Ա.
Կաթոլիկ
ծնողքի
զաւակ՝
Թէրզեանին,
Ալիշանին,
Աճէմեանին
նման
վաղատի
կը
փոխադրուի
Վենետիկ։
Դիտել
կու
տամ
որ
ունի
իրեն
աշակերտակից
Ալիշանը,
ուսուցիչ`
Բագրատունին
եւ
Հիւրմիւզը։
Տասնըվեց
տարեկանին
կը
ձգէ
վանքը
եւ
կը
դառնայ
Պոլիս։
Եռանդուն,
մտացի,
արագահաղորդ,
համակ
հայրենասիրութիւն,
այս
պատանին
Վենետիկէն
սորված
իր
հայրենիքը
կ՚ուզէ
իրագործել,
պտտելով
հայոց
աշխարհին
ամենէն
խորհրդաւոր
եւ
թելադրիչ
մարզերը:
Քառասնական
թուականներուն
այդ
տեղերուն
մէջ
սա
արկածախնդրական
արշաւանքը
(Թուրքերը
աւելի
քան
երբեք
կասկածոտ
են
դարձած
ճամբորդներէ,
այցելուներէ,
բժիշկներէ,
արեւմտեան
մշակոյթի
հաղորդ
ամէն
օտար
դէմքէ,
հելլենական
անկախութենէն
ետք)
վկայութիւն
մըն
է
մարդու
ներքին
ուժէն,
յանդգնութենէն
եւ
մտադրութեանց
տեսակարար
արժէքէն:
Թիֆլիս
վերջին
կայանը
կ՚ըլլայ
այդ
արշաւապտոյտին։
Թարմ,
պատանի
հոգեբանութեան
մը
շա՞հը
այս
արկածախնդրութենէն։
—
Իր
վէպերը,
այսինքն
անոնց
ամենէն
յաջող
մասը
Յովսէփ
Շիշմանեան
պարտական
է
այդ
անդրանիկ
առաքելութեան
իր
այնքան
սիրած
հայրենիքին
ծոցը։
Դարձ
դէպի
Պոլիս։
Ուսուցչութիւն։
1848ին`
Բարիզ
ուր
Պոլիս
սկսած
դեղագործութիւնը
կը
փոխէ
բժշկութեան
ընթացքի
մը։
Վկայուելէ
յետոյ՝
վերադարձ
Պոլիս
(1853)։
Այսքան
մը
պատմեցի
այս
մարդուն
կեանքէն,
կենալով
ամենէն
յատկանշական
դրուագներու
վրայ,
որոնք
անոր
գրականութիւնը
հասկանալու
միշտ
նպաստ
մը
կը
բերեն։
Ահա
ուրիշներ։
Փոխանակ
բժշկութեամբ
կլանուելու
ու
մեծահարուստ
դառնալու,
անիկա
կը
նուիրէ
իր
ամբողջ
կորովը
զարթօնքի
աշխատանքի
մը
որ
արդէն
սկիզբ
է
առած
լուսաւորչական
ինչպէս
կաթոլիկ
համայնքներուն
մէջ։
Բաւ
է
հոս
յիշել
թէ
լուսաւորչական
հատուածին
մէջ
գործող
հոսանքները,
տիրող
պայքարները
(լուսաւորեալ
խաւարեալ,
սահմանադրական
—
հակասահմանադրական)
կաթողիկէ
հայոց
մէջ
զուգահեռ
իրենց
շարունակութիւնը
ունին
Հասունեան
եւ
հակա-Հասունեան
տիտղոuումներով։
Գրականութեան
պատմութիւն
մը
արդար
կերպով
պէտք
է
մերժէ
իր
էջերէն
անարժան
այդ
եկեղեցականին
անունը,
որ
Հասուն
կը
կոչուի,
քանի
որ
լատինամոլ,
մռայլ
ապազգային
այդ
մարդը
ստանձնած
է
առաքելութիւնը
այդ
պատուական
համայնքին
մէջ
ոչ
միայն
չէզոքացնելու,
այլ
արմատախիլ
ընելու
հայեցի
զգացումը:
Ծերենց
իր
ամբողջ
երիտասարդութեամբը
կեդրոնն
է
շարժումին,
ունենալով
իրեն
ընկեր
Պէշիկթաշլեանը
եւ
քաջալեր՝
մխիթարեան
վարդապետները:
Միւս
կողմէ՝
Եղբայր
եմք
մեք
ի
սրտառուչ
միւս
առաքելութիւնը,
որուն
հաւատաւոր
աշխատաւորն
է
դարձեալ
երիտասարդ
այն
բժիշկը,
համահայկական,
համազգային
հոգեբանութեան
մը
ստեղծումին
նուիրելով
իր
խօսքին,
գրչին,
մտքին
բոլոր
ընդունակութիւնները։
Զարթօնքի
սերունդին
առաջադրութեանց՝
մեծագոյններէն
մէկը
եղող
կրթական
զարթումը
այդ
օրերուն
կ՚արտայայտուի
լքուած
աչքէ
եւ
սրտէ,
հեռու
հայոց
աշխարհին
մէջ
դպրոցներ
հիմնաւորելու,
արգասաւորելու
սրբազան
նպատակներով։
Երեւան
կուգան
զանազան
անուններով
ընկերակցութիւններ,
դպրոցական
այդ
հանգամանքը
իրագործելու
համար
աշխատող։
Այդ
աշխատանքին
մէկ
երեսն
է
Կիլիկիոյ
մէջ
հողեր
գնելով
դպրոց,
ագարակ,
տնտեսութիւն
հաստատելու
հեռահայեաց
ծրագիր
մը:
Ծերենց
Կիլիկիա
է
այդ
առաքելութեամբ։
Իր
հակառակորդները
չեն
խղճահարիր
զինքը
կառավարութեան
աչքին
արատաւորել՝
իբր
քաղաքական
նպատակներու
սպասարկու
մարդ
մը։
Թուրքերը
զայն
կը
վտարեն
Կիլիկիայէն։
Բայց
այս
Կիլիկիան
դարձեալ
բարիք
մը
պիտի
կազմէ
իր
գործին
համար,
քանի
որ
իր
լաւագոյն
վէպին
(
Թորոս
Լեւոնի
)
հերոսներուն
համար
ականատեսի
ապրումներ
լեռնէ,
քաղաքէ,
աւերակէ,
ջուրէ,
ծովէ
պիտի
հայթայթէ
անոր:
Ներքին
այս
պայքարներու
ընթացքին
ան
ունի
հրատարակած
պզտիկ
տետրակներ,
իր
խօսած
ճառերը
Օրթագեղի
լսարանին
մէջ։
Կը
յիշեմ
Օրթագեղի
վարժարանին
իր
տեսչութիւնն
ալ:
Զօհրապ
սրտառուչ
կերպով
պատված
է
այդ
դրուագը
եւ
տուած
ամենէն
ցայտուն
տպաւորութիւնը
այս
մարդուն
ուսուցչական
դերէն։
Մարմնացեալ
հայրենասիրութիւն,
յանդուգն
ժողովրդասիրութիւն,
անկաշառ
արիախօսութիւն
իր
մէջը
համադրող
այս
երիտասարդը
Պոլիսէն
կառավարութեան
պարտադրանքովը
կ՚աքսորուի,
բժիշկի
պաշտօնով,
Կիպրոս,
որ
այդ
թուականին
(1875)
քաղաքական
եւ
քրէական
յանցաւորներու
աքսորավայր
մըն
էր։
Ամէն
առիթ
արգասաւորելու
իր
իմաստութեամբը՝
Ծերենց
կ՚օգտագործէ
Կիպրոսը
իր
անդրանիկ
վէպին
իբրեւ
գետին
(
Թորոս
Լեւոնի
ի
մէկ
մասը`
հոն
կ՚անցնի),
իր
աղջկան
հետ
հոն
գրելով
արեւմտահայ
գրականութեան
առաջին
պատմական
մեծ
վէպը,
Թորոս
Լեւոնի
(պատմական
վէպի
արժանիք
մը
չեմ
զիջիր
Uեւ
Լերին
Մարդը
վէպին
որ
լոյս
տեսած
է
Արեւելեան
Մամուլ
ի
մէջ,
1871-72։
Ասիկա
անոր
համար՝
վասնզի
Uեւ
Լերին
Մարդը
եղջերուաքաղ
է),
որուն
երկրորդ
տպագրութիւնը,
Պոլիս,
կ՚արգիլուի։
Ծերենց
1878ին
սովեալներու
օգնութեան
գործին
մէջ
բաժին
կը
վերցնէ
վտանգաւոր
գօտիներու
մէջ
իր
անձն
իսկ
չխնայելով։
1880ին
կ՚անցնի
Կովկաս,
հոն
մինչեւ
իր
մահը
(1888)
կը
հրատարակէ
Երկունք
Թ.
Դարու,
Թէոդորոս
Ռշտունի
պատմական
վէպերը,
ընելով
հայոց
պատմութեան
դասեր
Ներսեսեան
վարժարանին
մէջ։
Գրագէտ
իր
աղջկան
մահը
կը
կործանէ
այդ
շատ
հաստատ
եւ
տարիքին
հակառակ
երիտասարդ
մնացած
գործիչը։
Արեւելահայերը
անոր
կ՚ընեն
փառաւոր
թաղում
մը։
Այս
ամփոփ
ուրուագիծը`
որպէսզի
ճշդուի
հիմնական
գիծ`
մը
գրագէտի
մը
վրայ
որ
անդրանիկ
բացառութիւնն
է
մեր
մտքի
աշխատաւորներէ
գրական
գործունէութիւն
մը
հողով`
ալ
պաշտպանելու
բարձր
առաքինութեան։
Ծանօթ
էք
Ռաֆֆիին
եւ
իր
վասպուրականեան
պտոյտներուն
եւ
Խրիմեանին,
մանաւանդ
անոր
աշակերտ
Սրուանձտեանցին
աշխատելու
կերպին։
Ծերենցի
վէպերը
կերպով
մը
գինն
են
այս
մտայնութեան։
Երեսունէ
աւելի
տարիներու
վրայ
երկարաձգուող
իր
պոլսական
գործունէութիւնը
գրականութեան
համար
չեղաւ
արդիւնաւէտ:
Ծիածան
ի,
Արեւելեան
Մամուլ
ի
իր
քրոնիկները
քիչ
մը
շատ
ծանրաբեռն
են
օրուան
կեանքին
ծանծաղութիւններովը։
Ինչպէս
որ
Հայկական
Նամականի
ն
գրագէտի
գործ
մը
ըլլալուն
հակառակ՝
չէ
յաջողած
գրականութեան
բարձրանալ,
նոյնպէս
ալ
Ծերենցի
քրոնիկները
չեն
պատկանիր
արեւմտահայ
գրականութեան։
Ու
ասիկա
ցաւ
մըն
է
ինծի։
Ծերենց
աւելի
իրաւ
մարդ
մըն
է
քան
Մամուրեանը։
Եւ
սակայն
այն
խնամքը
որ
հաւաքեց
Հայկական
Նամականի
ն`
զուր
վատնուած
պիտի
ըլլայ
եթէ
երբեք
օր
մը
տարածուի
Ծերենցի
ալ
քրոնիկներուն
վրայ:
Եթէ
երբեք
հայոց
գրականութիւնը
ուղղակի
չ՚ունենար
ատկէ
դրական
շահ
մը,
հայոց
մերձաւոր
պատմութիւնը
պիտի
շահէր
մէկէ
աւելի
պերճ
վկայութիւն
վաթսունական
թուականներուն
ազգային
ընդհանուր
իրադարձութեանց
մասին
