Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Գ հատոր

Ժ.

Կը մնայ խօսիլ արձակագիր Պերպերեանի մը վրայ։

Կը կանխեմ ընթերցողին անհանգստութիւնը, այս անունը հետ իր մտքին սաղմ կապած մէկէ աւելի հակասական դատաստաններէ։

Իրապաշտները, Եղիայի հանդէպ իրենց տհաճ տրամադրութիւնները թերեւս աւելորդ խստութեամբ մը, տարածեցին անոր ընկերներուն ալ վրայ՝ Պոլսէն դեռ չբաժնուած, Մինաս Չերազ մեկուսացուած է ճարտար խաղերով։ Եղիան վերածուած` իր հիւանդի խրտուիլակին։ Պէրպէրեանը հոմանիշ ըրած են հռետորութեան, անոր ատենաբանութիւնները (ժողովրդական լսարաններու մէջ) դարձնելով ծիծաղելի, չներելով մանաւանդ անոր ճառերը, աւելի հարազատ վերնագրով՝ հուսկ–բանք երը, իր դպրոցը աւարտող տղոց ուղղուած, ճառեր՝ որոնք հանդիսական են, ինչպէս պարտաւոր են ըլլալ, բայց կը պահեն խօսքին ջերմութեան հետ որոշ մտածումին ալ բարիքը, անշուշտ գործնական բարոյախօսութեան մթնոլորտով մը ծանրաբեռն, բայց վերջապէս ապրումին ջերմութիւնը յաճախ փոխանցող ունկընդիրներուն։

Արուեստագէտները այդ արժեզրկումը փութացին ոչ միայն սրբագրել, այլեւ անցնիլ աւելի անդին։ Չրաքեան երբ «մեծապայծառ իմացականութիւն» կ՚անուանէ իր ուսուցիչը, բարատոքս մը չէ։ Արուեստագէտներու կրտսեր թեւը (Թէոդիկ եւ ընկերք), մամուլը եւ ազգային շրջանակները այդ վերանորոգուած պաշտամունքը կը տանի իր բարձրակէտին՝ շքեղ յոբելեանով մը։ 1900ին Ռեթէոս Պէրպէրեան արեւմտահայ գրականութեան գահերէց անձնաւորութիւնն է:

Նախ՝ վաստա՛կը։

Խօսեցայ Առաջին տերեւք ի ոտանաւոր մասէն։ Անցողակն ըսուած էին հոն ներփակ Արձակներ ուն ալ մասին քանի մը խօսք։ 1877ին լոյս տեսած այդ հաւաքածոյին արձակները կը բաղկանան ճառերէ, այլեւայլք անունին տակ խմբուած պատմական, թատերական, վիճաբանական գրութիւններէ։ Անդրանիկ այդ հատորին մէջ չափուածին բաժինը չեմ աճեցներ: Պէրպէրեան այդ գիրքէն վերջ տակաւին պիտի աշխատի քսան մը տարի։ Բայց պիտի աշխատի արձակի վրայ։ (Իր թարգմանութիւնները, դպրոցական երգերը չեն պատկանի բանաստեղծութեան Գիտէք Խոհք եւ Յուշք ը)։ 1880ին` երկու գրքոյկ, դարձեալ բանախօսութիւն ( Թշուառութիւն եւ Գութ, Գեղեցիկն եւԳեղարուեստք,   Ժողովրդական զբօսանքներն )։ Մարդիկ եւ Իրք (1885) քրոնիկներու շարք մը, Հրաչեայ կեղծանունով լոյս տեսած Երկրագունդ հանդէսի 1883-1884 տարիներուն։ Այս հատորին մէջ է որ Պէրպէրեան սկիզբը կ՚ընէ իր հուսկ-բանք երուն։ Հոն կան նաեւ ուրիշ առիթով խօսուած կրթական ճառեր եւ դամբանականներ: Դաստիարակի մը խօսքերը (1901) ուր ամփոփուած են վերջին խօսքերը — հանդիսական խօսքեր, Կիրակնաւուր խօսքեր, հրաժեշտի խօսքեր, գրեթէ բոլորն ալ լոյս տեսած արեւմտահայ մամուլին մէջ (1886–1901)։ Դպրոց եւ Դպրութիւն (1907), կրթական եւ գրական նիւթեր, դարձեալ լոյս տեսած մեր մամուլին մէջ։ Ասոնցմէ դուրս՝ Դրամ (տնտեսագիտական բանախօսութիւն) ու դասագիրքեր (տնտեսագիտական եւ լեզուական): Պէրպէրեան այն բախտաւոր գրողն է որ յաջողած է իր ցրիւ յօդուածները համախմբել հատորներու ծածքին տակ։

Բան մը կ՚ըսէ՞ ձեզի այս ցանկը։ Ու եթէ այո, այս ցանկը եւ Պէրպէրեանի վարկը իրարու կը մնա՞ն հաւատարիմ։ Յետագայ էջերը պատասխան մըն են այս հարցերուն։

Այն լայնամտութիւնը որուն փաստը տուի Համապատկեր ի առաջին հատորին մէջ, Զարթօնքի սերունդին վաստակաւոր դէմքերը արժեւորել կարենալու համար, Պէրպէրեանին առթիւ ալ կը միջամտէ որպէսզի նուիրուի իրեն կենդանագիր մը գրագէտի։ Ինքզինքս չեմ արդարացնել ճառախօսներու հանդէպ սա զիջումին համար։ Ուսուցիչ մըն էր Ստեփան Փափազեանը, զօրաւոր անձնաւորութիւն ու խօսքի ինչպէս գրի որոշ հեղինակութեամբ։ Բայց այդ շնորհները այդ մարդը գործածեց իր անձը արժեւորելու: Անձ մը կ՚արժեւորուի կիրքերու, գուպարի, գրոհի ու աղմուկի ընդմէջէն։ Խօսեցաւ, գրեց Ստեփան Փափազեանը. Պէրպէրեանին նման դասագիրքեր ալ հրատարակեց ու եղաւ ազգային շրջանակներու մէջ մեծ ազդեցիկ տրիբուն մը։ Բայց Համապատկեր ը սա յիշատակութիւնը ընելով իր դէմքին, կը մատուցանէ անոր անձին օրինակը, հանրային սպասաւորին հանդէպ յարգանքի հարկէ մը մղուած, ինչպէս ուզելով ալ թելադրել այն միւս ցաւը որ առաջ կուգայ ուժերու անպտուղ վատնումէն։ Պէրպէրեանի գործը — այդ ճառերու մթերքը — անշուշտ չի պատկանին գրականութեան պատմութեան։ Բայց վկայութիւն մըն է, ինչ որ չեն կրցած ըլլալ Փափազեանի, Մուրատեանի, մանաւանդ Ա. Հայկունիի գործերը, վասնզի այս բոլորին ետին անձին պաշտամունքը մնացած է տէր ու տիրական։ Ոչ նուազ կրքոտ, յանձնապաստան, յաւակնոտ անձնաւորութիւն մըն էր, իր խորքին մէջ, Ռեթէոս Պէրպէրեան։ Բայց ունէր, այդ կիրքերուն քով ի վեր, շատ ապահով զգայարանք մը ողջմտութեան։ Յետոյ, իր կրթական գործը ըմբռնելու եւ վարելու շատ ապահով ուրիշ զգայարանք մը։

Ուրեմն կը մերժեմ իր անձին ու գործին լուրջ գոյացած մերժումին, ու լացումին անգթութիւնը որքան այդ անձն ու գործ տօնազարդող հէքեաթը։ Պէրպէրեան ծիծաղելի, հռետոր մը չէ եւ կամ՝ գէշ աղէկ ինքզինքը պարտադրող ուսուցիչ մը։ Անիկա, առանց համալսարանական պատրաստութեան, քսան անգամ՝ աւելի արդիւնք է տուած քան իր ժամանակի եւ աւելի վերջը զուիցերիական կամ գերմանական համալսարաններէ վկայեալ մեր սուտ ու փուտ մանկավարժները։ Ասոնք յստակ խօսքեր են։ Բայց այդ Պէրպէրեան չէ նոյն ատեն այն մեծապայծառ իմացականութիւնը որուն շնորհաբաշխը եղաւ Չրաքեան, հաւանաբար միսթիք կեղծիքի մը ընդմէջէն, հաւատալով իր ըսածին, իր չհասկցած իմացականութեան (բառը անոր համար անկայուն է յաճախ) փաստը գտած ըլլալը յայտարարելով հաւանաբար այդ մարդուն անձին մէջ։ Գործը 1906ին մէջ տեղն էր ու անկարող մշուշ, տարակոյս ստեղծել: Դաստիարակի մը ճառերը շատ շատ դաստիարակի մը ճառերն էին ու Պէրպէրեան գրագէտի բացառիկ տուրքեր ալ չէր յայտնաբերած այդ ճառերուն տարողութիւնը գունաւորելու, մշուշելու, ընդարձակելու:

Ըսի թէ ինչո՞ւ ուրացան զինքը: Բայց 1890էն ասդին ու րացողները իրենց թերթին մէջ ( Հայրենիք ) անոր ստորագրութիւնը ( Կիրակնաւուր խօսքերու շարքը հոն է լոյս տեսած ) կ՚ախորժէին օգտագործելէ։ 1910ին Պէրպէրեան որոշ խաւարում մը կ՚անցնէր, ինծի համար հասկանալի դարձեալ, քանի որ տասը տարի առաջ անոր փառքը, լիալիր որքան կատարեալ, կանչուած էր ստեղծելու այդ հակազդեցութիւնը։ Այդ օրերէն երեսուն, քառասուն տարիներ են անցեր։ Արեւմտահայ գրականութիւնը, այդ մարդուն զաւկին՝ Շահան Պէրպէրեանի գրիչին տակ, շահած է ճշմարիտ, խորունկ, անհռետոր խօսքին նմոյշներն ալ, միշտ հուսկ - բանք ի շարունակութիւնը իբրեւ, բայց այս անգամ առանց զարդի, տօնական հանդերձանքի։ Հիմա գիտենք թէ ինչեր կարելի էր խօսիլ երկրորդական ուսում աւարտող տղոց, երբ նման քանի մը կարիքը զգայինք։ Այնպէս որ ուրացողները ի իրենց արդարացումը չէին կրնար այսքան հեռուներէն գուշակած ըլլալ: Իրողութիւնը սակայն, իմ կարծիքով, ծնունդ էր Պէրպէրեանի իբր բանաստեղծ պարզած անբաւարարութեան։ 1901ին մեր բանաստեղծութիւնը ոչ միայն թէքնիք այլեւ աշխարհ կը փոխէ։ Ըսի՞ թէ տասը տարի առաջ Մեծարենց մը կարելի պիտի չըլլար։ «Մեծապայծառ իմացականութիւն»ին հէքեաթն ալ նման է ուրիշ նման հէքեաթներու: Արձակագիր Պէրպէրեանին մէջ ես կը զատեմ ա) — քրոնիկագիրը, բ) — մտածումներու մարդը, գ) գրական հարցերու հետաքրքիր մը, չըսելու համար քննադատը ։

Այս բաժանումներէն առաջինը, քրոնիկագիրը, իր կարգին կը մնայ ենթակայ որոշ ճշդումի մը, retoucheի մը, եթէ կ՚ուզէք, որպէսզի ձեր մտքին մէջ չստեղծէ շփոթութիւն: Քրոնիկը, մանաւանդ 1880էն ասդին, մեր գրականութեան մէջ յաճախ գեղեցկութիւն մըն է։ Այդ բառին հետ իմ մտքիս մէջ կը յառնեն փառքերը Գ. Օտեանին, Արփիար Արփիարեանին, Լեւոն Բաշալեանին, Տիգրան Կամսարականին…։ Դարձեալ այդ բառը ինծի կը թելադրէ շքեղ վաստակը Պարոնեանին որուն Ազգային Ջոջեր ը քիչ մը ձեւազեղծ, բայց ավելի դիմացկուն քրոնիկներ են, ուրիշ բաներ ըլլալէ առաջ։ Ու կը թելադրէ, նոյն գիծով, Ծերենցը, Մամուրեանը, Չերազը, Եղիան, այսինքն մեր լրագրական ճաշակին վրայ շրջանէ մը վկայութիւն: Զօհրապ եւ Հրանդ Ասատուր, ինչպէս Հրանդ այդ սեռին մէջ որին ուրիշ տարրեր։ Պէրպէրեա՞նը: Մարդիկ եւ Իրք ը այն հատորն է ուր 1880ի մարդոց եւ իրողութեանց շուրջը երիտասարդ իմացականութիւն մը իր տպաւորութիւնները, դատաստանները կ՚արձանագրէ, երբեմն ջերմ, յաճախ ողջամիտ, միշտ պարզ ձեւով մը։ Դիտեցիք հարկաւ որ զգուշացայ գրականէն: Արդ, այդ գրականը չունէին Արփիարեանի Օրուան կեանքէն վերտառուած կտորները, Հրանդի Պանդուխտի կեանքէն ները։ Բայց կը կարդացուին մինչեւ այսօր ու պիտի կարդացուին թերեւս քանի մը սերունդ ալ։ Պէրպէրեանի քրոնիկը կը տառապի բազմաթիւ տկարութիւններէ, խօթութիւններէ։ Անիկա ծանրաբեռն է հասարակ–տեղիք նկատողութիւններով, մտածումներով որոնք գիրք կը հոտին, վարժապետը յիշեցնող շեշտով մը որ բարքերու շուրջ կը ստեղծէ դառնութիւն, հասարակ քննադատութիւն: Անիկա նիհար է շատ կեանքով։ 160ի մօտ էջերու վրայ Պէրպէրեան զբաղած է տասնեակը չանցնող մարդերով (վերնագիրին մարդիկ ը անշուշտ ասոնք) — ուսուցիչ Իփեքճեանը, Եղիան, Տիւսաբը, Նորայրը, Չիլինկիրեանը, Վարժապետեանը կուտան կտաւը այդ նկարներուն։ Պէտք է մասնաւորել ուրիշ ալ պարագայ մը։ Պէրպէրեան հաճոյք կը զգայ պարսաւէն, (շատ բարեկիրթ է հայհոյանքի զիջելու համար)։ Արեւելք ի խմբակին, գլխաւորաբար Արփիարեանի վրայ իր լուտանալից տողերը կը պարզեն դառնութիւն ու կորով, շատ աւելի չափով որքան չէին ասոնք զգալի Առաջին տերեւք ի յարձակումներուն մէջ Տէրոյենցի վրայ: Մեր հանրային կեանքը շատ մը կողմերու վրայ ներկայացնող այդ անձնաւորութեանց վրա, Պէրպէրեան ճիգը նկարագիրներ սեւեռելու, ճիգ է մնացած դժբախտաբար։ Խանդավառ ու խստադատ այս վարժապետը ճիշդ բաներ տեսած է անշուշտ այդ մարդերուն գործունէութենէն։ Եղիան այդ էջերուն մէջ անշուշտ շփացուած է, բառը գործածելով լուսանկարչական տարողութեամբ, բայց ընդունուած ալ է առաջին նրա վերապահութիւն մը ուր ցաւը կայ արտայայտուած այդ ձեւազեղծ, գրողին անկայուն իմացականութիւնը ճիշդ դատողի: Շփացուած նկարներէն է Չիլինկիրեանը որուն Ուղեւորութիւն ի Կ. Պոլիս ը մեծ գիրքի մը փառքին արժանի նկատելու ատեն, հեղինակին լուրջ ու լեցուն միտքին հմայքին տակն է ինկած, բնազդական հակումով մը, համակրութեամբքը, քանի որ իր ալ նամակները Երկրագունդ ին մէջ կը պարզեն նոյն լրջութիւնը, ծանրախոհ գնացքը իրերէն եւ մարդերէն դիտելի վերացումներու։ Չիլինկիրեանի գիրքը աւելի յաջող Մարդիկ եւ Իրք մըն է, տրուած ըլլալով Իզմիրցի քրոնիկագրին համեմատական անկախութիւնը, բարքերու (մանուանդ ասոնց մութ, պղտոր երեսներուն) շուրջ յոբնաղեան իր կեցուածքը, գործնական ու նոյն ատեն յաւակնոտ ընդհանրացումներու իր ախորժակները։ Պէրպէրեան, սենեակի գրող, զարգացուցած չէ իր դիտողութեան զգայարանքը ու իր մարդերը տեսած է մատենադարանի մշուշի մը ընդմէջէն։ Այս է պատճառը, որ այդ մարդերը մնան մշշային, հեռու: Չունիմ ձեզի իբր նմոյշ առաջարկելիք անթերի կենդանագիր մը։ Յաջողագոյնը անոնցմէ Վարժապետեանին մահուան առթիւ քիչ մը սանթիմանթալ, բայց ամբողջութեան մէջ զուսպ ու իրաւ պատկերացումն է ուր եթէ ձեզի չի տրուիր վայելքը, տիրական դէմքի մը հետ ըլլալու երանութեան, գէթ կը փոխանցուի արդար համակրութիւն մը տիպարին ինչպէս զայն սեւեռող աշխատաւորին համար։ Ի վերջոյ մոռնալու չենք որ մարդեր սեւեռելը կարօտ է տաղանդի մասնաւոր ձեւի մը։ Պէրպէրեան ոչ հեգնող մըն է, ոչ ալ վիպասան մը, այսինքն այս կրթանքներուն համար անհրաժեշտ էատարրը տաղանդէ չէ ժառանգած։ Անիկա գիրքերէ շինուած գրող մըն է: Վերցուցէք Եղիայէն իր զգայնութիւնը, դուք պիտի ունենայիք նոյն տիպարը գրողին։ Ինչ զուգադիպութիւն որ իր ընկալուչ ու արտադրող երիտասարդութեան օրերուն Մինաս Չերազն ալ պարզ է նոյն տկարութեան ազդակները, իրաւ մարդեր գծելու արարքին համար մնալով այնքան անբաւարար (Չերազի Միւսէոններ ը կենդանագիրներ չեն։ Յետոյ գրուած են 1920էն վերջ, որով դատումներ ըլլալու տեղ վերյիշումներ են, ու ամէնքս ալ տկար ենք յիշատակներու հետ)։ Խասգեղի դպրոցէն մեզի եկած գրողներու սա խմբակին համար գիրքը ամէն բան է, կեանքը՝ անոր հասնելու պատրուակ։ Ահա թե ինչու Իրապաշտները այնքան անողոք հետեւողականութեամբ մը հալածեցին այս մարդերը։ Պէրպէրեան իր տրտմագոյն ինչպէս ուժեղ բառերը չէ խնայած խարանելու համար Արեւելք ը (որ թերթն է Արփիարեանին) եւ Մասիս ը (որ Իւթիւճեանէն անցած է Իրապաշտներուն)։

Կենդանագիրներու մէջ սա անբաւարարութիւնը աւելի զօրաւոր չափով մը կը կրկնէ ինքզինքը մանաւանդ իրողութեանց հանդէպ։ Իւրաքանչիւր նամակ մէկէ աւելի հարցեր կը շօշափէ, ինչպէս կ՚ըսեն, ու զանոնք ներկայացնելու արարքը կը վերածէ տեսակ մը… դասախօսութեան: Պէրպէրեանին քրոնիկը թեթեւցած ատենաբանութիւն մըն է, այնքան այս մարդուն մէջ խօսքի կիրքը ուժով ապրեցաւ: Տասնըհինգերորդ նամակին մէջ անիկա կը պաշտպան է խօսքը, հաւանաբար ընդդէմ Արփիարեանի, որ հռետորութեան դէմ իր զայրոյթը չէր վախցած հռետորներու վրայ փոխադրելու։ Երկու տարիներու հանրային կեանք մը նիւթն է այդ նամակներուն։ Ու դժբախտութիւն է ըսել որ այդ գիրքն ալ կը կրկնէ Հայկական Նամականի ին վրիպանքը: Այսինքն հարցերու լուրջ թեթեւ, թռուցիկ, անբաւական նկատողութիւններ որոնք այժմէութեան օրերուն հանդուրժելի, թէրեւս որոշ ալ հրապոյրով, բայց ժամանակին մէջ տարօրէն արագ կը ցրտանան, կը մարին, եթէ երբեք ձեւի մասնաւոր շնորհ մը չպաշտպանէ զանոնք, եւ կամ վաւերագրական բարիք մը մեզ չընէ զիջող անոնց իրականութեան։ Պէրպէրեան այդ հարցերը չի տեսած, ինչպէս չէր տեսած մարդերը: Անոնք որոնք ուղղակի կը շահագրգռեն զինքը - կիներու խնդիր, կրթական խնդիրը, գրական խնդիր - գտած են աւելի տաք վերաբերում բայց չեն նուաճուած։ Համբարձում Իփէքճեանի մահը անոր առիթ պիտի ընծայէ կրթական իրողութիւնը ուսումնասիրելու։ Կը ղրկեմ ձեզ իններորդ նամակին։ Ձեր գտածը ընդհանուր խօսք է հոն։ Որքան տարբեր պիտի ըլար պարագան եթէ երբեք այդ հարցը դրուած ըլլար իր բոլոր ընդարձակութեամբը, գէթ իր հիմնական երեսները՝ տեսակարար կնիքովը։ Այսօր մենք կրնայինք գաղափար մը կազմել մեր դպրոցներէն, այդ 1880ի դռներուն։ Նման բարիք մը, գէշ գրող Զօրայեանը այդ մարդէն քառորդ դար առաջ ունի արձանագրած իր յիշատակին։ Նկարագիր ազգային դաստիարակութեան ը (Ն. Զօրայեան) թէեւ թռուցիկ ձեւով մը, կուտայ մեզի քիչ մը ճաշակ այդ դպրոցական հոգեխառնութենէն։ Որեւ է գրական յատկութենէ զերծ Կ. Իւթիւճեան իր դպրոցական կեանքէ յուշերուն մէջ յաջողած է սեւեռել 1830-1840ի մեր դպրոցներուն ներքին նկարագիրը։ Այդ մարդը լրագրող մըն էր, բայց անխառն՝ ըսել կ՚ուզեմ առանց գրական մեծամտութեան։ Մեսրոպ Նուպարեան, աւելի յաւակնոտ, նուազ մօտ է յաջողութեան։ Մ. Մամուրեան, մե՜ծ գրագէտի իր ձրի տիտղոսին մեղքն է որ կը քաշէ երբ քանի մը տարիներու վրայ երկարաձգուող իր յուշերուն մէջ ( Արեւելեան մամուլ, 1896, 7-8) անկարող կը մնայ այդ 1830ի հոգեբանութիւնը մեզի կտակող գործ մը արտադրելու, մահուան այնքան մօտիկ, այսինքն այն շրջանին ուր մեր յիշատակները կը չորնան, կը չորնան ու հեռաւորագոյնները կը մնան, ատով կրկնապէս սրտառուչ լինելու իրենք զիրենք: Այս նկատողութիւնները գործադրելի են Պէրպէրեանի բոլոր քրոնիկներուն համար ալ։ Խօսեցայ Եղիայէն։ Որքան քիչ է սակայն Մարդիկ եւ Իրք ի Դ. նամակը որ իր նիւթը կ՚առնէ Օտեանէն, Եղիայէն։ Խղճամիտ, անյաւակնոտ քրոնիկագիր մը այդ զոյգին առաջին անունին հետ ունէր բախտը Օտեան երեւոյթը վճռապէս սեւեռելու։ Մեծ վտարանդին (հոս Օտեանն է, թէեւ գործածած է այդ որակականը Խրիմեանին համար ալ) ամենէն խորհրդաւոր, հէքեաթունակ անձնաւորութիւններէն մէկն էր Պէրպէրեանը կանխող սերունդին, ունեցած ըլլալու էր պատանի Պէրպէրեանին վրայ խորունկ ազդեցութիւն, քանի որ այդ ազդեցութիւնը ընդհանուր էր որքան տիրական 1860-70ի ամբողջ պոլսական շարժումներուն վրայ։ Առնուազն անձնական ապրումներ հիմա պիտի ստանա յին վաւերագրական արժանիք։ Դ. Նամակը սովորական խօսքերու յաջող հանդէս մըն է, չունենալով ոչ մէկ փշրանք այն ամենէն որոնցմով գոյաւոր են մարդոց իրաւ, խորունկ, ներքին անձնաւորութիւնները։ Իր ասպարէզին — ու ինչ փառաւոր - վախճանը ողջունելու վրայ, իր դերը կատարած, իր ամբողջ տարողութեամբը կերպադրուած Օտեանը ի՞նչ գեղեցիկ առիթ որպէսզի թարմ իմացականութիւն մը սերունդի համադրական փորձէ մը ըլլար առնուած։ Պէրպէրեան իրերուն ինչպէս մարդոց առջեւ կեցած է ատենաբանի մը հոգիով այսինքն անոնցմէ օգտուիլ՝ իր խօսքը շինելու, իր նամակը լեցընելու տարօրինակ առաջադրութեամբ մը: Իրեն համար էականը՝ իր ըսելիքներուն ծաւալն է ամէն բանէ առաջ։ Այս տեսակ մտայնութեամբ մը մենք մեզ կը վերլուծենք, ուրիշները առիթ բռնելով։ Բայց Քրոնիկագիրը չի նմանիր գրագէտին որ ուրիշները ըլլալէ առաջ ինքզինքն է, պարտաւոր է ըլլալ: Քրոնիկագիրը միշտ կը շահի քրոնիկը ընելով, կարելի եղածին չափ հարազատ, հաւատարիմ՝ քրոնոսին ։ Ի՜նչ աւելորդ կուգան մեզի Մարդիկ եւ Իրք ի բոլոր մտածումները, այսինքն գիրքին երկու երրորդը: Ինչ երախտապարտ պիտի ըլլայինք իրեն, այդ մտածումներուն, տեսութիւններուն, հասարակ–տեղիքին փոխարէն եթէ երբեք մեզի ըլլային տրուած մարդերը, իրենց վաւերական կնիքներովը, հարցերը ՝ իրենց բաւարար ողջունձեւումներովը։ Ոչ մին եւ ոչ միւսը մենք կը գտնենք այդ գիրքին մէջ։ Այն թեթեւ շահեկանութիւնը որ այդ էջերէն երբեմն կ՚անցնի մեզի, դարձեալ մարդերուն շուրջը իր նշմարներն են։ Գոված է. ու մենք կրնանք այդ գովեստէն զեղչել courtois, դիւանագիտական նկատումներուն բաժինը եւ գոհանալ գովեստը թելադրող տարրերուն բարիքովը։ Պարսաւած է, ու մենք կը տարուինք իր կիրքին հետ, ու զեղչելով հանդերձ բաժինը յաւելումին, կը գոհանանք յատակը կազմող տարրերով։ Ուրիշ օրինակ մը, աւարտելու համար սա վերապահումներու շարքը։ Ութերորդ նամակը թելադրուած է Տիկին Տիւսաբի Մայտա յէն։ Ի՜նչ երանելի շրջան է այդ 1880ը որպէսզի այդքան հասարակ գործ մը արթնցնէ այդքան ընդարձակ շահագրգռութիւն։ Պէրպէրեան Ուղեւորութիւն ի   Կ. Պոլիս ը ոչ միայն կը գովէ, այլեւ կ՚ընէ յատկանշական խոստովանութիւն մը երբ կ՚առաջարկէ այդ գիրքը դնել ամէն Պոլսեցիի ձեռքը, որպէսզի Պոլսեցիք իրենց քաղաքը ճանչնան։ Օ՜ն անդր։ Խօսած եմ, իր տեղը, այդ հատորին եւ անոր նախատիպին` Հայկական Նամականի ին վրայ։ Զիս զբաղեցնողը հոս Չիլինկիրեանի կենդանագիրն է՝ Տիկին Տիւսաբէն, որ իր կարգին անդրադարձած է Պէրպէրեանի վրայ: Ի վերջո, ամէն մարդ Զօհրապ չէ որպէսզի ընկերութեան մէջ շատ բարձր դիրք մը գրաւող bas-bleսի երեսին ըսուին իրաւ, վիրաւորիչ, կործանարար խօսքեր (Զօհրապն իսկ չափը կարգած է պատշաճութեան)։ Ու կ՚ունենանք Պէրպէրեանի ութերորդ նամակը ուր Մայտա ն իմաստասիրական վէպ մը կը մկրտուի, ինչպէս Եղիայի յօդուածները կ՚ըլլան իմաստասիրական, նոյն ու մէկ խաղարկութեամբ։ Ա՛րդ, Մայտա ն կարկտան գիրք մըն է. ըսել կ՚ուզեմ խակ ու հասարակ գաղափարներու հաւաքում մը, կատարուած առանց ալ ճաշակի։ Այդ հաւաքումները Տիկին Տիւսաբ տեղաւորած է աւելի քան տարօրինակ, այլանդակ եղելութեանց շարանի մը ներսերը։ Պէրպէրեան կը հիանայ այդ հաւաքումներուն ներքին արժէքին (իր կարգին աս ալ ուրիշ խոստովանութիւն որուն արժէքը պիտի իյնայ գնահատման երբ մտածող Պէրպէրեանը վերլուծման ենթարկեմ ) բայց կը լռէ գիրքին իբր վէպ պարզած ահաւոր կաֆ ին վրայ: Ութը էջ ընդհանուր խօսքին յղացքին վրայ (չմոռնալ որ այդ նիւթը իրեն թելադրած է մէկէ աւելի ատենախօսութիւններ, յօդուածներ, աղջիկներու վարժարաններու հանդէսներուն մէջ հուսկ – բանք ի նախավայելքներ) ուր անշուշտ մուտք ունենալու է կանչուած գեղեցիկը, կիներու պատմական դերին վրայ պատմական հասարակ–տեղիք։ Այր եւ կին տարազին հետ զուգորդ բոլոր ընթերցումներուն արձագանգը: Կարծես թ է այդ ամէնը Երկրագունտ հանդէսին ընթերցողներուն համար նորութիւններ կը կազմէին, փոքրել է գրական յղացքը։ Արդ, ընդդէմ այդ ու նման գովեստներուն, Մայտա ն գրական գործ մը չէ. չէ կրցած ըլլալ: Մենք ոչ խստապահանջ ենք ոչ ալ ապերախտ։ Մենք աւելորդը, անտեղին, անբաւարարը կ՚ատենք: Իր բոլոր սեթեւեթեալ յիմարութեանը մէջ ես չեմ կրնար կործանել Ալաֆանկա ն (Նար-Պէյ), վասնզի այդ galimatiasին մէջ առնուազն մարդու բեկորներ կան, բայց ջուրին տուած եմ այդ մարդուն բոլոր քնարերգական շողշողուն, տօնազարդ պսակները։ Կը գրեմ այս տողերը խորունկ ցաւով անշուշտ, քանի որ քիչիկ մը ողջմտութիւն, քիչիկ մը նուազ գովասանքի փոյթ, այդ կինը թերեւս դնէին ուղիղ ճամբուն։ Ունէր խելք, գարգացում, համբերութիւն, իր ժամանակին ոճը գործածելու ճկունութիւն։ Ունէր մանաւանդ աշխարհէն լայն ճանաչում, տիպարներ, կիրք ու զգայնութիւն։ Այս տարրերով Եսայեան վարժարանէն շրջանաւարտ ամէն աղջիկ ի վիճակի էր իր վեպը գրելու ։ Ու փոխանակ ընելու այս պարկեշտ պարտքը, Տիկին Տիւսաբ անգոյ հարցերու ցուցակալ է կանգնած։ Ու կորսնցուցած է առիթը մարդեր, ժամանակ մը, իրաւ ապրումներ սեւեռելու։ Ունինք աւելի հետաքրքրական օրինակ մը, դարձեալ կին գրողէ մը։ Օրիորդ Ալիս անունին տակ Տիկին Սիպիլ գրած է Աղջկան մը սիրտը վէպը։ Այդ վէպին մէջ կայ Տիկին Տիւսաբ մը, իր ռոմանթիզմով, կայ Տիկին Տօնելեան մը (Սիպիլի առաջին ամուսնական անունը) իր իրական ապրումներով։ Վէպին առաջին մասը գրուած է Պէրպէրեանին սկսած շողշողուն ոճովը: Երկրորդը՝ Իրապաշտներուն պահանջած չոր կերպովը։ Այսօր մենք կ՚անգիտանանք այդ վէպին առաջին մասը, բայց կը գուրգուրանք երկրորդին վրայ։ Ու ասիկա վճռական է։ Պէրպէրեան այդ տողերը երբ ստորագրեց՝ գոյութիւն ունէր ԺԹ. դարու եւրոպական վէպին ամբողջ հասակը։ Անշուշտ նոր կը սկսէր Սթանտալի փառքը, բայց իրապաշտ եւրոպական վէպը տապալած էր Հիւկոն, անվերադարձ։ 1885ին խօսիլ Թշուառներ ու Աբու վրայ Պէրպէրեանին ոճովը՝ կը նշանակէ մնալ հաւատարիմ պատանեկան զգայութիւններու։

Մարդիկ եւ Իրքը կը պարունակէ օրուան այժմէութիւններուն շուրջը արձակ խօսքեր, որոնք շատ դիւրաւ պիտի չափաբերուէին եթէ ուզէր մէկը ընել ասիկա։ Տասներրորդ նամակը կը խօսի նոր տարիէն: Ու դուք կ՚ունենաք դասական պատկերները պոլսական կաղանդի մը, այնքան ընդհանուր, աւելի ճիշդ բառով մը` դասական յօրինուածքով, տեղական գոյնէ, համէ, օրուան իրաւ յոյզերէն ընդարձակ նիհարութեամբ մը։ Մարդ դիւրաւ այդ հանդէսը կը փոխադրէ աշխարհի վրայ որեւէ տեղ, որեւէ ժողովուրդի մէջ պատահելի։ Իսկ տրտում է տասնըչորսերորդ նամակը, որուն նիւթն է Մայիսը։ Ստիպուած եմ արտագրել…… Տե՛ս այս տղաքներ, ի՜նչպէս՝ գառնուկներու նման զուարթ՝ կը խայտան մարգաց վրայ, կը վազվզեն խնդագին, դալար խոտերու վրայ կը թաւալին ու խենդի պէս մէկ ծաղկէն միւսին դիմելով փունջ կը կազմեն երփներփեան՝ իւրեանց փափկաձայն սիրուն աղաղակները խառնելով թռչնոց դայլայլիկներուն»։ Մարդերը եւ իրերը դատող էջերու վրայ մարդ զարմանքով կը հարցնէ տեղը այս աժան գարնաներգութեան։ Բայց քիչ մըն ալ տեսնենք երիտասարդը… «Ի՜նչպէս քաղցր է իրեն այն ատեն բնութեան ծոցը ուր հեշտութեամբ կը հոսեն իւր արցունքներ, ուր կը կարծէ համակիր էակներ տեսնել, սոխակին երգոյն՝ զեփիւռին սոյլին՝ տերեւոց սօսափիւնին ու ալեաց մրմունջին մէջ սիրով՝ վշտով կամ երջանկութեամբ հառաչող ու իր հոգւոյն պատասխանող ձայներ գտնել եւ զգալ թէ իւր սիրտն ալ ովկէանին նման կ՚ընդարձակի ու երկրից պէս կ՚աստղազարդի եւ թէ ինքն ալ իբրեւ բոյր մը կը ցնծի կը խառնուի համագոյից հետ ու սիրոյ երգ մը դարձած կը կորսուի տիեզերական ներդաշնակութեան մէջ»։ Անշո՜ւշտ։ Կը յիշեմ Uէթեանը որ նման պահերը պիտի տաներ աւելի նրբանուրբ նկարչականութեան։ Դուք մի հարցնէք թէ ինչ գործ ունին սա պատկերները, քանի որ Կրտսեր Ռոմանթիքներուն համար գրելը շատ յաճախ նման պահեր ստեղծել ու օգտագործել կը նշանակէ։ Եթէ արտաքին աշխարհին համար սա հասարակ գոյները եւ գիծերը ձեզի կը թուին նեղիչ, ա՛լ աւելի տառապագին զգացումներով լեցուիք պիտի երբ միտքերու աշխարհին վրայ եղանակը գտնէք նոյն ահաւոր անզգածութեամբ։ Ահա անկէ ալ նմոյշ մը ձեզի… «Թէեւ ամէն եղանակի մէջ բնութիւնը կենդանի է ու գործօն, թէեւ ամէն եղանակի մէջ նա ունի իր գեղեցկութիւնքն ու հրապոյրները, բայց մանաւանդ գարնային եղանակի մէջ հիասքանչ է նա, կենսայորդ եւ բազմահրապոյր, որպէս կինն իւր կուսական տիոց մէջ կը զարդարուի իւր չքնաղագոյն շնորհներով ու քօղարկեալ աչերուն մէջ ունի ամենէն աւելի դիւթութիւն ու ձայնին մէջ սրտահաճոյ քաղցրութիւն։ Երկիրն, իբրեւ թագուհի մ՚որ կը զարդարուի, կը բանայ իւր գոհարատուփերն ու սապատներն ու կը պճնուի ճոխապաճոյճ, եւ ամենուրեք կը զարթնու կեանքը. խոտոյն տակ միջատներ, օդոյն մէջ թիթեռներ, տերեւոց ետեւ թռչունք կան, արշալոյսն իր ցօղագին քրքմանթոյր ճաճանչներն ունի վերստին, վերջալոյսն իր լուսախառն մելամաղձիկ ստուերներ, պուրակն իր խօհալից հովանին, ծործորն իր դդչող առուակ, եւ ամէն ինչ սէր է ու սիրով կը գրկախառնի, զեփիւռն զտերեւ կը փայփայէ, սոխակն զվարդ կ՚երգէ եւ ովկէան` հանդարտ՝ երկնի լոյսերն կ՚օրօրէ իւր ծոցոյն մէջ։ Քանիօ՜ն…» եւ այլն…: Կը խորհիմ՝ թէ բաւ են այս տողերը։

Պէրպէրեանի քրոնիկը աւելի վերջը, դէպի 1900, անշուշտ պիտի ազատի այս մանկական բանաստեղծութենէն, բայց դարձեալ պիտի չգտնէ սեռին իրաւ փառքը կազմող այն չորութիւնը, գիծէ, կարկառէ սրութիւնը որով տեսիլներն ու դէմքերը կը մնան սեւեռուած մեր մտքին մէջ երբ կը կարդանք Արփիարը, ոչ ալ պիտի ճարէ իրեն այն սրտայոյզ, իրաւ, համակրական բանաստեղծութիւնը որով կը լրջանան Հրանդ, Թլկատինցիի նոյնասեռ գրուածքները։ Բաղդատեցէք 1900էն վերջ գրուած Կարօտներ ը (Ռ. Զարդարեան) այս բանաստեղծութեան հետ ու դուք պիտի աւաղէք ճաշակը որ մեղապարտ բանի մը վերածած է Կրտսեր Ռոմանթիքներու խառնուածքն ու տաղանդը։

Պէրպէրեանի քրոնիկը Ի՞ր ժամանակին մէջ։ Չեմ ճապաղեր։ Կան Չերազի Գրական փորձեր ը, Եղիան` իր ծպտումներով։ աւելի վար` Մամուրեան, Ծերենց, Չիլինկիրեան։ Պէրպէրեանի համար նուազագոյն արժանիք մը չէ կանոնաւոր լեզուն, յօդուածը կառուցանելու զգայարանք մը, երբեմն տաքնալու, կրքոտելու դիւրութիւն մը։ Այս գինով է որ Արեւելք ի խմբակին վրայ իր յարձակողականը (ԺԵ. նամակ) համով տողեր ու խիստ դիտողութիւններ իրարու կը խառնէ, հեռուէն հեոու թելադրելով Արփիարի խածան եղանակը։

Ինքնիր մէջ Մարդիկ եւ Իրք ը միջակ գիրք մըն է, նոյն միջակութեամբ որով գրուած են Մամուրեանի, Հայկական Նամականի ն եւ Չիլինկիրեանի Ուղեւորութիւն ի Կ. Պոլիսը ։ Զայն այսօր անհնար է կարդալ մէկէ աւելի պատճառներով։ Ասոնցմէ զօրաւորագոյնը անշուշտ լեզուն եւ ոճը չեն կազմեր, ոչ ալ նիւթը, քանի որ այդ լեզուն լեզուն էր այդ օրերուն եւ նիւթը` մեր կեանքին քանի մը հիմնական երեսները եւ զայն յուզող հանգամանաւոր դէպքերը եւ մարդերը։ Չեն կարդացուիր վասնզի լրագրական իրենց ճակատագրէն չեն ազատագրուած, չեն գտած անձնական կնիք։ Չունին վաւերագրական տարողութիւն։ Չեն նուաճած, ամբողջական նուաճեամբ մը, ոչ մէկ հարց։ Չեն սեւեռած, տիրական կատարելութեամբ ոչ մէկ դէմք։ Երկու կտորէ խօսեցայ ձեզ։ Կան գիրքին մէջ ուրիշ երկուք ալ, բայց քրոնիկէն տարբեր սեռի մը պատկանող։ Անոնք մաս կը կազմեն Պէրպէրեանի միւս աշխարհին, խօսքի աշխարհին։ Քաթիպեանին եւ Հիւկոյի մատերուն վրայ խօսքեր են անոնք։ Առաջինը մեզ կը յուզէ ոչ անշուշտ մահուան, բարիքի, գութի, ճակատագրի հասարակ տեղիքներուն վրայ քնարական ջերմ զեղումներովը, այլ այն տարբեր առաքինութեան պատճառով որ շատ մեծ անձնաւորութիւն եւ շատ բարձր ու եղերական ճակատագիր մը քանի մը էջի վրայ կը նուաճեն խօսողը ինչպէս կարդացողը: Պիտի խօսիմ, աւելի անդին, Հիւկոյի վրայ իր ճառէն։

Կուգամ Պէրպէրեանի իմացականութեան, այսինքն այդ մարդուն մէջ մտածումի հէքեաթին։ Համապատկեր ը Չրաքեանի նուիրուած գիրքին մէջ լայնօրէն կը վերլուծէ մտածում յղացքին մեր մէջ զգեցած կերպարանքը։ Պէրպէրեանի առիթով իմ ըսելիքներս կը բաղկանան այդ կերպ յղացք մը հանդերձող քանի մը հանգամանքներէ: Գրականութեան մը մէջ որ սկզբնական իր թափին, խանդավառութեան մէջ իրեն ունէր սահմանած որոյ, անհրաժեշտ առաջադրութիւններ [1], իրաւ գաղափարը չէր կրնար ոչ թէ զարգացում, գոյութիւն իսկ ունենալ։ Գիտական յօդուածներ ու գրքոյկներ (Իզմիրի դպրոցէն Գ. Կոստանդին պրօշիւրները, մեր օրաթերթերուն ու հանդէսներուն մէջ քրոնիկի ձեւով առօրեայ գրութիւններ այնքան աղերս ունին իրաւ մտածումին հետ որքան Եղիա, Չերազ, Պէրպէրեան երիտասարդութեան գրական galimatiasն, այս շփոթութեան հեղինակները դարձեալ այդ դպրոցին տղաքը կը մնան) չեն պատկանիր դարձեալ մտածում յորջորջուած կրթանքին:

Եւ սակայն Խասգեղի դպրոցէն Պէրպէրեանն է որ ամենէն աւելի զբաղեցուց մեր հրապարակը իր մտածման փորձերով։ Իր քրոնիկները, ճառերը, դեռ մատաղ երիտասարդութեան օրերէն անոր վրայ բերին ծանրութիւն մը, շուք մը որ խոտոր կը համեմատէր այդ եռանդուն, աշխատասէր բայց բարձրագոյն կրթութեան մը բարիքէն չբարերարուած տղուն իրական արժանիքներուն հետ։ Երկար ատեն մեր մէջ իմաստասէրներ նկատուեցան Միսաքեան, Մրմրեան, Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեան, Տիրան Չրաքեան, Եղիա, Պէրպէրեան։ Իւրաքանչիւր անունի առիթով Համապատկեր ը կուտայ իրական տարողութիւնը այս փառքերուն։ Առայժմ կը սեղմեմ վերլուծումը ու կը մօտենամ Պէրպէրեանի մէջ մեծապայծառ իմացականութեան խորհրդաւոր հարցին։

Այդ իմացականութիւնը (որակականը կը զիջիմ Չրաքեանի երախտագէտ զգացումներուն ու մտքին նախնական կառոյցին, գոհանալու համար աւելի պարզ, համեստ բառով՝ խելքով որուն գրական մէկ կերպարանքն է խոշոր այդ տարազը) անշուշտ գործած է մեր շրջանակներուն մէջ։ Անոր դպրոցը խելքի փաստ մըն է ամենէն առաջ։ Այդ իմացականութիւնը ինքզինքը իրագործած է դարձեալ գիրով։ Ինծի կը մնայ յիշել առաջին իրականութիւնը, զայն արժեւորել իրեն պատշաճ չափովը ու ծանրանալ գիրով մեզի հասած վկայութեանց։ Այդ գիրը զգեցած է քանի մը տիրական կերպարանքներ։ Ասոնցմէ քրոնիկագիրը անցաւ վերլուծումէ։ Ասոնցմէ գրադատը կամ գրական մտածողութեան սպասաւորը պիտի անցնի վերլուծումէ ուրիշ բարակրաֆ ի մը մէջ։ Ասոնցմէ ատենաբանը որ իր խօսքը միշտ գրելու պարկեշտութեամբ մըն ալ մնացած է ուշագրաւ, նիւթը կուտայ այս բարակրաֆ ին։

Կը յիշեմ այդ խօսքը իրագործող շնորհները։ Չեմ լսած զինքը։ Ըրած եմ մտիկ իր աշակերտները, խորհող մը կշռելու կարող անձնաւորութիւններ։ Ըստ այդ վկայութեանց, Պէրպէրեան ատենաբան մը յարդարող հիմնական տուրքերէն մէկ քանին տիրապետած ըլլալ կը թուի։ Ձայն, զուսպ շարժուձեւ, կորովի կառուցում: Չէ յոգնեցուցած, չէ յարդի բոցով խանդավառած։ Ասոնք անհրաժեշտ նկատողութիւններ են, բայց զիս չեն կրնար աւելի բռնել քանի որ իմ կեցուածքը գործերը միայն ունի նկատի։

Յատա՞կը այդ խօսքին։

– Ահա իմ նպատակը եւ Պէրպէրեան, խօսքը ընտրած ըլլալու հանգամանքով, իսկ իր մտածումին իբրեւ գահաւորակ, որդեգրած է այդ խօսքը իր հասցէին առաջնորդելու ստիպողական պայմանը։ Ատիկա, իմ կարծիքով, մօտիկ մնալն է զինքը մտիկ

154

ընողներուն խելքին: Երկու գլխաւոր մարզերու վրայ անիկա կիրարկած է խօսքին կրթանքը. ա) – ժողովրդական համախմբումներ (զանազան միութիւններու կողմէ սարքուած հանդէսներ, պարգեւաբաշխութիւնն ու առիթներ), բ) — ընտրանիի մը համար կազմակերպուած խօսքի հաւաքոյթներ (իր ճառերը — նշանաւոր հուսկ-բանք երը իր վարժարանին ընթացքը աւարտող տղոց ուղղուած, օրաթերթերու մէջ իր բարոյախօսական ճառերը Կիրակնաւուր վերտառութեամբ)։ Եթէ ասոնց վրայ աւելցնէք նաեւ դագաղներու վրայ արտասանուած խօսքերը, դուք կունենաք Պէրպէրեանի մեծապայծառ իմացականութեան ցոլարանը։

Այս բաժանումներուն մօտենալէ առաջ աւելորդ չեմ նկատեր երկու խօսք Պէրպէրեանի մտածումները ընդունելու կանչուած մարդոց մտայնութեան։ Ժողովրդական համախմբումները այդ օրերուն կը բաղկանային քանի մը եռանդուն տղոցմէ, ընդհանրապէս այդ միութիւններուն վարչականները որոնք պիւտճէ փակելու, հանգանակելու, իրենք զիրենք գործի վրայ ցոյց տալու աւելի կամ նուազ անխոստովանելի փառասիրութիւններով կը հաւաքէին թաղին երկսեռ երիտասարդութիւը, նորութեան հետաքրքիր չափահասները, ու մանր մունր ուրիշ միութիւններ։ Կուգա՞ր այս զանգուածը ճշմարիտ ծարաւովը ատենախօս մը ունկնդրելու, ինչպէս է պարագան այնքան յաճախ օտարներու մօտ։ Կը կասկածիմ։ Ատենախօսը իր առջեւ ունէր այդ խայտաբղէտ, անձեւ, անհոգի, անկնիք առնուազն՝ ամբոխը։ Եւ ունէր իր մատաղ եռանդը, չըսելու համար փառասիրութիւնը, իր ունեցած քիչէ, շատը այդ մարդոց հասցնելու: Ուրի՞շ։ Գրեթէ շատ քիչ բան (իր երկրորդ եղանակը, ընտանիքին ուղղուած խօսքերուն մտածուած, հասուն, իրաւ ձեռնարկ մըն է)։ Այնպէս որ այն ճառերը, որոնք մուտք են ունեցած Առաջին տերեւք ին մէջ (խօսած եմ այդ գիրքին առիթով այդ մասին), առանձին հրատարակուած գրքոյկները ( Երեք բանախօսութիւն, Թշուառութիւն եւ Գութ, Գեղեցիկն եւ Գեղարուեստք, Ժողովրդական զբօսանքներն, Մարդիկ եւ Իրք ի մէջ կրթական տիտղոսուած ճառերը, որոնցմէ երկուքը կը պատկանին հուսկ–բանք ի շարքին), ուղղուած ըլլալով որոշ մտայնութեամբ մարդոց խումբերու, կը կրեն, անուղղակի անշուշտ, այդ նախապայմանին կնիքը։ Անոնց մէջ Պէրպէրեան չէ յարգած անշուշտ զինքը մտիկ ընողները, խնայելու համար անոնց չհասկցուած, օտար բաներու եւ այլումէն ծագած անխուսափելի ձանձրոյթի խօսքէն, բայց չէ ալ կրցած մնալ մտածող մարդու հանդարտ այլուրու թեան մէջ, իր նիւթը սպառելու միայն ուշադիր, անկէ դուրս ուրիշ ոչ մէկ նկատումի ենթարկելով իր խօսքին գնացքը: Անշուշտ այդ ատենախօսութիւնները բառամարտ մը չեն, ինչպէս ուզած են ներկայացնել Արփիարեանք։ Բայց ժամանակի մը մէջ ուր մեր բեմերը հայրենասիրական հռետորութիւն միայն կը մատուցանէին ապշահար ամբոխներուն, Պէրպէրեանի ընտրած նիւթերն իսկ կը մատնեն աւելի բարձրորակ առաջադրութիւններ։ Այս մարդը կը հաւատայ թէ իր խօսքը լրացուցիչ մըն է իր դպրոցին։ Սորվեցնել եւ ոչ թէ խանդավառել ։ Ազնուացնել եւ ոչ թէ հրահրել ։ Այսպէս պարզեցուած՝ Պէրպէրեանի խօսքը գրական կերպարանքի մը կարիքն ալ ունենալու չէր, քանի որ այդ զարդարուն յօրինուածքը խօսուածքի մէջ կ՚անցնի անհետեւանք։ Անոնք որ Պէրպէրեանի գրականութիւնը կը դատապարտեն, հաւանաբար ազդուած են այդ խօսքերուն գրական այդ կերպարանքեն, ու կը մոռնան թէ խօսքն ու գիրը տարբեր [2] բաներ են շատ յաճախ։ Տարիներ վերջ երբ մարդ աչք մը կը նետէ այդ գովուած խօսքերուն յատակին, կը զարմանայ անոր պարզութեան, չըսելու համար աղքատութեան։ Յետոյ կը հարցնէ թէ Գեղեցիկն ու Գեղարուեստք յորջորջուած բանախօսութիւնը ( արտասանեալ ի լսարանի Ընթերցասիրաց Ընկերութեան Օրթագիւղի 1876 Ապրիլ 24, ինչպէս կ՚ենթատողէ հեղինակը իր վերնագիրը) ի՛նչ տրամադրութեամբ ընդունուեցաւ այդ ամբոխէն։ Պէրպէրեան միշտ իր խօսքին հաւատքն ունի։ Ըսի ասիկա։ Պէրպէրեան ուր որ ալ ըլլայ, ինքզինքը իր դպրոցին, իր դասարանին մէջ զգալու ուրիշ հաւատքն ալ ունի։ Խօսեցէք այդ նիւթին վրայ ձեր տղոցը, գրականութեան դասի մը առիթով, դուք պիտի ստեղծէք անշուշտ լայն հետաքրքրութիւն, երբեմն խանդավառութիւն [3] ։ Բայց թափեցէք ձեր բոլոր կորովը, բանի (verbe) ուժն ու շնորհները շուկային մարդոց տարտղնուած տրամադրութեան վրայ, դուք. պիտի զգաք թէ որքան քիչ է ձեր մատուցածը այդ հոգիներուն։ Չեմ երթար առաջ՝ Պէրպէրեանի մէջ խօսքի աճպարար մը ենթադրելու (ատիկա տեսեր եմ Պարթեւեանին վրայ որ իր սքանչելի շնորհները verbeէ, խօսքէ, գոյնէ բաւ կը դաւանէր հոսկէ հոնկէ հաւաքուած միամիտներու գլխուն թափելով ու իր պերճ անձին նոյնքան փարթամ՝ ձայնին հմայքներովը փրկելու կացութիւնը, բան մը չըսելու արհեստը, խաչագողութիւնը վերածելով արուեստի), բայց կը ձգեմ կասկածի տակ իր նպատակին տարողութիւնը։ Ի վերջոյ հասկնալի է որ գրականութեան ուսուցիչ մը ըլլայ որոշ ընդունակութիւններով նաեւ ուսուցիչ քաղաքական դիւանագիտութեան (Պէրպէրեան, Մամուրեանին պէս հրատարակած է թարգմանչական գիրք մը, Համառօտ Քաղաքական Տնտեսութիւն անունով) ու խօսի դարձեալ սանկ ու նանկ մարդոց դրամի վրայ: Բայց գեղարուեստը դրա՜մ չէ։ Այս նկատողութիւնները անոր համար որ, խօսքը Պէրպէրեանի գրականութեան ոչ միայն յատակը կուտայ, այլ անոր խառնուածքն ալ է, temperementը, ինչպէս կ՚ըսեն։ Պէրպէրեան տրիբուն մըն է, առանց բեմի։ Ըսել կ՚ուզեմ` խօսած է, ամէն բան քաղելով իր մեջէն: Չէ պաշտպանուած ամէն ատենաբան (իրաւը) խօսքի ճպուռ մը ըլլալէ արգիլող մեծ կիրքերէ, տագնապներէ, որոնք շրջան մը կը յուզեն, կ՚ընեն տակնուվրայ ու կը ստեղծեն զիրենք վարող ավելի կամ նուազ իմաստուն, յիմար, ուսեալ կամ անուս բայց միշտ ազդեցիկ դէմքերը: Չեմ իջնար հիները մինչեւ։ Մեր աչքերուն առջեւ տեսանք անհաւատալի, գրեթէ հրաշքներու կալուածին պատկանող ահաւոր իրականութիւններ։ Խօսքի գործարան է. բացառիկ ձեւով մը օժտուած մարդեր կայսրութիւններ ստեղծեցին, կործանած, կորած ժողովուրդները ընելով ընդունակ հսկայական զոհաբերմանց, արարքներու: Անտեղի չէ այս իրողութեանց հոս յիշատակումը։ Բաղդատութիւն չեմ ըներ։ Ռեթէոս Պէրպէրեան վայելած է վարկը շատ մեծ հռետորի մը։ Չունիմ առարկութիւն: Բայց բախտն ուզած է որ այդ խօսքը հասնի մեզի: Ու երբ կը կարդաք այդ խօսքը, այն ատեն չէք կրնար չտալ ճակատագրական հարցումը - ի՞նչ է ուժը, ինք իր մէջ, սա խօսքերուն, որպէսզի անիկա, իր մէջ առնելով rendermentին ալ բարիքը ունենար այդ հսկայ բարիքը։

Պէրպէրեանի ժողովրդական, հանդիսական, թաղմանական, տօնախմբուական ատենաբանութիւնները, իրենց ժամանակին մէջ լաւ յօրինուած, լաւ մատուցուած (ինչպէս կը վկայեն իր խօսքը լսողները) մանաւանդ խօսքի հանդէսներ են: Բացի քաղաքականէն՝ քիչ խօսք կը վայելէ մեր վրա ազդեցութեան մը բախտը։ Ու ըստ տեսութեան, Պէրպէրեանի ատենաբանութիւններն ալ պատշաճական խօսքերու իրենց դերէն անդին քիչ բան փառասիրած են։ Այն միակ կտորը ուր մեզի կը տրուի իրաւ մարդ մը զգալ, իր յոբելեանի առիթով արտասանած խօսքն է որ Դպրոց եւ Դպրութիւն հատորին 176րդ էջին վրայ կը կրէ Ճառ Յոբելինական վերտառութիւնը, 1901 Հոկտեմբեր 25, իր դպրոցին հաստատման քսանեւհինգամեակին առթիւ սարքուած հանդիսութեանց ատեն։ Կը հասկցուի որ պահը ըլլայ իրաւ, խորունկ, յուզիչ ։ Կը հասկցուի որ մարդու մը աշխատանքի վարձատրելու համար հոն հաւաքուած ազգի ամենէն հանգամանաւոր անձնաւորութեանց, այդ մարդէն երախտաւորեալ հարիւրաւոր աշակերտներու — հիմա իրենց կարգին տարիքն առած ու ընկերութեան մէջ որոշ դիրքի, վարկի բարձրացած — առջեւ խոնարհ իր ծագումը յիշէ այդ ուսուցիչը, քառորդ դար առաջ, երբ զօրաւոր կիրքէ մը ընդառաջ նետուած, փորձեր էր ծանր արկածախնդրութիւնը իր հասկցածին պէս գործ մը սկսելու ։ Ու այդ քառորդ դարը, կրնա՞ք մտապատկերել, թէ գումարն է ամէն մարդու ամենէն գործօն ապրումներուն, ոսկեդարը անհատի մը ուժին։ Չեմ զգալ կարիք այդ քառորդ դարը տարտղնել, յօրինելու համար` անոր փշրանքներով՝ օրերը այդ վարժապետին որ, իբր այս դժուար պիտի շահագրգռէր զիս, քանի որ իմ գործը պատմութիւնն է հայ գրականութեան։ Բայց գրական ալ սպասէ որոշ ախորժակներ այդ վարժապետը կը զատեն չարքէն։ Ասկէ զատ, Պէրպէրեան չի նմանիր Թէրզեանին որ, թերեւս աւելի կատարեալ, ձեռնհաս ուսուցիչ, չէ ձգած ոչ մէկ հետք հայ գրականութեան վրայ, կասկածելի արժէքով իր գործէն դուրս։ Պէրպէրեանի շունչէն կուգան արեւմտահայ գրականութեան քանի մը ամենէն խռովիչ անունները: Մինակ Չրաքեան պիտի բաւէր այդ անունը սերունդներու յարգանքին պարտադրելու: Անշուշտ հոս չեմ լայննար այդ ազդեցութիւնը վերլուծելու։ Իմ թելադրել ուզածս հոգեվիճակն է յոբելեարին ու ատկէ բխելիք հանդէսը որ ամենէն աւելի կ՚ընէ զիս ուշադիր, երբ գրողներու գործին ընդմէջէն կը ջանամ գործաւորը վերակազմել: Յոբելինական ճառը հոն է սակայն։ Մեր գրականութեան համար ճառերը վտանգ են եղած, գրեթէ շարք մը, եթէ կ՚ուզէք։ Զուր է ձեր սպասումը` այդ հանդիսաւոր պահէն գտնելու այն հիմնական գաղափարագրութիւնը որուն ցուցմունքի տակ մարդիկ կը փակեն իրենց դարը։ Պէրպէրեանի ճառը դպրոցական ճառ մըն է։ Հոն դպրոցը, կրթութիւնը ըմբռնելու իր եղանակը անիկա դրած է շատ յստակ կերպարանքի մը տակ։ Իսկ գրակա՞նը։ — Ան ալ պիտի փնտռենք ուրիշ տեղ։

Անշուշտ աւելորդ պիտի ըլլար թէկուզ տաղանդաւոր վարժապետի մը վաստակին յատկացնել քանի մը տող։ Բայց արեւմտահայ գրականութեան սպասարկունելը մեծ մասով կը ջոկուին այդ մարզէն ու երբեմն ալ գրագէտը եւ ուսուցիչը իրարու խառնուած կ՚ապրին, ի վնաս անշուշտ գրագէտին։ Այսպէս է եղած բախտը Եղիշէ Դուրեանին որուն իմացականութիւնը — իրապէս մեծապայծառ - չէ կրցած ազատագրել ինքզինքը ուսուցչական պարտքերու ճնշումէն ու մանրած ինքզինքը, փոխանակ անշեղ իրագործելու իր ճակատագիրը։ Պէրպէրեա՞նը: Մօտիկ բախտ մըն ալ՝ աս մարդունը: Բայց կայ երանգ մը։ Առէք Պէրպէրեանը իր դպրոցական զբաղումներէն ու դրէք Եղիային քովիկը, Չերազին քովիկը, այս անգամ խմբագրական աշխատանոց է մը ներս եւ ի՞նչ պիտի ունենայինք արդեօք։ Ապահովաբար շատ աւելի մնայուն բան մը քան Պէրպէրեանի ճառերը։ Կ՚ըսեմ՝ ասիկա խորունկ համոզումով մը։ Իր ուսուցչութենէն ազատագրումով մըն էր որ Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեան հեղինակը դարձաւ Հովուական Սրինգ ին, որ շահ մըն է հայ գրականութեան համար, անշուշտ պզտիկ, բայց շատ մը վերջապէս։

Տեսանք Պէրպէրեանի քերթուածները (որոնք համարժէք են Եղիշէ վարդապետ Դուրեանի քերթուածներուն), քրոնիկները ` որոնց ետին Արփիարի մը շուքն իսկ անհնար է զգալ: Կայ Դաստիարակի մը խօսքերը, հաւաքածոյ ճառերու, որ, ըստ անուան թելադրանքին, մասնակի կթանքէ մը եկող գործ մըն է, առանց գրական յաւակնութեան։ Յետո՞յ։ Կայ Դպրոց եւ Դպրութիւն մեծղի հատորը որ կը բովանդակէ անոր ճառերը, յօդուածները, մեծ մասամբ դարձեալ դպրոցական։ Դպրութիւնը (Պէրպէրեան զայն կը գործածէ belle-lettres տեղ) հարիւր յիսուն էջեր կը գրաւ է այդ հատորէն:

Չեմ կրնար աւելի զբաղիլ ատենական մարզանքներով Պէրպէրեանին։ Բաւ է ըսել միայն որ ամէն բանախօսութիւն, այդ մարզէն ունի հաստատ մթերք մը` հաստատ, չըսելու համար ընթացիկ գաղափարներու: Նոյնն է Մարդը որ կը խօսի Օրթաքէօյ, Խասքէօյ եւ Սկիւտար, իր վարժարանին մէջ։ Այդ ճառերուն մէջ անիկա չի պարզեր աշխարհահայեացք մը, քանի որ ճառերը, ըսի անգամ մը, անլուրջ ձեռնարկներ էին եւ են մեր մէջ։ Այս վտանգը յաղթահարած է Պերպէրեան, մասնաւորուելով մասնակիին մէջ ու տրուած նիւթէ մը կարելի առատութեամբ ընթացիկ արդիւնքներ ապահովելով։ Ճիշդ է որ երբ կ՚աւարտէք իր մէկ ճառը, շահողը դուք չէք, բայց գոհ կը մնաք ի հաշիւ խօսողին։ Այդ պայմաններու մէջ, այդ կարգէ հասարակութեան մը դիմաց, մանաւանդ նման նիւթերու վրայ՝ աւելի՞ն։ Ատենաբանը հազիւ թէ գրագէտ է ուրիշ ժողովուրդներու մէջ, ինչ որ համազօր կ՚ըլլայ իրաւ ատենաբանին։ Դարձեալ չեմ կրնար լայննալ այդ գաղափարներուն հանդէսը ընելու։ Պէրպէրեան պահպանողական մըն է, ըլլալէ ետք թունդ ազատական մը։ 1870ին անիկա կրակ ու բոց կը ժայթքէ պահպանողական Տէրոյենցի դէմ։ 1880ին արդէն զգաստացած է։ Պատճա՞ռը։ — Մեր ընկերային կարգուuարքին, մեր հասարակութեան հոգեդրութեան մէջ երեւան եկած խորունկ յեղաշրջումն էր հաւանաբար։ Բախտորոշ թուականը՝ 1878։ Մեծ սահմանաքարը` վաթսունըմէկերորդ յօդուածը։ 1880էն ասդին ազգին միտքը կ՚ընէ առաջին մեծ հերձուածը։ Անցեալին կը պատկանին Զարթօնքի Սերունդ, շքեղ դէմքերը, ինքնաբերաբաց, ի չգոյէ հողի, սնունդի։ 1880էն վերջ Նահապետ Ռուսինեան մը ողորմելի դարձած Թէրզեան մը պիտի ըլլար, ինչպէս է արդէն, առանց այլեւայլի այդ Թէրզեանը, երբ կը խուսափի ազգային կրկէսէն ու պետական վարժարաններու մէջ ֆրանսերէն կը սորվեցնէ։ Չէ՞ին փնտռուեր իր դասերը: Չունինք նման փաստը։ Ընդհակառակն փաստը ուրիշ է այդ փախուստին։ Պէրպէրեան իր առաջամարտիկի դերը տակաւ պիտի մերմէ։ Դպրո՞ցը. ասոր հոգե՞րը. եթէ ոչ ներքին համոզում մը` հեղինակը այս շրջափոխութեան։ Բայց կը յիշեմ Ոսկանը որ լքեց մեզ դեռ 1867ին. Մամուրեանը` որ անցած է Պէրպէրեանին փարախը. Չերազը՝ որ լքեց Պոլիսը։ Ասոնք հանգամանաւոր անձնաւորութիւններ են: Ազգին մտքին մէջ գոյութիւն առած երկրորդ հերձուածը յեղափոխական-ազատական խմբակցութիւնն է, Արփիարեանով գլխաւորուած։ Պէրպէրեան կը զգա՞ր վտանգը ուր կը դիմէին այդպէս գլխաւորուած տղաքը, եթէ ոչ ներքին, հոգեկան յարդարանք մը զինքը կ՚ընէր անատակ ատոնց կողքին դիրք բռնելու։ Նոյն տարին է ծնած անիկա գրեթէ այդ Արփիարեանին հետ: Բայց Մարդիկ եւ Իրք ի տասնըհինգերորդ նամակը կ՚ըսէ. «Թողուք կարիճներուն կատարել իրենց խայթելու պաշտօնը»։ Կարի՜ճը Արփիարեանն է։ Յստա՞կ։ Անշուշտ։ Ահա թէ ինչու Պէրպէրեանի ճառերը, գրականութիւնը հազիւ թէ կը պատկանի երիտասարդութեան այն հատուածին որ իր պարտքին մէջը կը զգար շարունակել Զարթօնքի սերունդին սկսածը. – լիակատար ազատագրութիւնը իր ժողովուրդին։ Պէրպէրեան՝ խմբակէն զգացած իր գարշանքը փոխադրած է իր ամենէն սրբազան հոգետունը ու դիրք բռնած՝ այդ միտքին դէմ։ Անիկա անշուշտ չէր կրնար արհամարհել իր ժողովուրդին ազատագրութիւնը, բայց խորունկ էր իր համոզումը միւս խմբակին անատակութեանը վրայ նման դեր մը յաջողութեամբ ի կատար ածելու: Ասկէ՝ իր ճառերուն եւ գրութիւններուն անիկա յատակ յարդարեց մարդկայնական (humaniste) ուսումներէ։ Վարժապետութիւնը զինքը կը պաշտպանէր, դպրոցին հոգերուն կծիկը դնելով անոր սեղանին, անոր զլանալով վտանգաւոր արկածախնդրութիւնները: Այն օրէն որ հատուածը, հերքումը, եղան կատարեալ այդ երիտասարդութեան մէջ, Արփիարեանականները — հոս կրնանք տալ այլեւս ճիշդ անունը՝ յեղափոխականները — ընդոտնեցին ամէն զգուշաւորութիւն։ Կրակին գօտիին կը մօտենայինք։ 1885ին, իր աշակերտներուն ուղղած վերջին խօսքերուն մէջ, Պէրպէրեան կրցածին չափ ինքզինքը կը մեկուսացնէ տղայական, դպրոցական մտահոգութեանց լուրջ։ Ասկէ՝ սկիզբը հուսկ–բանք երուն որոնք պահպանողական դասակարգին ոսկեմատեանները կազմեցին։ Լման քառորդ մը դար այդ իմաստութիւնը լրումը նկատուեցաւ քաղաքական կատարեալ առաքինութեանց։ Պէրպէրեան գերազանց դաստիարակն էր: Սուլթանը անոր յոբելեանին առիթով Օրմանեանի ձեռքէն անոր հասցուց իր պատուանշանը։ Ասոնք կենսագրական չեն, այլ տարրեր` հասկանալու համար քիչ մը մեր հասողութենէն անդին իրողութիւններ: Չի բաւեր մեր իմացական վիճակին խոնարհութիւնը հիմք առնել բացատրելու համար միահեծան փառքը մարդու մը որ անշուշտ գիտէր իր դասախօսածը, ունէր ներշնչող ուսուցչի տուրքեր բայց որուն իմացականութիւնը կը պահէր իր ծագումին անդարման զրկանքները։ Դրէք այդ երիտասարդութեան գլխուն մէջ համալսարանական կրթութեան մը բարիքը, դուք պիտի չզգաք դժուարութիւն յստակ տեսնելու այդ փառքէն ներս։ Հեռու ինձմէ՝ ապուշ հիացումը այդ համալսարանական կրթութեան։ Բայց համոզուած եմ, որ բոլոր իրենք զիրենք յօրինողները (քանի մը անուն` Եղիշէ Դուրեան, Մինաս Չերազ, Եղիա այդ սերունդէն եւ Արուեստագէտները ինչպէս Իրապաշտները իրենցմէ առաջ, գրեթէ առանց բացառութեան, չեն անցած նոյնիսկ կանոնաւոր երկրորդական կրթութենէ մը) այդ յօրինման արարքին են վատնած աներեւակայելի ուժ, ներքին իսկութիւն, որոնք աւելի վերջը պիտի պակսին իրենց իրագործումներուն։ Ահա թէ ինչու այնքան շատ է այդ իրագործումներուն գումարը Զարթօնքի սերունդին վաստակին մէջ, բացի գրականէն որ հազիւ թէ աղերս ունի կրթականին, իմացականին հետ. ըսել կ՚ուզեմ՝ որ կը բանայ իր ակօսը, ինք իր գլխուն, տարերային ու անդիմադրելի: Երուխան դպրոց մը չէր տեսած կանոնաւոր:

Այնպէս ինչպէս որ կ՚երեւայ այսօր Պէրպէրեանի իմացականութիւնը, հաստատ, առողջ, իրատես, գործնական միտքն է մեր միջին քաղքենիին [4]: Չմոռնալ ասիկա։ Այդ քաղքենին էր որ ապրեցուց այդ դպրոցը, բայց տուաւ նոյն ատեն զայն վարող էին ալ միտքին տեսակարար ծանրութիւնը: Այդ միտքը մարդիկ սովոր են գտնել հուսկ-բանք երու շարքին մէջ։ Իմ սովորական անկեղծութեամբս կը յայտնեմ հou` իմ խորունկ պատրանաթափութիւնը այդ շատ գովուած խօսքերէն։ Անարդար բան է խօսքը դատել գիրի վրայ: Բայց միամտութիւն է նոյնքան անարդարանալի գրագէտի վարկ մը ճարտարապետել թէկուզ ամենէն որակեալ խօսողին երբ այդ խօսքը հեռի է նման յաւակնութիւններ պաշտպանելէ։ Պիտի ընդունիմ որ պահը, շրջանակը, խօսողին ընդոծին շնորհները միջամտեն այդ պատրանքին ստեղծումին։ Բայց Պէրպէրեանի հուսկ-բանք երը ովսաննայուած էջեր էին. զանոնք թերթերու, հանդէսներու մէջ հիւրընկալելը՝ պատիւ մըն էր, հասարակութեան մատուցուած հեշտանք մը։

Իմ գտա՞ծը։

— Լրագրական հասարակ–տեղիք մը գրեթէ։ Արժանի՞ք` այդ հասարակ–տեղիքը (ամէն հուսկ-բանք կառուցուած է ատոնցմէ մէկուն վրայ: Ահա ձեզի նիւթերու ցանկ մը. - Մարդիկ եւ Իրք էն՝ անվերնագիր երկու խօսքեր, առանց տիրական գաղափարի մը: Դաստիարակի մը խօսքերը էն՝ Երջանկութիւն, Հաւատք, Յոյս եւ Սէր, Տեսլականը, Ճշմարիտ յաջողութիւնը, Անձնագոհութիւն, Կենաց նպատակը, Փորձը, Հոգեպաշտութիւն եւ Նիւթապաշտութիւն, Ապրիք, Ազնիւ կեանքը ։ Դպրոց եւ Դպրութիւն էն՝ Կատարելագործում, Պատասխանատուութեան կեանքը, Պատիւը ), հռետորական ամուր յօրինուածքի մը բարիքովը մատուցանել մարդոց: Չեմ գիտեր: Գիտեմ միայն որ խելքը գլուխը որեւէ միջին կրթութենէ անցած ուսուցիչ պիտի կրնար նուաճել նման պարտականութիւն մը։ Մեր մամուլը, մօտ հարիւր տարի կայ, իր ընթերցողներուն այս կարգի հազարաւոր նիւթեր հրամցուցած է, առանց զանոնք մշակողներուն ներսը գրագէտի փառասիրութիւններ մշակելէ: Ուրիշ խնդիր՝ երբ այդ հասարակ–տեղիքին մշակը է նոյն ատեն գրականութեան ալ սպասաւոր մը, ինչպէս է արդէն ստուարաթիւ մը մեր գրողներէն։ Հուսկ-բանք երուն կարողութի՞ւնը իբր գրական յաջողուածք։ — Տարիքը որ քնարական անունը տակաւ կը մեղմէ, միջամտած է այդ խօսքերուն, տալու համար անոնց յօրինման հետզհետէական կանոնաւորութիւն, համեմատականութիւն, ամրութիւն, բայց չէ կրցած զանոնք վերածել գրական իրագործումներու, ինչ որ արդէն խնդրոյ նիւթ չէր կրնար ըլլալ Պէրպէրեանին մտքին մէջ եթէ երբեք մեր հրապարակը անոր մէջ չարթնցնէր նման ալ արժանաւորութիւններ։ Խորքէն անպաշտպան, ձեւով հասարակ այս խօսքերը [5] կ՚ընկղմին բարոյախօսական ընթացիկ գրութեանց մոլուցքին մէջ։

Ունինք Պէրպէրեանէն տակաւին հաշիւը իր մէկ զեղծանումին։ Եղիան մեղադրեցին որովհետեւ գրական անուշ խորհրդանշան մը – Նիրվանա ն - աժանցուց, չըսելու համար գռեհկացուց, զայն տեղի ու անտեղի գործածելու չարաշահութեամբ մը։ Պէրպէրեան մեր մէջ հասարակութեան լայն խաւերուն իջեցուց Քուզէնեան գեղեցիկը, ճշմարիտը, բարին ՝ հռետորական տարազը։ 1840ին այդ տարազը իրեն անուն ունեցող գիրք մը 1880-ն մեր մէջ ընել օրակարգի հատոր մը` Իրապաշտները չներեցին, իրեն։ Ի՜նչ փոյթ։ Պէրպէրեան ամէն առիթ բարւոք համարեց այդ նշանաբանով նիզակ՝ ճօճելու հուսկ–բանք երուն ինչպէս անջատ դասախօսութիւններուն մէջ, այնքան որ հրապարակագրական որեւէ յօդուած, այդ թուականներուն, իրմէն թէ ուրիշներէ, պիտի դիմէր մոգական տարազին։ Եւ սակայն Պէրպէրեան պարտքին տակն էր կարդացած ըլլալու Les Philosophes Classiques du XIX siècle հատորը (Թէն)։ Կարդացած ըլլալու էր նաեւ Գոնդի, Լիրթրէի վերլուծումները։

Հուսկ-բանք երը չեն պատկանիր արեւմտահայ գրականութեան հաստատ փառքերուն։ Բայց վայելած են իրենց փառքը։ Ունեցա՜ծ են ազդեցութիւն՝ կերտումին մէջը այն սերունդին որ երկու դարերու հանգոյցին կ՚իյնայ։ Հոս է որ կը սկսի տարակոյսը։ Անուրանալի է որ Պէրպէրեան վարժարանը կերտած է դաս մը մարդերու, թիւով շատ աւելի կարեւոր քան ուրիշ որեւ է կրթական հաստատութենէ մեր ստացածը։ Ըսի թէ ինչ քիչ բան կը պարտինք Ռոպերթ Գոլէճին։ Ի՞նչ կը պարտինք Պէրպէրեանին։ Գրականութեան համար այս հարցումին յստակ ու կարճ է պատասխանը: Բայց ընկերային գետինի՞ն վրայ: Պէրպէրեան վարժարանէն ուսուցիչներ, բժիշկներ, գրողներ, առեւտրականներ, նոյնիսկ գիտուններ, պաշտօնեաներ, այսինքն ազատական ասպարէզներու նուիրուած մարդեր, փաղանգ մը կազմելու չափ բազմաթիւ են։ Այս մասին ոչ մէկ տարակոյս։ Ունի՞ն այս մարդերը կնիքը իրենց վարժարանին։ Ուրիշ խօսքով՝ առա՞ծ են, վկայականը ծոցերնին երբ մտիկ կ՚ընէին ներշնչեալ ուսուցիչը իր վերջին խօսքերուն մէջ, այն բարոյական, իմացական հաւասարակշռութիւնը որ մեր երիտասարդութիւնը կը հանդերձէ իր դերին։ Հոս, հաստատումը կը մնայ խնդրական: Չեմ լայննար, դեղագործի մը փայլուն, արժանաւոր անձնաւորութիւնը (Պէրպէրեանէն շրջանաւարտ) բացատրելու համար խնդրական տեսութիւններու: Ունիմ աւելի դիւրաւ շրջագծելի մարզ մը, — գրական մարզն է ատիկա։ Ի՞նչ ունին իրարու հետ համերաշխ Սեւակն ու Չրաքեան, Չրաքեանն ու Բաշալեանը, Թէքէեանն ու Սիամանթօն։ Ուրիշ խօսքով` ո՞րքան տեսակարար ուժէ անցած այս տարազներուն կազմաւորման համար վարժարանին գլուխէն։ Փորձեցէք պատասխան մը ճարել ու պիտի համոզուիք, որ այդ անուններով մեզի հասած գրականութիւնը հիմնովին կը հակասէ վարդապետին ոգիին ինչպէս արուեստի հաւատալիքներուն: Բան մը զոր կրնանք առանց այլեւայլի յայտարարել, ատիկա ալ՝ գրական սպասի համար երիտասարդներու մէջ տրամադրութիւն ստեղծելը պիտի ըլլար ու եղած է ատիկա։ Ռոպերթ Գոլէճը այդ քանիսն ալ անընդունակ մնաց։

Պէրպէրեանի ճառերէն հանդիսական որակուածները, որոնք Դաստիարակի մը խօսքերը ին եւ Դպրոց եւ Դպրութիւնք ին մէջ տեղ են գտած, աւելի տժգոյն նմանութիւններն են հուսկ բանք ին։ Կիրակնաւուր խօսքեր ը ( Դաստիարակի մը խօսքերը ) կը պատկանին նոյն շարքին ու լրագրի յօդուածներ են, գրուած՝ որոշ ջերմութեամբ մը, չըսելու համար հովով մը։ Այս բոլոր խօսքերը դուրս կը մնան գրականութենէ։ Կայ հրաժեշտի խօսքը, որուն աւելի հասարակ անունն է դամբանականը։ Բոլոր ասոնք եթէ մարդը ճանչնալու կը ծառայեն, չեն ծառայել անոր գրական արժանիք մը ճարելու։

Դպրոց եւ Դպրութիւնք ին հատորին երկու երրորդը կը զբաղի դպրոցով, զայն վարելու կանչուած ոգիով, անոր սպասը ընելու սահմանուած մարդերով, հոն տիրող կարգուuարքին ժամանակակից տուեալներովը։ Արդար մթերք մը, այդ մարզին վրայ, գործնական, օգտաւէտ գաղափարները: Պէրպէրեան չէ ծածկած իր աստիճանական զարգացումը այդ ուղղութեամբ ու իր յօդուածները մեզի կը յայտնեն նորութեանց հետամուտ տիպարը ուսուցչին։ Բարոյական ամուր խորքին վրայ ընդարձակ սա հետաքրքրութեանց բարքերը թերեւս կերպով մը գահաւորակը եղան անոր փառքին։ Յետոյ, ինչպէս ճառերուն, մանկավարժական այդ յօդուածներուն ալ մէջ Ռեթէոս Պէրպէրեան միշտ աւելի է քան մասնագէտ, մասնաւորուած, իր կալուածէն անդին չնայող տիպարը։ Ընդհանուր գաղափարներու հետ իյնալ ելլելու սա վարժութիւնը անոր ողնուղեղն էր թափանցած։ Ի՞նչ փոյթ թէ զուտ գրական [6] նկարագիր մը չըլլայ անոնցմէ արտահանելի:

Համապատկեր ը Ազգապատում մը չէր կրնար ըլլալ: Ռեթէոս Պէրպէրեան, լաւագոյն իսկ արդիւնքներովը մեր իմացական զարգացման կրկէսին համար, պիտի չառնէր ինձմէ աւելի քան յիշատակութեան մը զիջումը, եթէ երբեք որոշ չափով բերած չըլլար իր բաժինը արեւմտահայ գրականութեան ընդհանուր արդիւնքին։ Բոլոր գովեստները, յոբելեանները, մեծաբարբառ վկայութիւնները մարդու մը օրերուն վրայ քաղցրութիւններ են։ Մարդ մը ազատագրող, յիշատակարանի մը փառքին, խորհրդանշանի մը արժանիքին բարձրացնող տարրերը չեն պատկանիր վերի քաթեկորի ներուն։ Ձգա՞ծ է Ռ. Պէրպէրեան մեր գրականութեան գործեր որոնք կարդացուէին այսօր ալ, եթէ ոչ իրենք իրենց ներգոյակ ուժին, գէթ իրենց փաստին համար մեր գրականութեան շրջափոխումը լուսաւորող։ Այս հարցումին պատասխանը չի կրնար տալ Առաջին Տերեւք ը ։ Բայց կայ Խոհք եւ Յուշք ը ։ Աւելի՞։ Այսինքն արձակնե՞րը։

Կանխող էջերը, իրենց մեծ բաժանումներուն մէջ պարզեցին որոշ կողմերը այդ արձակին։ Ինծի կը մնայ գրագետ Պէրպէրեան մը ենթարկել վերլուծման։ Անշուշտ իր քրոնիկներն անբաւական պիտի գային նման ծանր վերագրում մը արդարացնելու։ Վերերը ըսի թէ Պէրպէրեան մտածած է գրական հարցերու վրայ: Այս հետաքրքրութիւնը առնուազն գրական քննադատի հով մը կը ճարէ իր համբաւին։ Այնքան քիչ է ստեղծագործականին բաժինը Ա. Չօպանեանին վաստակին մէջ, բայց այնքան մեծ՝ այդ մարդուն դերը մեր գրականութեան ճակատագրին վրայ:

Ժամանակ մը (1895-1905) երբ բռնապետութեան ա հ ը տարտղներ էր արեւմտահայ գրականութեան վաւերական մշակները, Պոլիս կը գուրգուրար Պէրպէրեանի խելքին վրայ, այդ հարցերուն շուրջ ասոր լուրջ պատրաստութենէն նուաճուած։ Արտաշէս Յարութիւնեանէն, Յովհաննէս Ասպետէն ու Գրիգոր Մալխասէն առաջ կար կարծիքը Պէրպէրեան էֆէնտիին, ու կը հասկնաք՝ գրական իրողութեանց վրայ։ Թերթ մը, հանդէս մը թեւրեւս անոր մէջ գրգիռ դառնային նոր գործունէութեան մը։ Բայց երկրորդական վարժարան մը կարի ծանր բեռ մըն է որեւէ միտքի վրայ:

Պէրպէրեան ստորագրած է գրական — քննադատական էջեր իր եւ օտարներու գիրքերը յառաջաբանող։ Առաջին Տերեւք ին նախաբանը գրեթէ գրական մանիֆեսթ մըն է ուր դժբախտաբար լեզուական հարցը կը գրաւէ առիւծի բաժինը։ Այդ էջերէն մօտ երեսուն տարի վերջ Ներաշխարհ ին սկիզբը դ րուած իր քանի մը էջերը կը փակեն կարծես այդ ձեւ գրականութեան մը շ ուրջ իր հետաքրքրութիւնները։ Չեմ՝ ըսեր որ Պէրպէրեան չէ հասկցած Ներաշխարհ ը: Բայց իր սերունդին չափերովը չափած է այդ գիրքը։ Չրաքեան կը յաւակներ անով մեր մեջ անկարելի գլուխ- գ ործոց մը ճարտարապետած ըլլալ ։ Ասիկա իր բերանացի, յետոյ բարեկամներով մեզի հասած խոստովանութիւնն էր ու Պէրպէրեան գիտէր ատիկա։ Այն ատե՞ն։ Այսինքն ո ՜ ւր պարտաւոր էին նայել լոյսերը այդ էջերուն։ Ներաշխարհ ի յառաջաբանը լուրջ, որոշ չափով մը թափանցուն, գումարը մըն է տա ր րերու ուր գրականը կը մնայ անկշիռ (այս մասին խօսած եմ ուրիշ տեղ, հետեւաբար չեմ կրկներ ինքզինքս)։ Ասկէ զատ, մէկու մը գրական տարողութիւնը փնտռել ու գտնել սա քիչ շատ հանդիսաւոր տեղերու վրայ, ինչպէս են տարեցոյցները, յառաջաբանները (Սուրէն Պարթեւեան անորակելի տրտմութիւններու տարաւ այդ կնքահայրութիւնները՝ ուրիշներու գործերը հանրութեան ներկայելու), առողջ, առնուազն պարկեշտ եղանակ մը չէ այդ տարողութիւնը բնորոշելու:

Պէրպէրեանի գրական արդիւնքը մենք կը գտնեք Դպրոց եւ Դպրութիւնք հատորին մէջ ամփոփուած։ Այդ գիրքին աւելի քան հարիւր յիսուն էջերը աւելի կամ նուազ չափով մը կը զբաղի գրական հարցերով։ Ասոնցմէ ոմանք հազիւ թէ կը պատկանին բուն գրականութեան ( Ժողովրդեան եւ գրագիտին աշխարհաբարները, Գրաբար լեզու եւ Գարագաշեան, Տաղաչափական խնդիր մը ), քանի որ այս հարցերուն կորիզը կուգայ լեզուէն։ Ասոնցմէ ուրիշ մաս մը ( Հելլէն դասական դպրութիւնք եւ արուեստք, Պերճախօսութիւն, Կրօնական պերճախօսութիւն, Քնարերգութիւն ) հանրագիտական յօդուածներէն զոր ամէն դպրութեանց ուսանող համապատասխան ձեռնարկներէ (traité) ի վիճակի է արտահանելու։ Ու ր ի շ կտորներ (1902 Փետր. 2 – Իւթիւճեանի «Մասիս»ին յիսնամեակի առիթով, Մուրատեանց Եպիսկոպոս, Մատթէոս Մամուրեան, Գարագաշի վրայ դարձեալ երկու գրութիւններ, Մխիթար Աբբայի երկհարիւրամեակին վրայ ) Պէրպէրեանի մասնաւոր կնիքովը կենդանագիրներ են, ինչպէս մենք տեսանք անոնց նախատիպարները Մարդիկ եւ Իրք ին մէջ։ Կան փոքր թիւով ուրիշ կտորներ: Ասոնք այլապէս ժամանակակից հարցերու շուրջը ( Նոր գրողներ, Վաղուան գրականութիւնը (երկու յօդուած), Ժամանակակից վէպն ի Ֆրանսա ) Պէրպէրեանի գրական զգայարանքը կը համադրեն: