժողովրդական հսկայ թափորին ետին հայ բանաստեղծութեան մեծ ու պզտիկ աշխատաւորները ինքնամփոփ մտքի առջեւ բերին Օրթագեղի քերթողին անմոռանալի տաղերը, ու զգացին թէ որքան իրաւ երգած էր այդ զմայլելի հիւանդը, մագաղաթեայ իր մահուան դիմակէն ազատագրելով անոր նոյն քան զմայլելի գլուխը ու պտտցնելով զայն այդ հրաշախառն վայրերուն, ափերուն ու անտառներուն, սրահներուն ու զարդախուցերուն ընդմէջէ, երբ այդ կործանումը վայլեցնող երիտասարդը կը գրէր իր քերթուածները։ … Ժպիտք եւ արտասուք (1871) տպող երեսունէն հազիւ վեր երիտասարդը` Մ. Աճէմեան անշուշտ որ կարդացած էր Սիրել ը, Դրժել ը, Յուշք ը, Լճակ ը, ու քանի մը ամիս վերջը անցել էր Սկիւտար, դարձեալ ծոված աալ բազմութեան մը ապշահար նայուածքին առջեւ խելամուտ ըլլալ բանաստեղծի մը պատանաւոր փառքին ու … խորհիլ իր ալ ողորմելի տաղերուն, արդար զայրոյթով մը ուխտելով կոտրել գրիչը, իր ահաւոր անբանաստեղծութիւնը մէկ անգամէն խնայելու համար իրեն ու… մեր գրականութեան։ Հաւանաբար հոն ըլլալու էր Թէրզեանը որ գրաբար իր քերթուածներուն յաճախանքէն պաշտպանուած, կը դժուարանար հասկնալ այս թելադրիչ բայց շատ շքեղ փառքը տղու մը որ Ալիշանէն ու Բագրատունիէն առանց դաս առած ըլլալու, գերեզման չիջած դեռ կ՚անմահանար…։ Այս շեղումները քմայքներ չեն սա էջերուն վրայ։ Իր բնական բախումին հետեւող Օր. Խանճեանը (Սիպիլ) մինչեւ 1885 պիտի գրէ ճաշակին մէջը իր պարմանութեան հիացումներուն որոնցմէ թանկ վկայութիւն մըն է Ողջոյն տամ քեզ ը։ Բայց հինգ տարի վերջը պիտի անդրադառնալ այդ անկարելի հեշտանքներուն մանկականութեանը, պիտի պատռէ այդ քերթուածին շուրջը հիւսուած գովեստներուն վկայականները եւ պիտի ստորագրէ Դարավերջիկ հիւանդը (1871)։ 1880-ական թուականներուն շքեղ համբաւի մը արժանացած Նայինի պատանին (Եղիշէ վարդապետ Դուրեան, որ ծաղկաքաղներու դժուարահաճ դռներն ալ forcer էր ըրած, Հովուական Սրինգ ին (1908) մէջ պիտի չունենալ մուտք, վասնզի Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեան, շատ ավելի մատաղատի քան Աճէմեաններն ու Թէրզեանները, հասկցած էր շատ նախնական բան մը, – բանաստեղծութեան մը առնուազն ձեւական (formel) պարտքը ու փոխած ոտանաւորին զգեստը, քանի որ խորքին համար նման բախտ մը չէր շնորհուած իրեն։ Նոյնն էր պարագան Սիպիլին։ Տեսանք թէ Առաջին տերեւք էն որքան հեռու էր Խոհք եւ Յուշք ի մարդը։ Ձեզ կը ղրկեմ Թրթռուն Յանգեր ուն որուն մէջ բաժին մը, Խունկի բուրումներ, կը պատմէ սուգը սիրեցեալ էակի մը։ Այդ քերթուածաշարքը գրուած է 1906ին, գրեթէ եօթանասնամենի մարդու մը կողմէ որմէ մեր պահանջը անշուշտ պիտի չըլար գումարը ուրիշ տարիքի մը յոյզերուն։ Բա՜յց… ու մտիկ ըրէք:

ՎԵՐՋԱԼՈՅՍ

Յուզուած դիտեմ վերջալուսին
Բոսոր շողեր որ կը հոսին՝
Նոճիներուն հիւսուածքին թաւ
Ու կը մարին տակաւ տակաւ.
Մութը կ՚իջնայ
Լերան վըրայ։

Այդ շողերուն գգուանգին տակ
Խայտան ջուրերն ալ կապուտակ,
Ու մշուշին պատանքը թաց
Կը թանձրանայ կամաց կամաց.
Մութը կ՚իջնայ
Ծովուն վըրայ։

Բայց մութ մշուշուտ կը հալին,
Ու ցնծումով կը փալփըլին.
Լեռներ, ծովեր, անտառն ու դաշտ
Երբ լուսնակին հեզիկ ու հաշտ
Դէմքը ցոլայ
Անոնց վըրայ։

Մշուշ մը գորշ պատէ, աւա՜ղ,
Երազներում հոյլը չքնաղ.
Հոգիս սուգի հարսնիք ունի,
Իմ վերջալոյսն ալ տժգունի.
Մութը կ՚իջնայ
Կեանքիս վըրայ։

Երբ յաղթական մահուն թեւեր
Խոնջած գլխուս ածեն ստուեր,
Ա՜հ, իցի՜ւ թե իմ սիրելւոյս
Երկնահրաւէր ու սրբալոյս
Ժըպիտ ցոլայ
Հոգւոյս վըրայ։

(1907)  

(ԽՈՒՆԿԻ ԲՈՒՐՈՒՄՆԵՐ)

Այս քերթուածը Աճէմեանին ամենէն յաջողակ ստեղծումներէն մէկն է։ Անշուշտ դիտեցիք որ ինչպէս անոր երկու երրորդը կը կրկնէ այդ մարդուն առջի երիտասարդութեան ախորժանքները։ Թէ վերջին երկու քառեակներուն սուգը եթէ ոչ սուտ, գէթ անկշիռ ճնշում մըն է, գործադրուած առաջիններուն մանկամտութիւնը ծանրացնելու: Հաւանաբար կնոջը գերեզմանին վերեւ է ունեցեր անիկա այդ յաճախանքը մահուան։ Ու կը հարցնեմ, - ա՞յդ ըլլալու էին յուշքերը, վերապրումները մարդուն որուն տարաժամեալին օրերը, որուն սրտին մէկ կէսը, եթէ ոչ աւելին արդէն կը պառկի քարին ներքեւ…։ Աւելորդ կը նկատեմ այս դիտողութեանց ընթացք տալ։

Կրտսեր Ռոմանթիքներու հոգեկան ապրումները, ցեղային խռովքները, բանաստեղծական ըմբռնողութիւնը, արուեստի զգայարանքը բացառիկ թեթեւութեամբ մը, չըսելու համար դատարկութեամբ մը կը ծանրանան, աւա՜ղ, այդ մարդոց յիշատակին։ Ըսեր եմ՝ որ արեւմտահայ գրականութիւնը դեռ կրնայ պահել Մկրտիչ Աճեմեան անունը, բայց չի կրնար պահել անոր գործը, որ իր վերջնական կերպարանքին մէջ Թրթռուն Յանգեր ը կը պատկանի պատմութեան, այսինքն գերեզմանին։ Դարձեալ հակառակ Արշակ Չօպանեանի խանդավառ հաւաստումներուն, Թէրզեանի դիւանէն մեր ժողովուրդը ոչ ինչ ունի սորվելիք, չեմ ըսեր հարիւր տարի վերջը (գրական գործ մը իր բարիքին մէջէն պարտաւոր է ճարել իր փառքին տարրերը), այլեւ այսօր:

Իր բոլոր անբաւարութիւններով (արուեստի տեսակէտէն) Զարթօնքի Սերունդին մեզի ձգածը դարձեալ կը ստանայ որոշ կշիռ, երբ բաղդատուի Կրտսեր Ռոմանթիքներու տաղարաններուն հետ։ Ինչո՞ւ հիմնաւորուէր սա գէշ բանաստեղծութեան պատրանքը, հարազատը մոռցնել տալու չափ։ Կար ժամանակ մը երբ Թովմաս Թէրզեանէն քերթուած մը շուք մըն էր, պատիւ մըն էր որեւէ հանդէսի։ Կ՚ընդունիմ փաստը։ Բայց կը դնեմ ձեր նկատառման միւս ալ փաստը, միշտ այդ ժամանակէն, ուր մարդիկ երգիծաբանի մը (Յ. Պարոնեան) կը յանձնէին Պ. Դուրեանի թատրերգութիւնները, օրուան վարկաւ որ մարդէն առնելու համար գնահատման չափ մը որով արտօնուէին այդ խաղերը լոյսին եւ Սիմոն Ֆէլէկեանին` Դուրեանի քերթուածները որպէսզի սրբագրուէին, լոյս տեսնելու արժանաւոր դառնալու համար։ Այս տրտմութիւնները անշուշտ բան չեն փոխեր Կրտսեր Ռոմանթիքներու գործէն ներս մեր գտած սնոտիքէն, որ ոչ անգութ բառ մըն է ոչ ալ անիրաւ վճիռ մը։ Գիրք մը մարդ մըն է։ Ու նոր չէ որ մենք կը քաշուինք մարդոց երեսին ըսելու ինչ որ մեր ներսէն կը մտած ենք իրենց վաւերական արժէքին վրայ:

Եւ որովհետեւ այս դատապարտութիւնը կրնայ շփոթութիւն ստեղծել մտքերու մէջ, ստիպուած եմ վերլուծման զարնել իւ րաքանչիւրէն մէյ մէկ քերթուած։ Այս վերլուծումը կը կատարեմ ամենէն յաջող նկատուածներուն վրայ։ Աւելորդ է ըսել թէ երկար քերթուածները չեն կրնար նիւթ հայթայթել նման աշխատանքի մը։