Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Դ հատոր

Դ. ԲԱՐՈՅԱԽ O ՍԸ 

Առանց դժուարութեան չէ որ նման երես մը կը փորձեմ բանալ Խրիմեանի գրական գործին վրայ: Գրականութիւնը, մասնագէտին համար որոշ իր իմաստովը, կը մերժէ իրմէն դուրս թէեւ արտաքնապէս իրեն պատկանող հետաքրքրութիւնները ։ Գիրք մըն է U իրաք եւ Սամուէլ ը, ինչպէս Հայկական Նամականի ն կամ Գրական Փորձեր ը։ Ու արտաքնապէս բանաստեղծութեան հատոր՝ Տէրունի ն, Խոհունի ն, որոնք սեռին բոլոր պաշտօնական վաւերագրերը ունին լիարժան ու շքեղ, բայց չեն բանաստեղծութիւն: 

Ի վերջոյ պարտաւոր չենք պատրանքներ յաւերժել։ Բառը - բարոյախօսութիւն — իր իմաստին դատապարտութիւնը անկարող է արդէն հերքելու: Օտարներու մօտ անիկա երբեմն, մեծ գրագէտներու գրչին տակ, ըրած է նուաճումներ, յայտնութիւններ ։ Մեր մէջ՝ լման Վենետիկի գիրքերը գրեթէ կ՚իյնան սեռին տրական ցուցմունքին տակ։ Խրիմեան, իր այդ արձակներուն մէջ, ոչ միայն ընթացիկ բարոյախօսութիւնը կը գործադրէ ոչ - գրագէտ մարդոց, այլեւ կը հպատակի եկեղեցականի մըն ալ կոչումին ։ Անիկա ամէն շաբթու հանդերձուած էր եկեղեցիի բեմէն, ուր մարդիկ այնքան քիչ ականջ կը տանին ։ 

Միջազգային գրականութիւնները ունին անուններ որոնք փառքը կը կազմեն շահագրգռուած գրականութեանց։ Մոնթէնեը, Ռապըլէ, Վովնարկ, չափով մը Բասգալ, ուրիշ բան չեն ըրած եթէ ոչ մարդկային ապրումին համագումարին վրայ իրենց սեպհական, փորձառական թելադրանքները, կշիռը բիւրեղացած ձեւով մը յանձնել ապագային։ Ոչ սխալի, ոչ ալ չափազանցութեան մէջ եմ՝ երբ իր ժողովուրդը գրեթէ իր բոլոր խաւերուն մէջ ճանչցող, անոր հոգին ամենէն ամուր մասնայատկութեանց կատարելապէս initié մը կը կանչեմ վկայելու այդ ազգէն ու այդ հոգեբանութենէն, առնուազն քանի մը խոր, իրաւ բարոյախօսական դիտողութիւններ որոնք ոչ միայն գրող մը արժանի կ՚ընեն ուշադրութեան, այլեւ քիչիկ մը լոյս կ՚արձակեն մարդ կոչուած բարդ յղացքին ներսերը։ Ալիշանի արձաններուն, խորհրդածութեանց մէջ ( գլխաւորապէս Ընդ Եղեւնեաւ ) մենք շփումի կուգանք եկեղեցագիտական, հայրենասիրական, պատմաբանական ու բարոյախօսական որոշ մթերքի մը հետ, բոլորն ալ հասարակաց խորքէ մը հանուած ու հասարակային հասցէին գրուած։ Ալիշան մարդերը ճանչնալու համար զուրկ էր Խրիմեանին պատեհութիւններէն։ Պատմութիւնը գերեզման մըն է, ու դուք գիտէք թէ ժամանակ, որքան արագ կը փոշիացնէ անձերը։ Այդ գերեզմաններէն փոս փորողները՝ ոսկոր, եւ բանաստեղծներն ալ ունայնութեան քարոզ կը հանեն։ 

Բայց Մկրտիչ Խրիմեան ճանչցած է իր ժողովուրդին ոչ միայն գերեզմանատունը — անոր պատմութիւնը — ա յլեւ այդ ժողովուրդին բոլոր դասերը: Պայման առաջին ու աւագ ։ Յիշեցէք Նար - Պէյը, Եղիշէ Դուրեանը որոնք շփումի եկած են անշուշտ զանգուածներուն հետ, բայց փոյթովը իրենց սքեմին ։ Ըսել կ՚ուզեմ ` իրենց նախասիրութիւններուն սպասարկելով։ Խրիմեան ճանչցած է ուրիշ ժողովուրդներ, դրացի, որոնք գերի  են պահած իր ժողովուրդը: Այս՝ երկրորդ պայման։ Ամէն պատրիարք քիւրտերու հետ մարմնական աղերս չէ ունեցած։ Խրիմեան, այս անգամ ներհայեցօրէն (intuitivement) հաղորդ է իր ցեղին հզօրագոյն բնազդներուն։ Անիկա գիւղացի մըն է։ Անշուշտ Պոլիսին բոլոր գրողները, գործիչները, մէկ սերունդ ետով, այդ գիւղացին են, հաւասար հարազատութեամբ։ Բայց Նար - Պէյ մը Պոլսոյ գիւղերուն մէջ քաղաքը շարունակած է: Խրիմեան միշտ դարձած է ետ, իր գիւղը — Վանը մեծ գիւղ մըն էր — ու թարմացուցած է իր զգայնութիւնը այդ վայրին մէջ։ Գիւղացի մըն էր երբ կը գրաւէր Հայոց Եկեղեցիին բարձրագոյն գահը ։ Այս ` երրորդ պայման։ 

Միտք բանի՞ն: 

― Ա՛ն՝ որ այս բացառիկ հանգամանքներով պաշտպանուած, բանաստեղծի երեւակայութեամբ օժտուած, իր հայրենիքին բոլոր ձայներուն հաղորդ, ու իր մարդոց բոլոր զգայութիւներուն հետ զգայարանական կապերով ալ հաղորդ մարդ մը որեւէ ուրիշէ աւելի հանդերձուած էր նոր, իրաւ, խոր բան ըսելու, երբ կը զիջէր այդ խօսքին։ Յետոյ կան անհերքելի վկայութիւններ։ Ըսին թէ կը տպաւորէր մարգարէի մը նման, ըսել կ՚ուզէին անշուշտ թէ ամէն ինչ սա կղերականին վրայ նպաստ մըն էր թանձրացած մտածումը — խօսքը — ուժգին, շքեղ, թափանցուն ընծայելու: Խօսեցայ իր Պերլինի պատուիրակութենէն, այսինքն այն pittoresque էն որ այս արեւելքցին էր, այլապէս խորհրդաւոր իր վեղարին շուքին կրակէ իր աչքերը սեւեռաբիբ արժեւորող, մանաւանդ շքեղ որան իր մօրուքին փռելով լայն իր կուրծքին … ։ Տպաւորիչ էր այս մարդը մարգարէի մը պէս իրեն համար գործածուած է ուրիշ ալ տարազ մը, տէրվիշ ը, որ արեւելքի մէջ այնքան խորունկ, իրաւ թելադրանքներ կ՚արձակէ, հասարակաց գութին, պատկառանքին, երկիւղին մէջէն ։ Ըսել կ՚ուզէին, անշուշտ, այդ տարազով, թէ այդ քէշիշ ը ուրիշ խմորէ մէկն էր, ուրիշ որակով, ՝ առնուազն հոգիով, եթէ ոչ միտքով։ Ունէ՞ր տեսնելու ( մեր զգայարանքներէն վեր, անդին ) թաքուն ալ շնորհը որուն մասնիկն է որ կը յօրինէ իրական մեծութիւնները, ա յն դասակարգը որ կը վարէ մարդերը, միտքին եւ գործօնութեան մարզերուն վրայ, իրենց շրջանակէն միշտ անդին անցնող, գործող ։ Մեր կարիքները այս մարդուն չտուին պատեհութիւն՝ թաքուն զգայարանքներ զարգացնելու: Լման վաթսուն տարի մեր հասարակութիւնը գործածեց այս մարդուն բոլոր ուժերը, մաշեցնելով անշուշտ այդ ուժերուն մթերքը ։  Մինակ իր թափառումները, պայքարները, իր աշխատանքները բաւ էին անիկա սպառելու, որպէսզի հրայրքին ապացույցները չպակսէին ։ Խորհեցէք Աւետարանի պատմումին ուր խեղճ ու պատառ ժողովուրդը « նշան » կը խնդրէր Գալիլիայի Քարոզիչէն: Խորհեցէք քանի մը միլիոն հայերու միամիտ, թշուառ հաւատքին, « նշան խնդրելու » իր նոր ձեւին մէջ երբ այդ միլիոնը իր ազատութեան խորհուրդը կեդրոնացուց այդ տէրվիշին վրայ։ 

Խրիմեան տեսաւ, ապրեցաւ կէս դարը այս ժողովուրդին ամենէն խորունկ բեկումներուն, կորանքներուն։ Հոս անիկա կը միանայ իր սերունդին բոլոր աշխատաւորներուն, պզտիկ առաւելութեամբ մը սակայն ։ Ի վերջոյ Նար - Պէյ մը, իր շատ աւելի զարգայուն իմացականութեամբը, ընթացիկ գործօնական արժանիքներովը չէր որ պիտի ըլլար կարող լման հայութիւնը կեդրոնացնելու իր մէջ, քանի որ հիմնականէն պակաս էր ծնունդով։ Պոլիս մը Հայաստան մը չէր: Ու մեր ժողովուրդը այդ Պոլիսին յարմարելու արարքին մէջ հազիւ թէ կը պահէր պապենականէն անհրաժեշտը: Խրիմեան Նար – Պէյէն աւելի պիտի արժէր այդ հայրենիքին ճանաչումին, արժեւորման մեջ, քանի որ հաւասար չափերով բաժներ էր իր տարիներու ընդմէջ հայրենիքին եւ .. Պոլիսէն։ Ահա իր առաւելութեան մէկ փոքր կողմը։ Եղաւ անիկա ուրեմն մեր ժողովուրդի — համայնական — բոլոր տագնապներուն, բոլոր ծանր, սուր հոսանքներուն մէջ ու վերեւ: Սուտ չեմ ըսեր երբ յայտարարեմ որ անիկա հայ հոգիին ամենէն խորունկ աւազանն էր, յեղափոխական շարժումներէն անմիջապէս առաջ։ 

Նման մարդէ մը, ահա, մեր իրաւունքն էր սպասել ոչ միայն մեր իրականութեան ամբողջական անդրադարձը, այլեւ աւելին, այսինքն քանի մը տիրական, խորահա u պատգամներ որոնք բլային իր ժողովուրդին եթէ ոչ ամբողջ մարդկութեան հոգիէն վկայութիւններ։ Կարդացինք զանոնք, հիացումով, հը պարտութեամբ, ինչպէս կընենք ատիկա ֆրանսացի բարոյախօսներուն համար, հակառակ անոր որ ԺԷ. դարու ապրումները այնքան օտար, հեռու, անկարելի կը թուին մեզի։ Այս պահանջը դրէք իր ճշմարիտ կշիռին մէջ ու մի մեղադրէք զիս մարդոց պակսածովը [1] զբաղվելու իմ տրամադրութիւնը աճեցնելով քրէական յանցանք մը մինչեւ։ 

Այն հատորներ, որոնց մէջ Խրիմեան կը բարոյախօսէ ( Մարգարիտ Արքայութեան Երկնից, Դրախտի Ընտանիք, Խաչի Ճառ, U իրաք եւ Սամուէլ ։ Ասոնց ընդհանրութեանց հաղորդ, բայց բանով մը զատուող անոնցմէ՝ Պապիկ եւ Թոռնիկ ը առանձին կը տեսնէք ), հատորները եղան արեւմտահայ գրականութեան ամենէն աւելի հեշտագին կարդացուած։ Ո՛չ գերգնահատում, ոչ ալ արժեզրկում։ Գործածելով կեանքին մեթոտը այդ գիրքերուն բաղադրիչները արտահանելու, ես կը կենամ ամենէն առաջ անոնց հեղինակի  առջեւ։ Կը մտածեմ անոր ընդարձակ ծիրով, արկածալից, անհաւասար, խռովայոյզ կեանքին ու կը նօթեմ այս հանգամանքները, քանի որ անոնք չեն կրնար չտալ մարդերէ անհրաժեշտ հասկացողութիւն ։ Հայոց Հայրիկը պարտքեր կը զգար իր մէջը, հանդէպ իր ժողովուրդին։ Անոր հոգեղէ ն կարիքներուն կը սպա u արկէր իրեն յատուկ խանդով, ծրագրով ։ Մի մոռնաք Հրաւիրակ ները, Արծուի ները որոնք նույն այդ ոգին թելադրանքէն կուգան։ Մի մոռնանք մանաւանդ գործնական իր բնազդները, իմաստութիւնը, մարդերը տպաւորելու իր մեծ հմայքը։ Քով քովի բերէք սա շնորհները որպէսզի տպուին հանդէսներ, բացուին որբանոցներ, հարթուին ճամբաներ դէպի եպիսկոպոսութիւն, պատրիարքութիւն ու ասոնցմէ վերջ հայրիկութիւն, այսինքն մարգարէութիւն: Խրիմեանի բարոյախօսութիւնը այսպէս յարդարուած գործօնութեան մը վաւերացումն էր։ Ըսի թէ մէկէ աւելի անգամներ լոյս են տեսած ա յդ հատորները։ Պիտի աւելցնէի որ անոնք լոյս տեսան միշտ բարերարուած, նոր բառով մը ` մեկենասուած: Ու կը խնդրեմ որ չարհամարհէք միւս փաստն ալ, քանի որ այդ բարերարուելու առաքինութիւնը տակաւին չէ պաղած: Կ ՚ ակնարկեմ Ամերիկայի հատորին։ Յետո՞ յ։ Թող ներուի ինծի մտածել գրավաճառային ալ բարքեր, որոնք  տաղանդային յանդգնութեանց կը բարձրանան երբ հարցը կայ համբաւէ մը արդիւնք ճարելու։ Ու Խրիմեան ԺԹ. դարու մեր մեծագոյն համբաւն է։ Ուրեմն մարդը, իր փորձառութիւններով, շրջանակը ՝ իր կարելիութիւններով։ Երկու տիրական ազդակներ այդ գործը բացատրող, որպէսզի հասկանալի դառնայ գրական եթէ ոչ գայթակղութիւն մը, գէթ անբնականութիւն մը, ժողովուրդի մը մէջ որ կրօնական մատեաններէն դուրս՝ Նասրէտտին Հօճա ն եւ Բախտագուշակ ը միայն արժանացուցած է « վերստին ծննդեան » ։ 

Այդ հատորները իրար յաջորդած են զարմանալի արագութեամբ մը ։ 

Անոնցմէ Մարգարիտ Արքայութեան Երկնից ը տասնամ մը կը կանխէ յորդումը, գրուած ըլլալով « իբր խուն վաստակ երկոց (1867) Մկրտիչ Խրիմեան վարդապետի » ։ Ձօնուած է « Առ բարգաւաճեալ շառաւիղս ՕՏԵԱՆ ԳԵՐԴԱՍՏԱՆԻ »։ 

« Հայաստանցի նժդեհ » վարդապետը շրջանի մեծագոյն հա յ երէն մէկուն ( Գ. Օտեան ) ունայնամտութեան չ ՚ ապաստանիր անշուշտ երբ կը հրատարակէ իր գիրքը ( թէեւ 1869 ին Օտեան պիտի առաջարկէ անոր անունը Պոլսոյ պատրիարքութեան ) ։ Անիկա խոր համոզումն ունի իր գործին բարիքին ։ Կը հաւատայ թէ երկնքի արքայութեան այդ մարգարիտները պիտի լուսաւորեն իր ժողովուրդին մռայլ, անտարբեր թմբիրը ։ 

« Ես տրուպս, որ իբրեւ վարդապետ եւ մատակարար պաշտօնեայ կոչուած եմ Աւետարանի սեղանոյն, աւասիկ նոյն ամենալի, անսպառ սեղանէն դոյզն մի ճաշակ պատրաստեցի Սիօնի որդւոց համար ։ Մատթէոսի Աւետարանին հինգերորդ, վեցերորդ եւ եօթներորդ գլխոց վրայ մեր մտաց չափաւորութեամբ խորհրդածելով …»։ 

Ահա գրքին ծագումը։ Կը բացուի յիշուած գլուխներուն արտագրումով։ Կը հետեւին խորհրդածութիւնները։ « Վերջաբան առ Ընթերցողս » ը կը փակէ այս շարքը։ 

Համապատկեր ը հազիւ թէ գրականութեան պատկանող գործերու վերլուծումը անկարող է դիմաւորել։ Դիտել կու տամ քանի մը անհրաժեշտ իրողութիւններ։ Ասոնցմէ մէկն է այս « տրուպ » վարդապետին մեծ ողջմտութիւնը երբ Աւետարաննե ր ու ամենէն հզօր գլուխները նիւթ կ՚ընտրէ խորհրդածութեան ։ Աւելորդ է ծանրանալ լերան քարոզին ( Երանիները ) համաշխարհիկ տարողութեանը վրայ։ Երբ այնքան դիւրին էր Հին կտակարանին pittoresque պատմում, օգտագործել ( Նոր Կտակարանէն խաչելութեան տռաման անիկա պիտի վերածէ աժան քարոզի, Մարգարիտ Արքայութեան Երկնից էն տասը տարի վերջը ) Խրիմեան կը խորհրդածէ քրիստոնէութեան բարոյական օրէնքները համադրող այդ էջերուն վրայ: Ուրիշ հարց ` իր խորհրդածութեանց նկարագիրը։ Բայց բարոյական հասկացողութեան սա փաստը ինքնին գրաւական մըն է մարդու մը կշիռէն որ նժդեհ վարդապետէն հանդերձուած էր Պոլսոյ պատրիարքութեան եւ աւելի վերջը ամենայն հայոց հայրապետութեան բարձրագոյն Աթոռին գահակալը ըլլալու: Կայ տակաւին այդ մարդուն ախորժանքը՝ հովիւի իր պաշտօնէն: Երբ Հրաւիրակ ներէն գրական նանրանք մը կարող են հեռուէ հեռու թելադրել, միւս բոլոր գործերը այդ հովիւին սրտագին վկայութիւնները իբրեւ ստիպուած ենք արժեւորել։ Միշտ ուրիշ խնդիր՝ ըսուած էին ներքին արժէքը ։ Խրիմեան իբրեւ գրագէտ վերլուծելի անուն մը չէ։ Երրորդ նկատողութիւն՝ իր սերունդին գործնապաշտ ցանկութիւններուն բոլորանուէր իր սպասը։ Մարդիկ երբեք, իր շրջանին, մտածած չունին իրենց մեծ կամ պզտիկ անձերուն, մեծ ու պզտիկ սէրերուն, նանրանքներուն ։ Եթէ Ալիշան կը յօրինէ իր Նուագք ները, արտաքնապէս տարբեր հոգեբանութեամբ, ներքնապէս հաւատարիմ է սերունդին հանգանակներուն: Քրիստոնեայ, հայրենասէր, պատմաբան Ալիշանը կը կատարէ իր դերը հայոց լեզուին սխրանքին ընդմէջէն, բայց երբեք չի մտածէր իր ըրածին արդիւնքին, այսինքն՝ գրական փառասիրութեան։ Չորրորդ՝ 1870ի յատուկ ուրիշ նկատողութիւն, - բողոքականներով ընդհանրացող բարոյախօսական ախորժանքը հայացնել ։ Այսինքն պատրաստել գործեր՝ ուր Աւետարաններու մեկնութիւնը գոհացում տար մեղքերու հասկանալի ծարաւին։ Ալիշանի գրաբար խորհրդածութիւնները բարոյական իրողութեան շուրջ անկարող էին հասնելու միջին ընթերցողին։ 

Մարգարիտ Արքայութեան Երկնից ը, ինք իր մէջ, այսինքն իր պարունակած բարոյական հասկացողութեան մթերքովը, մեզ չարտօներ Խրիմեանի անձին ետեւէն բարոյախօս մը գտնել: Խորհրդածութիւնները, գործնական, անմիջական, չեն պաշտպաներ խորհրդածողը: Ըսել կ՚ուզեմ ընդարձակ իր փորձառութենէն, մարդերու իր ճանաչողութենէն մեր գտածը, այդ էջերուն վրայ, անբաւական՝ հիմնովին ազդեցիկ խօսողը, քաջ հովիւը արտահանելու: Հոս ու հոն, փայլակնաձեւ, խօսքի կտորներ, որոնք կը խղդուին անխուսափելի հասարակ տեղիքին մէջ,  երբ Աւետարաններու մատակարարը, այդ գիրքին ամբաւ հարստութիւններէն փշրանքներ կը նետէ կարդացողին։ Իր լեզուն, աղուաշ ու տաք, թափանցումը կ՚ընէ, խառնուածքէն որոշ պաշտպանութեամբ մը։ Ասկէ աւելին չեմ արտօնուած խօսելու: Բայց գրքոյկին ազդեցութի՞ւնը։ Թորգոմ Սրբազան կը նօթէ որ անիկա ծնունդ էր առած շրջանին կրօնական զգացման մէջ նուաղումէն, նահանջէն։ Խրիմեան պէտք մը կը դիմաւորէր, ըստ իրեն, հասարակութեան ընծայելով կրօնազգած ապրումներու հանդէս մը այդ գիրքով։ Թորգոմ Սրբազան խանդավառ խօսքեր ունի երբ կը գնահատէ Մարգարիտ Արքայութեան Երկնից ը ։ Չեմ վիճարկեր։ Եկեղեցւոյ պաշտօնեայ մը եւ գրականութեանց պատմիչ մը տարբեր հոգեբանութեանց կը սպասարկեն: Խրիմեան ոճի ասպետ մը չէ որպէսզի իր խորքին սովորականութիւնը չափով մը ըլլար փրկած։ Այսպէս թէ այնպէս, թերեւս շատ կարդացուած այդ հատորը արեւմտահայ գրականութեան դիւանին մէջ թիւ մըն է, անուն մը, բայց ոչ կեանք մը: 

Խաչի Ճառ ը, տասը տարի վերջը (1877) ։ Գրքոյկը ունի Յիշատակարան մը, իր հօրեղբօր յիշատակին, որմէ Մկրտիչ առած էր իր կրթութիւնը: Ունի Յորդոր մը, պաշտօնակից եղբայրներուն։ Կը հետեւի Ճառ ը։ Կուտամ բովանդակութեան գլուխները, 

Սիոնի Վերնատուն եւ Զատկական Գառն: Յիսուս ի Գեթսեմանի Ձոր։ Յիսուս առաջի Դատաւորաց։ Յիսուս ի Ճանապարհս Խաչակրութեան։ Յիսուս ի Բեթելայ Սար։ Յիսուս Անօգնական Թողեալ։ Յիսուս ի Գերեզման Մահու։ Յիսուս ի Ներքին Բանտն Սանդարամետին։ Յիսուսի Յարութիւն եւ Յաղթանակ Խաչին։ Յիսուս ի Լեառն Ձիթենեաց։ Անշուշտ պզտիկ ուշադրութիւն մը պիտի բաւէր այս գլուխներուն տակ դրուած իրողութիւնները գնահատելու։ Տնօրինական շաբաթէն ամենէն տռաւմաթիք իրողութիւնները: Յարութիւն եւ համբարձում։ Խրիմեան իր փառասիրութեան մէջ մինչեւ ո՞ւր է նայած։ Արդիւնքին սովորականութիւնը մեզ կը վարակէ այսօր ծանր անտարբերութեամբ մը։ Ի վերջոյ, այդ ճառերուն հեղինակը Հրաւիրակ ներուն առնուազն տանելի ոգեկոչողն էր։ Ու տնօրինական շաբաթը մէկն է մարդկութիւնը խորապէս յուզող տռամաներէն, եթէ չէ գերագոյնն իսկ: Այն ատե՞ն։ Պոլիս, իր աշխատանքի սեղանին վրայ, 1876 ին, երբ նախորդ պատրիարքը կը մտապատկերէ Սուրբ Քաղաքը, չունի՞ այդ մտքին առջեւ թանձր տեղեր, իրաւ որքան տրտմաթախիծ, որոնք Երուսաղէմ ուխտաւորը կ՚ընեն հոգեկան ուրիշ միութիւն։ Այս հարցումին պատասխանը դուք  կը գտնէք գրքին մէջ ուր կը ղրկեմ ձեզի: Ոչ միայն այդ պատասխանը պիտի գտնէք, ձեր ուղղակի փորձառութեամբը, այլեւ պիտի համոզուիք թէ ինչ կը նշանակէ նետել բռնելը, զոր լսած էք ժողովուրդի բերնէն։ Պիտի զգաք թէ մարդիկ ինչ անպատասխանատու այլուրութեամբ մը, երբեմն մեծամտութեամբ, երբեմն խառնուածքէ բխող ռոմանթիզմով մը կ՚արձակեն բառերը տեղէ, պայմանէ, պատշաճութենէ, իրաւութենէ բացարձակ անմասնութեամբ մը: Չունինք վկայութիւն մը թէ այդ ճառերը խօսուած կրնան ըլլալ Եկեղեցիի Բեմէն, թէեւ համոզուած եմ որ Մկրտիչ Խրիմեան իր ըսելիքները անկարող էր կարգաւորելու, թուղթի ինչպէս բեմի վրայ: Կան էապէս ներշնչումով խօսող, գրող, գործող մարդերը։ Ու ոչ մէկ տարակոյս որ այս երեք գործօնութիւններուն մէջ Խրիմեան կուգայ առաջին բլանի, իբր ներշնչեալ մը։ 

Քանի՜ցս ստիպուած եմ եղեր հանդուրժել այս ներշնչումի ասպետները, դարձեալ բեմի, թուղթի վրայ, որոնք հէքեաթ պատմելու, թելադրելու, յուզելու, ծափ ստեղծելու տիրական արարքին միայն ուշադիր, ասկէ բռնավար, չափէ, պարկեշտութենէ օտար ապահովութեան մը մէջ, խօսքը կը հեղեղեն, երջանիկ որքան անպատասխանատու: Գրող մը, ուսուցիչ մը, աստիճանաւոր մը ։ Այո, երբեմն ալ որակեալ անձեր ( վարդապետ, եպիսկոպոս, արքեպիսկոպոս, պատրիարք նոյնիսկ ) իրենց ոսկեպաճոյճ կամ մանիշակագոյն շուրջառներուն մէջ, աս ու այն հանդիսաւոր առիթով, մեծ տաղաւարներու, իրենց կուտան ազատութիւն գլուխ քարկոծելու, բայց հերոսական առաջադրութեամբը, ճակատագիրովը իրաւ բան մը, պուտ մը արդար մտածում կամ զգացում զիրենք լսողներուն չհաղորդելու: Կը խորհիմ՝ թէ Մկրտիչ Խրիմեան, Պոլսոյ մէջ, հազարաւորներ քաշեր էր իր խօսքին հմայքին ։ Թէ այդ քաղաքին քառասունէ աւելի եկեղեցիներէն մէկուն մէջ իր աւուր պատշաճի քարոզը շաբաթ մը առաջ, լրագրական ազդերով, օրակարգի էր անցեր ժողովուրդի լայն խաւերուն։ Թէ երջանիկ Եկեղեցիին թաղական խորհուրդը հեշտագին հրաւէրներ էր ուղղած համայն հաւատացեալ ժողովուրդին փութալ, ըմբոշխնել հոգեպարար սնունդը Վասպուրականի մանանային, եւ այլն, եւ այլն ։ Խաչի Ճառ ը ո՞ւր է խօսուած, երբեւիցէ խօսուա՞ծ է: Ըսի թէ չունիմ տեղեկութիւն։ 

Գրքոյկը իր երկրորդ մասին մէջ կը զբաղի բոլորովին տարբեր հարցերով։ Այս մասը ունի տիտղոս՝ Հանդէս Աշխարհամարտ ։ Ահա բաժանումները։ — Աշխարհ Յիսուսին դէմ, Մամոնան Աստուծոյ Դէմ, Նիւթապաշտք Նախախնամութեան Դէմ, Յաղթանակ Ճշմարտութեան ։  Այսի՞նքն։ Ի՞նչ կ՚ուզէ ըսել այս մարդը այս խորհրդածութիւններով։ Այս հարցումին ալ պատասխանը ընթերցողը կը գտնէ դիմելով գրքոյկին։ Որեւէ վերլուծում անբաւարար կուգայ խօսքի հեղեղը իմաստի վերածելու երբ այդ խօսքը խօսք է, շքեղ բացարձակութեամբ մը, առանց ուրիշ տարրի։ Վերնագիրները՝ լայնօրէն թելադրական։ Նիւթը ` դարերով մարդերը շահագրգռող։ Խրիմեանի գրչին տակ անիկա կը վերածուի անփրկելի բառակոյտի մը։ Ու ցաւագին հակասութիւնը սա արդիւնքին։ Խրիմեան ժողովուրդի մարդ մըն է։ Ու նման բերանէ մը խօսքը ` առնուազն ծանր ապրումին գահաւորակը ( Նար - Պէյի մը թերեւս պիտի ներուէր խօսքի շնորհներ չարաշահիլ ու չապրումներ արժեւորել ) ։ Եւ սակայն Խաչի Ճառ ին մէջ կը պակսի այդ ժողովրդական ողջամիտ իսկ տարողութիւնը: Երբ այս տողերը կը գրեմ, մտքիս կը ներկայանան գիշերները Պոլսոյ եկեղեցիներուն, ուր այդ թուականին ( եօթանասնական ), առնուազն հազարաւոր պանդուխտներ, ցերեկուան քրտինքը թերեւս դեռ չպաղած իրենց ճակտէն, կը վազէին ժամ, կիսամութ լոյսին մէջ կը խոնարհէին իրենց գլուխները քարերուն, ու իրենց կենդանի խաչելութիւնը — բացէք պանդուխտը ու պիտի գտնէք արդարացումը — հանդուրժել կը սորվէին, իրենք իրենց, մեծ Խաչուողին սրտառուչ, վսեմ օրինակին դիմաց։ Խրիմեան որ եղերականին զգայարանքը ունեցող մէկն էր, եղերական այդ գրքոյկին մէջ ամէն էջի մեղանչած է իր պարտքին դէմ, ապրումի տեղ բառ տեղ տալով ժամւորներուն գլխուն։ Դիտել կուտամ որ մարդկային հոգին խռովող ամենէն բարդ հարցերը — կեանքին առեղծուածը, ցաւը որ իր ժողովուրդին իբրեւ առօրեայ հաց մատուցուեցաւ անոր ջիղերուն, պարէնի, վայելքի փոխան, տառապանքը որ ցաւն է դրութեան վերածուած, համայնացած, մահը որուն դէմն են, քաղուելու ճակատագրով, հասակները մարդոց բոլոր որդիներուն, արքայութիւնը, դժոխքը — սեպհականութիւնն էին ոչ միայն Խրիմեանին, այլեւ զինքը մտիկ ընողներուն։ Խաչի Ճառ ը այդ հարցերուն վրայ հասարակ խօսքէն դուրս ոչինչ է ըսած։ Ոչ իսկ տաք իր խառնուածքին գոլը ` որպէսզի այդ ամայքը մտածումին մեղմանար զգացական տարրերով [2]: 

Նկատի չեմ առներ Ժամանակ եւ Խորհուրդ Իւր հատորիկը, թելադրուած ` 1875 ի յուզումնայորդ շրջանէն։ Արեւելեան հարցը քաղաքակիրթ աշխարհին տիրական տագնապն էր այդ օրերուն ու ազդակ՝ որպէսզի մեր մէջ ամէն գրիչ բռնող, լեզու շարժող  մարդ մեր գլխուն դառնար դիւանագէտ ։ Աւելցուցէք Ազգային Սահմանադրութիւն անուանուած ոգեւորութեան նոր կերպարանքը։ Հրաժարեալ պատրիարք մը ու պոլսական շրջանակները, միջազգային ու թրքական շեշտ էնթրիկներով ։ Խրիմեան պիտի  մտածէ քաղաքական մտածողութիւն մը, երբ ատկէ իր անմասնութիւնը աւելի քան պայծառ ապացուցուած էր պատրիարքութեան։ Գրքոյկին մէջ կը պակսին ոչ միայն այդ քաղաքական մտածողութիւնը արտօնող ուժեր, այլ մանաւանդ հայ եկեղեցականի գործնական զգայարանքը, այն մեզի յատուկ գործօնութիւնը որ երկար դարեր մեր համայնքները կառավարեր է։ Աշուշտ Վանի մէջ, մանաւանդ Տարօնի մէջ առաջնորդական պաշտօն մը մարդը չի ձգեր միամիտ ու անձնահաճ, ինչպէս Բերայի կամ՝ Օրթագիւղի քարոզչութիւն մը Խրիմեան իր հատորները գրելէ առաջ չէ մտահոգուած անոնց տարողութեամբը։ « Խայաստանցի » ՀԱՅՐԵՆԱԽՕՍՆ է որ պիտի չմեռնի այդ մարդուն մէջ 1850 էն վերջ։ Այսինքն խօսքի մարդը պիտի վարէ անոր գրիչը ամէն ուղղութեամբ, շքեղ գրաբարով պոէմաներէն մինչեւ Թագաւորաց Ժողով անունով ծանօթ անտարազելի պատմումը։ Ժամանակ եւ Խորհուրդ Իւր ը ուրիշ բան չէր կրնար ըլլալ: Բայց մինչ Խաչի Ճառ ը, Մարգարիտ Արքայութեան Երկնից ը ուղղակի բարոյական մտահոգութեանց են յայտարար, Ժամանակ եւ Խորհուրդ Իւր ը նախկին պատրիարքի մը իմաստութեան, փորձառական զգայարանքի մըն ալ կը յաւակէր վկայութիւն բերել։ Ու այդ անկիւնէն դիտուած, գրքոյկը չի գոհացներ ոչ մէկ կողմ։ Խրիմեանին ուղեղովը մտածել իրենց պիտի չներեն Պոլսոյ ազգային շրջանակներու իմաստունները։ Ժամանակ եւ Խորհուրդ Իւր ը քաղաքական ոչ մէկ տեսութիւն, ոչ իսկ շրջանի աժան լրագրողներուն ողջամիտ քարոզանքը։ Ու այս փաստը մի նուազեցնէք իր տարողութենէն: Եթէ Հռովմի պրոպականտայի ծիրանաւոր հայ եպիսկոպոսները, ազգային եկեղեցիի սպասման դառնալէ վերջ, մեզի չբերին արեւելքը ըմբռնելու ընդունակութիւն ( Նար – Պէյ, Օրմանեան, եւայլն ) գէթ եղան զգաստ քաղաքական իմաստասիրութենէն որ տարբեր բան մըն է անշուշտ քան պատրիարքական աթոռներ լեցնելը, կամ Սահմանադրութեամբ ծնած ժողովներու նախագահութիւնները: Մնաց որ սրբազան մարզէն երբ փոխադրէք ձեր դիտողութիւնը աշխարհիկ շրջանակին ուր բարձրագոյն ուսում, լայն փորձառութիւն, նոյնիսկ անձնական ծանր հրապոյր երբեմն կը պաշտպանեն մարդերը — յիշեցէք 1860 ծանր աւագանին, եւրոպական կրթութեամբ ու պետական պաշտօններու մէջ որոշ հեղինակութեամբ, — մեր գտածը տարօրէն քիչ է, քաղաքական խելքէ մը խօսիլ արտօնուելու համար։ Ժամանակ եւ Խորհուրդ Իւր ը նման է, երկունքին ինչպէս գործադրումին մէջ, Խրիմեանի միւս գրական ձեռնարկներուն։ Չի գար ոչ  ներսէն, այսինքն սեպհական փորձառութենէ, ոչ ալ դուրսէն, այսինքն քաղաքական դէպքերու մղումէն։ Կուգայ, ինչպէս միւս հատորները, չեմ ըսեր քմայքէ, այլ թեթեւ փառասիրութենէ։ Մարդիկ պարտաւոր են կանաչ պահել իրենց դափնիները, մանաւանդ երբ շատ մօտիկն են կրակին եւ Հայոց Հայրիկը բաւական ծանրաբեռն էր իր համբաւով, որպէսզի չմտած էր այդպէս ինքզինքը զանգուածին հետաքրքրութեանը բանալու, պարբերական խաղերով, -- գիրք, բողոք, քարոզ, բոլորն ալ միջոց՝ զինքը հանելու առաջաւոր բլան ներու: Ինքն է որ պիտի գտնէ կերպը, Սուլթան Համիտէն պատուանշանուած. Վարժապետեանը հանրային դատաստանին մէջ կործանելու, գրելով ահաւոր նախադասութիւններ. – « Ոչխարներուն ոսկորներէն մանեակ շինեցին եւ Հովիւին վիզէն կախեցին »: Կը հասկնաք մանեակը ու կը տառապիք Հովիւին հաշւոյն։ 

Ժամանակագրական կարգով հոս կ՚իյնան Վանգոյժ ը եւ Հայգոյժ ը, որոնց չեմ դառնար նորէն։ Բայց կը խտացնեմ անոնց թելադիր ապրումները Ժամանակ եւ Խորհուրդ Իւր ով յայտնի իմացական բարեխառնութեան խորը։ Ի վերջոյ, 1946 ին մենք քաղաքական իմաստութեան մագիստրոսներ պարտաւորուած ենք պատուել, այս ու այն փաստաբանին, լրագրողին, եկեղեցականին վրայ, մանաւանդ կրկնել, օրինակելի ու կարգապահ, օտարներու քաղաքականութեան կարգախօսները: 1870 ին այդ իմաստութիւնը ոչ միայն գերազանց արժանիք մըն էր էնտէլիգէնտ որակել կարգի մը, այլեւ պարտք մը։ Դասականացա՜ծ կերպարանքը սա մտայնութեան։ 

— Իւրովսանն ծառայել ազգին։ 

Խրիմեան կը ծառայէ՜ր իր սիրելի ժողովուրդին: 

Այդ շրջաններուն կը զուգադիպի խմբագրումը Ծրագիր Բարենորոգմանց ի, որ մնացած է ձեռագիր (1909 ին, այսինքն երեսուն տարի վերջ, գրավաճառ մը տպագրելով զայն կը ծառայէ իր տունին ) ։ Ընթերցումը այդ վաւերագրին ի նպաստ է սա Վանեցիին ընթացիկ տուրքերուն։ Անշուշտ, էապէս քաղաքական – ընկերային — տնտեսական նկարագիրներ պարզող նման ձեռնարկ մը արդար պիտի ըլլար փորձուած տեսնել հանգամանաւոր անձերէ, այնքան առատ՝ այդ շրջանին, մեծ մասը Եւրոպա ըրած, առնուազն պետական պաշտօնեայ։ Մերժած ըլլալու են սա մարդիկը այդ ձեռնարկը, ամենայն հաւանականութեամբ հարցին ազգային հանգամանքէն վախնալով։ Խրիմեան, իրեն սովորական անփութութեամբը, անվախութեամբը,  մանաւանդ անբաւարարութեամբը կը խմբագրէ վտանգաւոր թուղթը որ կը մնայ թուղթ: Քաղաքական, այսինքն ձեռնահաս մարդը այս թուղթին ետին կը պահէ նոյն համեմատականութիւնը Խրիմեանի եւ իր գործին միւս երեսներուն հետ, բացի քերթողականէն ուր արուեստագէտը աւելի է քան մարդը: 

Կարճ պիտի ըլլամ Մարգարիտ Արքայութեան Երկնից տիտղոսուած հատորիկին հետ։ Հոն ո՛չ մարգարիտ կայ, ո՛չ ալ սատափ: Բայց պիտի յիշեմ՝ մատենագրական տարողութեամբ մանրավէպ մը որ կը տարածուի նաեւ Դրախտի Ընտանիք հատորիկին վրայ։ Այս վերջինը աղջիկներուն իբր օժիտի յարգի նիւթ մը յիշատակուած է Վանայ տարեգրութեանց մէջ։ Առաջինը կը պատկերէ գործնական Վանեցին որ իր եպիսկոպոս ձեռնադրուելուն առիթով (1868, Գէորգ Դ. մեծագործ կաթողիկոսէն ) սինոդականներուն պայմանադրական նուէրները կը վերածէ թուղթէ մարգարիտներու, նախապէս գրգռելով ախորժակները նուէր – մարգարիտներու տարաձայնութեամբը։ 

Դրախտի Ընտանիք ը գրական գործ մըն է եւ չէ, Հայրիկին միւս նման ներշնչումով հատորներուն ճակատագրովը։ Անիկա, մեր երանելի պատմիչներուն նման, չի կրնար իր գործը չսկսիլ … արարչագործութենէն։ Ահա արագ դասակարգութիւնը գլուխներուն. 

ա) — Դրախտի Ընտանիք, ուր կը տրուի դասական պարտէզը մեր սկզբնական ծնողներուն: 

բ ) — Դրախտի Ընտանիք, արտաքոյ դրախտին։ Դիմել Ծննդոց Գիրք ին։ 

գ ) — Հայոց Նահապետական Տուն եւ Ընտանիք, դիմել ազգային պատմութեան։ 

դ ) — Մարդ եւ Ամուսնութիւն, այսինքն խօսքեր որոնց մէջ յիշուած երկու գիրքերը ունին որոշ բաժին եւ մեր ժողովուրդին բարոյական միջին ըմբռնողութիւնը։ Մի փնտռէք ազգագրական հում նիւթ, բարքերէ սեւեռում, որոնք որոշ արժէք մը կարող էին հայթայթել, գէթ մեր ընկերային բարեշրջումը լուսաւորող։ 

ե ) — Տուն եւ Ընտանիք, մի սպասէք ձեր ժողովուրդի միջին կարգին պատկերը, ձեր գեղջուկին խրճիթը կամ հարուստին ապարանքները եւ Խրիմեան գիտուն մը չէ ու չի մտածեր հաստատ տարրերու օգտագործումին, այդ տունն ու ընտանիքը երբ առիթ են աժան խրատներու 

զ) — Ամուսնութեան կամ Ընտանեկան Կեանքին Խափանարար Զեղծմունքները, այսինքն 1870ի մեր ընտանեկան կեանքին մէջ ուշագրաւ խաթարումներու թելադրանքը։ Ուրիշ որեւէ գրող, նոյն իսկ խմբագիր, պատեհութեան մէջ էր բարքերու լայն պատկերացումի մը, մեզի համար այսօր այնքան թանկ։ 

Ու այսպէս շարունակելով՝ 

է. ը. թ. գլուխներուն մէջ ( Ընտրութիւն եւ Իրաւունք Կենակից Ամուսնոյ, Հարսանիք եւ Խորհուրդ Պսակին, Կոչումն Հարսին եւ Փեսային ) անիկա իրարու կը խառնէ պատմութիւնը որ իրեն համար կը նշանակէ Մ. Գիրքը, իր ժամանակի սովորութիւններէն փշրանքներ, մասնաւորապէս հարսանեկան արարողութիւնները, պուտ մը իրաւ իրողութիւն խղդելու համար պատուէրներու հեղեղի մը մէջ։ Գիրքին ամենէն քիչ հինցած մասը հոս է անշուշտ, քանի որ գէշ աղէկ բարքէ տարրերը կրնանք հանդիպել այդ ընդարձակ բազմաբանութեանց մէջ։ 

Չեմ հետեւիր գիրքին մնացեալ գլուխներուն, ժա. ին մէջ Մայր եւ Դայեակ վերտառութեամբ Խրիմեան քանի մը իրաւ ապրումներ կը յաջողի փոխանցել մեզի։ Ահա պատառիկ մը այդ գլուխէն. 

«… Մի օր մանկամայր տիկին դայեկին սենեակ կը մտնէ այն պահուն՝ երբ նա տղուն կաթ կուտար, եւ կը տեսնայ որ դայեկին աչքերէն կաթ կաթ արտասուք կը հոսին մանկան երեսին վերայ։ Կը հարցնէ տիկին, թէ ինչո՞ւ համար կուլաս եւ ի՞նչ է պատճառ: Դայեակը թէեւ առաջին անգամ ծածկել կ՚ուզէ սրտին ցաւը, բայց երբ կը ստիպէ տիկին, նա կը պարտաւորի խոստովանիլ: 

« Ինչպէ՜ս խօսիմ, Տիկին, եւ ի՞նչպէս բացատրեմ սրտիս դառնութիւնը՝ կը պատասխան է դայեակը, անմայր մանկիկս յիշեցի եւ կուլամ. եւ միշտ կուլամ քեզ մի գաղտնի եւ առանձին, մի գուցէ տեսնես եւ կարծես որ ցաւակիր մօր սիրտը կը դառնացնէ կաթին քաղցրութիւնը, եւ կամ այս աղի արտասուաց կաթիլները, որ կայլակելով աչքէս կը թափին մինչեւ ի կուրծքս, եւ մանուկը կը ծծէ զայն կաթին գետը: Կ՚աղաչեմ, մի զայրանար, տիկին, դայեկին կեանքը թշուառ է. ամէն ժամանակ երբ կը յիշեմ ու կը մտաբերեմ թէ իմ վարձակալ դայեակը զաւկիս կաթ կու տա՞յ, թէ իւր զաւկի համար իմ զաւակս կը զրկէ. վասնզի մի քանի տարի առաջ մի սիրական զաւակս կաթնազուրկ մեռաւ …»։ Կը յիշեմ նոյն դպրոցէն Հրանդի Դեղնած Թուղթերը ( Ծաղիկ, 1895, Ա. Չօպանեան ) ու Զօհրապի Փոսթալը ։ Մեր գրականութեան  մէջ իրաւ վարպետներ այդ նիւթէն անմոռանալի էջեր են ձգած մեզի: 

Ու տակաւին ուրիշ վեց գլուխներ ( ժբ. ժը. ) պիտի յատկացուին զաւակներու դաստիարակութեան, պարտքերուն, յարաբերութեան։ Յուզիչ է Մահ Ծնողաց եւ Օրհնութիւ ն ( ժե. ) գլուխը: 

Այս հատորը, որեւէ խղճամիտ լրագրողի գրչէն, մեզի պիտի ըլլայ ( սեւեռած անփոխարինելի արժէքով սրբութիւններ, քանի որ ներկայ ընտանիքը ոչ միայն թելադրանք մը չի բերեր մեզի, այլեւ իր շատ արագ յեղաշրջումովը կորուստի մատնած է դարերու պահեստը։ 

Դրախտի Ընտանիք ին բնական շարունակութիւնն է Սիրաք եւ Սամուէլ (1879) հատորիկը: Գործին յղացումը, զարգացումը, գործադրումը կը հպատակին նոյն թէքնիքին եւ նոյն ձգտումներուն։ Սիրաք ը բարի հայրն է որ իր Սամուէլ զարգացած տղուն իր խրատները կ՚աւանդէ տասներեք գլուխներու մէջ։ Աւելորդ է զբաղիլ անոնց պարունակութեամբը։ Այդ Սիրաքը մտացածին էակ մը չէ, անշուշտ: Բայց չէ նոյն ասեն իր ժամանակի միջին մարդը։ Խրիմեան, որ քերթուածներով մտած է հայոց գրականութեան մէջ, կը մնայ եզակի գրական զգայարանքէ անմասնութեամբ մը: Անոր համար գրելու գիտութիւն մը չունի գոյութիւն։ Կ ՚ ընդունիմ որ ունենայ իրաւունք 1870 ի հռետորեալ գրականութիւնը անգիտելու։ Բայց կու տամ անունները Հրանդին, Թլկատինցիին, որոնք իրեն չափ կ՚արհամարհէին այդ գրքունակ օրէնսդրութիւնները: Այսօր, ինչ որ մեզի եկած է վերջին երկու հեղինակներու գրիչէն, մեր բարքերուն շուրջ, անգին գանձ մըն է իմ գնահատմանս մէջ։ Այս հրաշքին հեղինակը մեր իրապաշտութիւնն էր որ անկարելի դարձուցած է այդ բոլոր քարոզները։ Խրիմեան ապրած է ծանր շրջաններ: Քիչեր անցած են իր փորձառութեան ընդարձակութիւնը, միշտ բարքերուն դաշտերէն։ Ու իր գիրքերէն մեզի եկածը այնքան քիչ, ցաւ է ահա։ Մատենագրութեան պատմութիւնը կը յիշէ անունը U իրաք եւ Սամուէլ ին ու կը յայտնէ իր ցաւը հոն չգտնելուն ինչ որ իր հիմնական մտահոգութիւնը կը կազմէ։ U իրաք եւ Սամուէլ ի խրատները ամենէն սովորական խրատներն են, այնքան անտեղի հայոց Հայրիկին բերնէն։