Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Գ հատոր

ԺԱ.

Կրտսեր Ռոմանթիքները չեն գրական դպրոց՝ մը, ինչպէս Զարթօնքի Սերունդը, Իրապաշտները, Արուեստագետները ։ Չեն ալ փաղանգ մը մարդոց որոնք գաղափարներու մ երձաւոր խնամութեամբ մը կը գործեն, հոգ չէ թէ իրարմէ հեռու, բայց իրենց վաստակին գումարը կը հաշտեցնէ, կը համադրէ իրենց դէմքերը հասարակաց կերպարանքի մը տակ։ Եւ սակայն եղան անոնք արեւմտահայ գրականութեան առնուազն քառասուն տարիներուն, փոփոխակի բախտով մը։ Անոնցմէ ոմանք ինքնակալի մը փառքովը փակեցին իրենց աչքերը։

Երբ կը փորձ եմ համադրել իրենց վաստակը, կը զգամ ինքզինքս պաշարուած հազար ու մէկ նկատումներէ, նկատողութիւններէ։ Չունիմ տարակոյս մերձաւոր ապագային վճիռէն որ այդ չորս բանաստեղծներուն գործերը պիտի ենթարկէ խեցավճռի։ Բայց այդ ապագային վրայ շահարկութիւն մը աններելի միամտութիւն մըն է։ Կանխող հարիւր եօթանասունէ աւելի էջերը անոնց անունով մեզի հասնող գործի ետին կը փորձեն գտնել առնուազն մարդեր, օր մը օրանց ապրած, ժողովուրդի մը ծոցը ու ատով հաղորդ այդ ժողովուրդին տագնապներուն։ Ու դուք տեսաք թէ ինչ ապերախտ դեր մըն էր իմ վերցուցածը։ Բացի Աճէմեանէն, որ իր ապրումներուն տափակութեամբը, հասարակութեամբը միայն կը պատկանէր այդ ժողովուրդի մէկ պա հ ին, միւսները չեն պատկանի ր մեր ապրումներուն։ Խոհք եւ Յուշք ը ամէն ժամանակներու համար արժող վկայութիւն մըն է անշուշտ։ Բայց այնքան անբաւական՝ բանաստեղծի դեմք մը պարտադրելու մեր գրականութեան։

Եւ սակա՜ յն։ Ինչ իրա ւ ապրումներու, խռովքներու, յոյզերու, կիրքերու հանդէս մըն էր այդ մարդոց կէս դարը։ Գոնէ անոնցմէ ոչ մէկը չմնաց անհաղորդ բոլոր այն զգացումներուն որոնք արեւմտահայ գրականութեան մէջ ի վիճակի էին մեծարուեստ իրագործումներ իբրեւ կերպարանք առնելու։ Անոնցմէ մէկը մեր գրականութեան երկու հիմնական կրթանքները - քնարերգութիւն եւ թատրերգութիւն – իր պարմանութեան ամենա թարմ օրերուն, տեսա ւ իրենց ծնունդին իսկ խորհուրդին մէջ ու բերաւ այդ խորհուրդին իր ուժերուն մատաղ աւիւնը։ Ոչ յիմար մըն էր ոչ ալ սնամիտ խաչագող մը պատանին որ երեսուն չմտած տուեր էր մեր առաջին ռոմանթիք քերթուածները եւ խաղերը։ 1870ին Թովմաս Թէրզեան արուեստագիտական tourné մըն ալ ունի աւելցնելիք իր տաղանդին։ Բայց արեւմտահայ գրականութիւնը այնքան նպաստաւորուած այ ս մարդէն ահա կը դժուարանայ անունն իսկ պահել կարենալու, վասնզի մարդոց գործերը կ՚ապրին, իրենցմէ շատ աւելի արդար իրաւունքով մը։ Ու Թովմաս Թէրզեանին տաղարանը, թատերական repertoireը, թարգմանչական խաղերը կրնային պակսիլ մեզի, առանց վիրաւորելու ոչ միայն արեւմտահայ գրականութեան ընդհանուր կերպարանքը, այլեւ թերեւս յիշատակն ալ պարկեշտ վարժապետին որ իր դասերը տալու քաղցր հոգիով, վատնեց իր կէս դարը աս ու ան սպաս ի ն ու իրեն յանձնուած վնասը հետը հող իջեցուց, առանց տոկոսի: Ինչո՞ւ չունենայինք իրմէ գոնէ տասնեակ մը քերթուածներ որոնց ներսը մեզի տրուէր զգալ տրոփը իր սերունդին, այնքան յորդ կիրքերու ինքզինքը հանդիսարան ընծայած։ Ինչո՞ւ ես չկարենայի, երեք քառորդ դար վերջը իր ստեղծուելէն, Թէրզեանի մէկ քերթուածին մէջ վերակազմել մեր 1870ը, ինչպէս կ՚ընեմ ատիկա, այնքան հարազատ ու կենդանի կերպով մը, Պէշիկթաշլեանի, Դուրեանի տաղերուն վրայ: Բացէք մեր ժամագիրքը։ Ա ռէք անկէ Մայր Սուրբ քարոզը, գրեցէք սեւ տախտակին։ Այդ եօթը տուն աղօթքին առջեւ ես ամենամեծ դիւրութեամբ ու բնականութեամբ պիտի գտնէի պատեհութիւն վերարտադրելու երկու եօթը դարերը իմ ժողովուրդին, իր ապրումներուն ամենէն խորունկներէն մինչեւ իր երազանքներուն ամենէն քաղցր երկինքները: Կարդացէք աղօթքը այս կանխապատրաստութեամբ: Ու Դուք, իբր թէ կախարդական փոխակերպութեամբ մը, իւրաքանչիւր բառի ետին գեղ մը, լման աշխարհ մը կշտացնող իրողութիւններ պիտի զգաք: Ժամերով վերլուծում անբաւական պիտի գար սպառելու անոնց ծածկած կեանքէն միշտ իրա ւ, միշտ կենդանի թելադրանքները։ « Աճեցուցանել յերկրի մերում զքաղցր բխումն աղբերաց », տող մըն է այդ աղօթքէն տունէ մը։ Բայց ընդարձակ այնքան՝ որ ոչ միայն մեր քրիստոնեայ մտայղացքները կը թելադրէ, այլեւ կ ՚ իջնայ աւելի վարերը, դարերը ուր ամէն աղբիւրի ակունքին մէջ մենք կը հաւատայինք թէ աստուածուհիներ էին մտած, մեզի բերելու համար մայր երկրի ընդերքներէն ինչ որ կեանքին ամենէն մատչելի կերպարանքն է մեզմէ դուրս ։ Էջեր չեն բառեր սպառելու համար տողին քանի մը բառերուն թելադրանքները եւ փորձեցէք եղանակը Կրտսեր Ռոմանթիքներէն մեզի հասած որեւէ քերթուածի ոչ թէ մէկ տունին, այլ էջերուն իսկ վրայ։ Դուք տեսաք ասոր փաստը։ Ու հիմա կը հասկնաք թէ չի բաւեր բան մը ըսելը։ Ըսել` իր ժողովուրդին հոգին: Ահա անհրաժեշտը։ Անիրա՞ւ եմ այդքան փառաբանուած, լուսապսակուած գրագէտներէ այսքանն ալ պահանջելով։ Չեմ կարծեր։

Ու կը մտածեմ, տրտում ու դառնացած, այդ մարդոց զգայարանքներուն, ասոնցմով սեւ ե ռելի գեղեցկութիւններուն քանակին ինչպէս որակին։ Ահա այս տողերը խօսուած պահին իսկ այդ ժողովուրդը կը պակսի մեր հաւաքական կերպարանքին։ Ու կը հասկցուի թէ որքան թանկ կը գնահատեմ ես այն ամէնը որ քեզի մնացած է այդ անցեալէն, հերիք է որ այդ մնացորդացը չըլլար բաղկացած բառարանային տարրերէ։ Ի ն չե՜ր, ինչե՜ր, ինչե՜ր ապրեցան այդ մարդերը 1850–1900 մինչեւ: Միայն ցեղային հաւաքական զգայութեանց դաշտին վրայ, անոնց զգայարանքները ամբաւ գումար մը ունեցան անմոռանալի րոպեներու, քանի որ հայեր էին, խառնուած ամենէն տարօրինակ մարդոց քմայքներուն, կիրքերուն, ամէն առիթով դատապարտուած իրենց գերութեան ճախճախուտքին դառնալու, նայելով ետեւէն ուրիշներու արձակ կեանքերուն, նոյն այդ հողերուն վրայ, ստեղծելով ձեռքերը կապ, ոտներուն շղթայ, զրկուելով, մարսելով նախատինքն ու թուքը, բայց պահելով ցեղային ամենանուիրական պատգամը. — Ապրիլ:

* * *

Ատեն է որ վերջ մը տամ սա նկատողութեանց ու չաճեցընեմ իմ ցաւը, այս ամենուն կորուստէն: Արեւմտահայ գրականութիւնը դատապարտելի է թերեւս այս գետինին վրայ, իր այսքան հսկայ անբաւարարութեամբը։ Բայց մեռելներու հասցէին վճիռները ոչինչ կը փոխեն։

Թովմաս Թէրզեան, երբ կը թելադրուին այս տողերը, անուն մըն է, բառարանի բնակիչ մը։ Անոր փառքը դուրս է մեր զգայնութենէն։ Անոր գործէն մեզի գալիք յոյզին, ապրումներուն մթերքը՝ աննշանակ, չըսելու համար անգոյ։ Անիկա իր ժամանակէն յայտարար է գէշ սովորութիւններու։ Անով մեր գրականութիւնը չէ գացած ոչ մէկ նոր երակի։ Անկէ մեր գրականութիւնը չէ ժառանգած ոչ մեկ քերթուած: Անոնք որ հակառակը կը պաշտպանեն՝ պարտաւոր են ցոյց տալ այդ քերթուածը: Այսինքն՝ գրուա՜ծք մը ուր ինծի տրուէր հաղորդ ըլլալ առնուազն բանաստեղծին իւրայատուկ յոյզերուն ։ Դուրեանի ամենէն անյաջող կտորին վրայ նման փորձ մը զիս պիտի ձգէր նկուն ու ամօթարար։ Չի բաւեր պարծենալ տողերով ։ Ի րա ւ բանաստեղծի մը պարտքն է ոչ թե լաւ տողեր ձգել մեզի, այլ ոչ մեկ գէշ տող գրած չըլլալ ։

Յովհաննէս Սէթեան խառնուածք մըն է որուն զլացուած է բախտը ինքզինքը իրագործելու։ Ո՞վ հսկեր է այս տղուն խանձարուրին որպէսզի մինչեւ խոր ծերութիւն՝ անոր մուսան մնայ հաւատարիմ անդրանիկ պատանութեան ախորժակներուն։ Անոր առաջին քերթուածները բանաստեղծ մը կը թելադրեն երբ հեղինակը դեռ բա ւ ական ասդին կը մնայ քսանին։ Ու անոր վերջին քերթուածները (ֆրանսերէննե՜րն իսկ) չեն յաջող իր գնել այդ պատանութեան ինքնաբուխ արդիւնքները։ Երկու թուականներուն մէջտեղ թխմուած կէս դա՞րը: Այո՛, աւա՜ղ։ Ատիկա դուք գրեք մականին տակը տաղաչափութեան։ Ու ցաւեցէք ինծի հետ թէ որ սատանան կնքած է այս մանուկը, այս աստիճան մերկ ու մինակ ձգելով անոր զգայարանքները որպէսզի անոնք չդողային յիսուն տարիներու տաքէն ու պաղէն, Պոլիս, Գահիրէ…: Սէթեանի արձակները անքաւելի մե ղ քեր են, առանց վերաքննութեան բախտէ մը իսկ ։

Մկրտիչ Աճէմեան` ուրիշ ողբերգութիւն: Բայց որուն գիծերը քաշուած ըլլան նոյն մելանէն, այսինքն կրկնեն հասարակութիւնը, սնոտիքը իր ընկերներուն։ Բանաստեղծութիւնը, առաջին երկուքին համար հրապարակագրական, դասախօսական թեթեւ ախորժակներու գրգիռ մը իբրեւ, Աճէմեանին մօտ անորակելի զուարճութիւն մըն է։ Տարիներ անոր մուսան խոր քունի մէջ ինքզինքը մոռնալէ վերջ` կ՚արթննայ յանկարծ ու քանի մը ամսուան մէջ կ՚ածէ իր քերթուածները, կրկին քաշուելու համար իր անծակ քունին։ Ո՞ ր ժողովուրդին ցաւերն են այս մարդուն ցաւերը ։ Ո՞ր Պոլիսին խռովքները՝ այս «զմայլուած» Պոլսեցիին տողերովը ինկած ըլլան սեւեռման։ Հարցուցէք ու մի փնտռէք գոհացնող պատասխանը, վասնզի չկայ ասիկա։ Սովորութիւն մը, վարժութիւն մը այդ մարդը կը դաւանին բանաստեղծ։ Կրնայ ըլլալ որ, հարիւր տարի վերջ այս տողերէն, հետաքրքիրներ ձեռք առնեն իր դիւանը:

Զիջո՞ւմ մը Պէրպէրեանին համար, որ այդ Պոլիսին ու ասոր այդ շրջանին ամենէն հանգամանաւոր գրագէտը կարծուեցաւ. անցաւ փառքէն եւ ուրացումէն (1885ին այս մարդը Պոլսոյ ամենէն շքեղ անունն է. տասը տարի վերջ՝ մռայլ համբա ւ մը։ Շատ կը յարգեն, սակայն առանց գիտնալու թէ ինչու) քաղաքի մը, քաղաքականութեան մը, մտայնութեան մը ու ազգային հոգեբանութեանքը խորհրդանիշ մէկ կերպարանք ը ի բ րեւ ունեցաւ շատ քիչերու զիջուած apothéose մը, իր ողջուցը,, իր դպրոցին իբր անդրադարձ վարձատրութիւն մը, ձեռնադրուելով մեծ գրագետ, անզուգական ուսուցչապետ, մեծապայծառ իմացականութիւն. շարունակելը ձեզի: 1910ին խ աւ արած լուսընկալ մըն էր:

1950ին Ռեթէոս Պէրպէրեան կը յուսամ թէ կ՚ըլլայ գտած իր վերջնական հաւասարակշռութիւնը։ Մեր գրականութեան պատմութիւնը կը յիշէ իր անունը, կուտայ անունն ալ իր գործերուն, կ՚ըլլայ աւելի լայն, այդ գործերէն մէկուն մէջ գտնելու համար մարդ մը, բայց ոչ ժողովուրդ մը, գործին ետին պարկեշտ բանուոր մը, բայց ոչ բացառիկ իմացականութիւնով օժտուած հզօր ուղեղ մը: Կը տանի իր արդար փառքին այս մարդէն իր միւս գործը, կրթականը որուն շռայլած քնարական ջատագովութիւնն ալ կը ջանայ հասկնալ արդիւնքին գեղեցկութեամբը որքան գործաւորին իսկական արժանաւորութեամբը։ Բայց ասոնք մարգարէութիւններ են։ Ու մարգարէն ամենէն անպէտք արարածն է գրականութեան գետինին վրայ։ Շինել անոր կենդանագիրը, իր փայլին եւ ստուերին մ էջ, գործն է ըլ լալու այդ մերձաւոր ապագային։ Արեւելահայերը մեծ փառքերու առաջնորդեցին գրական ճիղճ արդիւնքով բայց զարգացական շքեղ փաստերով անուններ։ Միքայէլ Նալպանտեան անշուշտ հեղինակն է Ազատ Աստուած ոտանաւորին։ Բայց Ռ. Պէրպէրեանին Առ լուսին ն ալ այդ ոտանաւորին չափ հռչակ էր վայելած ու երգուած սանկ քսան մը տարի։ Այդ ոտանաւորէն դուրս Նալպանտեանի արձակները Մարդիկ եւ Իրք են, կամ հողագործութեան վրայ, հողագործներու ուղղուած հուսկ-բանք եր: Կ ՚ ըսեմ ասիկա խորունկ լրջութեամբ։ Մէկը իր ժողովուրդին համարման ու երախտագիտութեան որքան որ արժանաւոր ընծայեց ինքզինքը, մատաղ մատաղ զրկանքի սղոցէն ալիւր դարձած սիրտով մը իջնելով գերեզման. միւսն ալ զոհեց իր ուժերը ամենէն ապերախտ ասպարէզին վրայ։ Գրագէտ մը կար այս մէկուն մէջ որ արգիլուեցաւ ինքզինքը գտնելէ։

Կրտսեր Ռոմանթիքներէն չորսին համար ալ (զատուած Նար-Պէյը ուրիշ ողբերգութիւն մը կանչուած էր ապրելու) ժամանակը տուաւ, քիչ տարբերակներով, գնահատման, հիացման, ուրացումին եւ արհամարհանքին հակադիր փաստերը։ Հանդուրժեց Սէթեանը բայց մո ռ ցա ւ անոր վարկը ստեղծող ազդակներուն արժէքը։ 1901ին, ծիրանա ւ որ քերթողը Մասիս հանդէսին մէջ բացուած ն որավէպի մրցումի մը ժիւրի էն հազիւ յիշատակութեան նօթ մը կրցաւ խլել, ոչ թէ մրցանակ ժամացոյցը: 1900ին Պալեան անունով մարդ մը զմայլանքը վճարեց Աճէմեանին քերթողական փառքին։ 1900ին Թովմաս Թէրզեան կը վախնար որ քիչ մը շատ խօսէին իր վրայ, քանի որ ատիկա պիտի շ ե շ տէր քիչ մը աւելի շ ատ իր հայութիւնը, այդ օրերուն այնքան վտանգաւոր մանրամասնութիւն մը թուրքերու վարժարաններուն մէջ ֆրանսերէն սորվեցնող շատ համով վարժապետին վրայ: 1901ին Ռեթէոս Պէրպէրեան, ապա հ ովա բ ար չորս ի ն ամենէն խելացին ու քիչ բանաստեղծը, ազգային փառք մըն է։ Մեռան, սակայն, խաղաղ կամ քիչ խռով հոգիներով։ Գոհ էին որ հողք կը տանէին գրագէտի իրենց վարկերը անաղարտ ու կանանչ։ Անոնց վրայ մեռելներու արցունքը ի ջա ւ ու քանի մը պսակներ չորցան անոնց շ իրիմներուն վրայ: Ու կ՚այցու ի մ հակադիր ալ պատկերներէն որոնք զիս կը բզք տ են, կը բռնանան ու կը յառնեն իմ մտքի դա շ տին, Սեւակը` իր կոչկոճամահ գլուխովը, Չրաքեանը` ամայքի մէջ միս մինակը, կուրծքին տակը թուրքին կրունկէն կոտրտած սիրտովը, Վարուժանն ու Հրանդը, Սիամանթոն ու Զարդարեանը, … Գեղամն ու Արտաշէսը, բոլորը որոնք Կրտսեր Ռոմանթիքներէն վերջ անցան մեր գիրին ու միտքին սպասին ու փակեցին իրենց աչքերը թշնամիին սուրին ներքեւ:

Աս ալ յ ապաղած ռոմանթիզմը իմ սերունդէն՝ այդ մարդոց յիշատակին։