Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Դ հատոր

Բ. 

Եթէ բանանք մեր նոր գրականութիւնը պատմել յաւակնող որեւէ հատոր (արեւելահայ ինչպէս արեւմտահայ), պիտի հաստատենք որ Ծերենցի անունը եթէ կը պատկանի արեւմտահայ գրականութեան գործօնութեան պարունակին, Ծերենցի գործը կը պատկանի հաւասարապէս երկու գրականութեանց ալ: Այս տարօրինակութիւնը անոր համար՝ վասնզի Թորոս Լեւոնի ն, անոր անդրանիկ վէպը, տպուած Պոլիս (1878), հեղինակուած է Կիպրոս: Անոր միւս գործերը ( Երկունք, Թէոդորոս Ռշտունի ) հրատարակուած են ինչպէս գրուած` Կովկաս, ուր անցած է Տօքթ. Շիշմանեան, 1880էն վերջ։ Թուականի սիրոյն չէ որ կ՚ընեմ այս ճշդումները։ Իրողութիւնը այն է որ երեք վէպերէն անդրանիկը է նոյն ատեն յաջողագոյնը, ամբողջութեամբ յղացուած եւ գրուած արեւմտահայ գրականութեան զգայարանքի մը ընդմէջէն. ըսել կ՚ուզեմ՝ զայն երկնող միտքը խորունկ կնիքին տակն է մխիթարեան հայրենասիրութեան ինչպէս պոլսական թերթօնականութեան։ Միւս հատորները ծնունդ են այս հիմնական մտայնութեանց վրայ յաւելեալ ուրիշ զգայութեանց, մտահոգութեանց, ախորժակներու: Այս է պատճառը թերեւս որպէսզի Թէոդորոս Ռշտունի, ամենէն վերջ գրուած վէպը, լայնօրէն ցոլացնէ իր մէջ արեւելահայ մտաւորականութեան ժողովրդապաշտ ձգտումները, անոնց բողոքարկու կեցուածքը ընդդէմ հայ հոգեւորականութեան, մանաւանդ նախարարութեանց որ թէեւ արեւմտահայ հատուածին վաթսունական թուականներու սերունդին մէջ պահ մը նկարագիր կազմեց, բայց շուտով հետախաղաղ կորսուեցաւ ազգային ընդհանուր քաղաքականութեան մտայղացքին ծոցը, Ազգային Սահմանադրութեամբ կերպարանք առած եւ նկարագիր տուած սերունդի մը առաջադրութեանց։ 

Այս ճշդումէն յետոյ, որուն տարողութիւնը աւելի յետոյ պիտի ըլլայ բացորոշ, կը դնեմ սեղանի վրայ Ծերենցի գործը: Կէս դարը շատոնց է անցած անոր վրայէն: Ըսել կ՚ուզեմ՝ գործը անցած է երկու սերունդի բարեխառնութեանը մէջէն։ 1913ին այս տողերը թելադրող գրագէտը ամբողջ արեւմտահայ գրականութեան ձգտումները, իրագործումները, նուաճումները երբ կը յաւակնի դատել, դասաւորել, Ծերենցի այս գործը արժեւորած ժամանակ կը կարծէ ըլլալ աւելի քան արդար է, քանի որ 1880էն յետոյ անիկա այս ժողովուրդին վէպին մէջ ստեղծագործ ճիգը դատած է երեք սերունդներու առաւելեալ փաստաթուղթերու վրայ։ 

Ահա թուականի կարգով այդ վէպերուն հրատարակութիւնը։ — Թորոս Լեւոնի, Պոլիս, 1878, Երկունք Թ. Դարու, 1881: Թէոդորոս Ռշտունի, 1883։ 

Առաջին վէպին թուականէն առաջ` արեւմտահայերը ունին Uեւ Լերին Մարդը (Մ. Մամուրեան), լոյս տեսած Արեւելեան Մամուլ ի 1871-1872 տարիներուն։ Դարձեալ նոյն Մամուրեանի Անգլիական Նամականի ն, գրուած այդ թուականներուն, բայց Ծերենցին իսկ մղումով լոյս տեսած ութսունական թուականներուն։ Տիւսաբի Մայտա ն (1883) յարաբերութիւն չունի Ծերենցի գործին հետ: Այնպէս որ պարտաւոր եմ Ծերենցը ուղղակի իմացական խնամարկութեանը տակ ենթադրել Իզմիրցի գրագէտին` Մամուրեանին։ Արեւելեան Մամուլ ին հաւատարիմ աշխատակիցն է արդէն, պարբերաթերթին սկսման տարիէն: Այս հաստատումը կերպով մը կը բացատրէ Ծերենցի վէպերուն խոշոր տկարութիւնները, ինչպէս կարելի յաջողակ մասերը:

Առաջուընէ ըսած եմ թէ ամբողջական վերլուծում կը փորձեմ այն կտորներուն վրայ որոնց յաջողուածքը երեք սերունդի ճաշակներէն անցած է առանց վտանգի։ Այսպիսի գործ մըն է Դուրեանի դիւանը։ Ստոյգ է որ 1940ի տղաքը դժկամակութեամբ պիտի կարդան նոյնիսկ Թորոս Լեւոնի ն։ Այդ է պատճառը որ չպատմեմ այդ վէպերը, չենթարկեմ զանոնք թափանցումի այն եղանակներուն որոնք փորձուած են Երուխանի, Չրաքեանի, Զարդարեանի, Թլկատինցիի, Մեծարենցի, Կամսարականի, Զօհրապի գործերուն վրայ: Միւս կողմէ, Ծերենցի գործին առիթով կը դրուին մէկէ աւելի շահեկան (թէեւ քովնտի) ու քիչ հարցեր։ Ահա մէկ քանին անոնցմէ։ Պատմական վեպի զգայարանքը արեւմտահայ գրականութեան մեջ, տիպարային հարցեր, գաղափարագրութիւն, վիպական գործողութիւն, ձգտումներ, ժամանակը եւ անոր անդրադարձը, տկարութեան ազդակներ, յաջողակ մասերու առեղծուածը ։ 

ա) — Պատմական վեպի զգայարանքը ։ Վճռաբար զայն կը մերժեմ Մատթեոս Մամուրեանին (տեսնել այդ առիթով Uեւ Լերին Մարդը վէպին շուրջ ըսուածները, այս գործին Մատթեոս Մամուրեան գլուխին մէջ), կը մերժեմ զայն դարձեալ Ծերենցին, բայց ոչ նոյն վճռականութեամբ որքան ըրի ատիկա Մամուրեանին համար։ Կը մերժեմ զայն Ռաֆֆիին որ մեր ժողովուրդին ամենէն մեծ վիպասանն է թէեւ, բայց չէ օժտուած պատմական զգայարանքով ու թերեւս ալ չէ նպաստաւորուած այդ զգայարանքը իր արդար լրումին առաջնորդող արդար պայմաններով։ Հայկ Ալիշանին տեղ Ռաֆֆի մը թերեւս յաղթանակ մը ըլլար Վենետիկի մէջ, բայց գրականութիւնը ենթադրութիւններով չ՚ապրիր։ Ստիպուած եմ վերադառնալ Ծերենցին եւ կշռել այս մարդուն մօտ ոչ միայն պատմութիւնը ըմբռնելու իմացական իր կեցուածքը, այլ նաեւ վիպական գործողութիւն մը կառավարելու իր ուժը։ Դիմում կ՚ընեմ այս տղուն իմացական կազմաւորութեան, որ ինծի կը բերէ 1850ի Մխիթարեան կեցուածքը մեր պատմութեան դիմաց (այդ պատմութեան հանդէպ Վիեննայի դպրոցին կեցուածքը ես ձգեր եմ վերլուծման իմ աշխատանքի Արուեստագետ Սերունդ յորջորջուած մասին մէջ, Դուրեան Սրբազանի առիթով։ Այդ պատմութեան դէմ Վենետիկի դպրոցին իրագործումը վեր ի վերոյ վերլուծեր եմ դարձեալ իմ գործին մէջ, Հայր Ղեւոնդ Ալիշանի առիթով)։ Այս երկու référenceներէն վերջ հասկնալի՞` որպէսզի ըլլամ՝ կարճ Ծերենցի առիթով, որ թէեւ Ալիշանին դպրոցին ամբողջ խանդը ունի իր երակներուն ներսը, բայց վարակուած է նոյն ատեն միամտութեան նոյն աւիւնով՝ որով գրուած են Յուշիկք Հայրենեաց ները։ Մինչդեռ Uեւ Լերին Մարդը անունով անորակելի գործը ստեղծելու համար Մ. Մամուրեան պէտք ունեցաւ քառորդ հարիւրեակ մը թերթօն թարգմանելու, Թորոս Լեւոնի ն իմ կարծիքով կը հպատակի աւելի փառասէր, աւելի ծաւալուն հայրենասիրութեան մը ձայնին, մարզէ մը ներս որ անհուն զրկանքներու գինով իր որբի հասակը շիներ էր Պոլսոյ փողոցներէն, զայն աճեցուցեր էր Վենետիկի սրբանուէր կամարներուն ներսը, կոխկռտեր էր իր հայրենիքին արիւնլուայ ճամբաները, ըրեր՝ վարդապետութիւն, դարձեր դէպի Բարիզ, ցերեկը խառնելով գիշերին, դաս առնելով ինչպէս դաս տալով՝ շահեր բժիշկի տիտղոս մը, եւ Պոլիս դարձին՝ զայն նետեր է դարան, իջնելու համար հերարձակ կրկէսը ընդարձակ պայքարին որուն գինն էր իր ժողովուրդին նորոգումը, ազատագրումը։ Ինծի կ՚այցելեն, այս տողերուն վրայ, Սերվիչէնը ` որ հարուստ մեռաւ, Տօքթ. Տաղաւարեանը ՝ որ դժբախտ մեռաւ, ճիգէն խեղդուած, Քեաթիպեանը ` որ հէքեաթի արիւնոտ պատմուճան մը առած ծով իջաւ, ըլլալէ ետքը պալատներու փառք եւ օրհնութիւն, տասնեակ հազարներու ցաւերուն սպեղանի, Ստեփան փաշա Ասլանեանը — այսինքն անուններ, որոնք, Ծերենցին նման գիտութեան մարդեր, անկարող եղան սակայն լիովին թօթափելու այդ կրթանքին կապանքները իրենց վրայէն, ինչպէս պիտի ընէր Տօքթ. Շիշմանեանը ։ Իր վէպերուն իբրեւ հոգեյատակ այսպէս կրթութեան մը ախորժակներ ճարելէ յետոյ, դժուար չէ ինծի համար Ծերենցի պատմական զգայարանքը ենթարկել մխիթարեան եւ ֆրանսական ռոմանթիք մտայնութեան շատ զօրաւոր ճնշումին։ Ոչ ոքի համար գաղտնիք է որ Ծերենց շատ լաւ կը ճանչնար իր ժողովուրդին պատմութիւնը, նոյնիսկ այնքան լաւ՝ որ իր վէպերը fantastiqueի հանուած պատմական տախտակներ են: Երեքն ալ ձեւուած են մեր պատմութեան մէջ իրապէս գործող, իրենց անունը ազատագրող անձնաւորութիւններու ցանկէն։ Թորոս Լեւոնի ին յոյներէն գերի տարուած Լեւոն Ա. ի տղան է որ իբր հերոս ունի (դիմել պատմութեան)։ Երկունք Թ. Դարու ն կուգայ Թովմա Արծրունիէն որ տարօրինակ էջի մը մէջ պատմած է Սասունցիներուն Յունան անունով լեռնականի մը առաջնորդութեամբ Մշոյ դաշտ իջնալով՝ արաբական զօրքերը ջարդ ու փշուր ընելու հերոսավայել արարքը։ Նոյն այդ վէպին միւս մանրամասնութիւնները կուգան Յովհաննես Ե. պատմաբան կաթողիկոսի սեւեռումներէն։ Թէոդորոս Ռշտունի ն արաբական առաջին արշաւանքները մեզի ներկայացնող Ղեւոնդ պատմիչի ցուցմունքներուն որոշ չափով կը մնայ ենթակայ։ Եթէ նկատի ունենանք որ այս իրարմէ բաժնուած շրջաններու համադրումը իրմէ առաջ կատարուած է բաւարար ընդլայնումով ( Մ. Չամչեան, մխիթարեան վարդապետներէն, եռահատոր պատմութիւն հայոց), այդ ատեն մեզի քիչ մը աւելի պարզ կը դառնան յանդգնութիւնը,  խանդը, արկածախնդրութիւնը, որոնք բժիշկի մը զբաղումներուն մէջ այնքան տարօրինակ պիտի թուէին։ Ծերենց փրկուած է այդ ծիծաղելիէն ոչ թէ գրական տուրքերու պաշտպանութեամբ մը, այլ մեր պատմութեան ամենէն pathétique դրուագներուն արդէն իսկ ժողովուրդին մատուցուած գեղեցկութենէն առինքնումով մը։ Բայց ասիկա չի բաւեր: Ծիծաղելի չըլլալը չի նշանակեր ուժով, մեծ, տիրական ըլլալ (կա՞յ, գրագէտ մը որ այս երազանքէն չըլլայ յաճախուած)։ Պէտք է խոստովանիլ որ Ծերենց թերեւս աւելի բախտաւոր է քան Ալիշանը որ Վենետիկէն մտապատկերած է Յուշիկք Հայրենեաց ի շքեղ տեսլապատկերը։ Ծերենցի կենսագրութենէն գիտենք որ դեռ պատանութեան թարմ օրերէն անիկա իր ոտքերովը կարդացած է հայոց աշխարհը, եւ աչքերովը յօրինած՝ անոր հոգին, զայն ծուէն ծուէն քակելով, քաշելով մեր դաշտերէն ու լեռներէն, մեր ջուրերէն ու երկինքէն։ Երկու անգամ ըրած է անիկա այդ սրբազան ուխտաւորութիւնը իր պապերուն հողերը դէպի։ Միւս կողմէ՝ Կիլիկիա, Կիպրոս, այսինքն Թորոս Լեւոնի ին ենթահող ծառայող աշխարհը անիկա դարձեալ իր կրունկներովը կը ճանչնայ: Թէ այդ բախտը պէտք եղած չափով չէ շահագործուած իր վէպերուն մէջ` ատիկա` զիս կը տանի ուրիշ նկատումներու: Ի վերջոյ ամէն մարդ Ֆլոպեռ մը չէ որպէսզի կարենայ sens մը լինել քմայականին, երեւակայականին, թերթօնականին եւ նուաճել — այդ արտաքին իրականութեան նպաստովը — այդ իրականութեան վերեւ սաւառնող ողբերգականին այլապէս ահաւոր, այլապէս անժուժելի թելադրանքները: Կայ հարիւր տարի որ մարդիկ այս անգամ — անգլիացիներ, ամերիկացիներ, գերմաններ — պատմական վէպը կը փորձեն: Հակառակ ահաւոր իր տաղանդին՝ Վոլթըր Սքօթ չէ գնած իր պատմական վէպին փառքը, գոնէ երկու սերունդի դիմանալ կրնալու դժուար փառքը: Notre Dame de ParisՆ (Հիւկօ) գրականութիւն է, այլ ընդ այլոյ յերիւրանք, ըլլալու տեղ շքեղ այդ յիշատակարանի հետ կապուած մռայլ ողբերգութեանց եւ հզօր գեղեցկութեանց վերարտադրումը, իրաւ, հարազատ, որ խօսէր ԺԵ. ինչպէս Ի. դարու մարդոց, հաւասար խռովքով ու հրապոյրով։ Հիւկօ, Սքօթ, Քոլերիճ գրագէտներ են առաջին աստիճանի վրայ, որոնց գործունէութեան ծանրագոյն կեդրոնը կ՚իյնայ ԺԹ. դարու կէսին, այսինքն շրջանի մը ուր նոր կը սկսի պատմութեան զգայարանքը այնպէս ինչպէս որ է անիկա այսօր մեզի համար։ Միտք-բանի՞ն այս հաւաստումներուն, — ան՝ որ ջոջ գրողներու մօտ իսկ չյաջողուած երջանկութիւն մը աւելորդ պիտի ըլլար փնտռել քրոնիկագիր, ազգային գործիչ, ճառախօս, բժիշկ Ծերենցին մօտ։ Բանաձեւել, իր առիթով, պատմական վէպին վայել տարազները՝ պիտի նշանակէր անգոյ գեղեցկութիւններով ճարտարապետութիւն փորձել: Բաւ է դիտել տալ որ Յուշիկք ներէն մինչեւ Ծերենցի վէպերը եթէ զգացումը այդ վէպին հանդէպ հիմնական փոփոխութիւններ չէ կրած, դարձած է սակայն աւելի խնամուած կերպով մը աւելի ազատ իսկ, այն ձիգ, չըսելու համար նեղ կաղապարներէն որոնց վստահած էր Ալիշան այդ վէպին ճակատագիրը։ Այս փոփոխութեան հեղինակը, զսպանակը միամիտ մի ըլլաք ընդունիլ աւելցող քանի մը կիներու արարքներուն կամ՝ հերոսներուն բերանը գրում է քիչիկ մը շատ ժողովրդավար քարոզներուն։ Փոփոխութիւնը ուղղակի կուգայ, իմ կարծիքով, հայոց պատմութիւնը գրականապէս շահագործելու հաստատ, պարկեշտ որքան հեռահայեաց մտադրութենէն։ Դժբախտութիւնը հոն է որ գրականութեան զգայարանքն է որ անբաւական զարգացած է խորունկ հայրենասէր, գործիչ, վարժապետ, հրապարակագիր, բայց գրեթէ՝ շատ քիչ գրագէտ այս մարդուն մօտ։ Արդիւնքը այս բոլոր պայմաններուն անշուշտ չարաչար վրիպանքը չէ, ինչպէս կ՚ըսեն։ Անշուշտ այդ վէպերուն ընթերցումէն յետոյ այդ անձերը, այդ աշխարհը եւ այդ տռամաները սանկ ծփանուտ, մշուշային գոյութիւն մը կը շարունակեն պահել կարճ շրջանի մը համար։ Պէ՞տք է բաւ սեպել այսքանը եւ Ծերենցի գործը չքաշել արուեստի մեծ գործերու ատեանին։ Կը խորհիմ թէ վերջին տեսակէտը լաւ կ՚ըլլայ միանգամ ընդմիշտ մեկդի թողուլ եւ գոհանալ առաջինով։ Այն ատեն մենք կ՚ունենանք Տօքթ. Շիշմանեան մը, իր սերունդին մարդոց հասակով, այսինքն` հանրօգուտ, օգտապաշտ, ժողովրդանուէր իտէալներու սպասարկու հոյլին մէջ իր սերունդին, իբրեւ մէկը՝ որ գործեց միւսներուն պէս, պայքարեցաւ միւսներուն չափ եւ անկարող մուսաներու դարպասով, թատերական ներկայացումներով իր սպասը ոսկեզօծելու, մինչեւ իր օրը մեր մէջ չփորձուած կրթանք մը ներեց իր փառասիրութեան։ Ծերենցի վէպերուն մէջ հայոց պատմութիւնը բան մը չէ շահած ու չէր կրնար շահիլ։ Հայոց վէպը բան մը չէ շահած ու չէր կրնար շահիլ։ Հայոց լեզուն կրած է իր առաջին վարանոտ փորձերը զանգուածները քաշող ախորժակները, որոնք Ռաֆֆին մը մէջ իրենց լրումին պիտի հասնէին: Երկար պիտի ըլլար այս վրիպանքին բաւարար ապացուցումը փորձել: Հոս կը գոհանամ  դիտել տալով որ ուզողը չէ որ ուզածը կ՚ըլլայ։ Պատմական վէպը աւելի է քան վէպը, տրուած ըլլալով որ հոդ հեղինակ մը վտանգին տակն է անցեալէն, փոշիէն, մոխիրէն ամէն րոպէ խեղդուելու։ Նոյնիսկ կանխօրօք պատրաստութիւն մը միշտ փրկութեան լաստ մը չկազմեց (յիշել Հիւկոյի եւ Սքօթի վրիպանքները)։ 

բ) — Տիպարային հարցեր: Ասոնք այս անգամ կը պատկանին, ամբողջութեամբ, արուեստի կալուածին։ Ըսի թէ վէպին protagonisieները կուգային հայոց պատմութենէն։ Ատիկա կը նշանակէր հաստատել այդ անձնաւորութեանց առնուազն իրաւական, պատմական հարազատութիւնը։ Բայց չմոռնալ որ վէպը պատմութիւն չէ։ Վէպը մեզի կուտայ ազատութիւններ, արձակութիւններ, պատմական հարազատութիւնը չեղծանելու գինով, մեր տիպարները ենթարկելով այն կարգի խորացումներու, ընդլայնումներու, խոշորացումներու որոնք մեզի ներքին իրենց մէջէն խորհրդանիշ տախտակներ, մտապատկերներ թելադրել մեզ։ Կը հաւատամ թէ Ծերենցի հերոսները հեղինակը տառապեցուցած են այդ կարգի խուլ, խորունկ թելադրանքներով։ Պէտք կա՞յ, մէկիկ մէկիկ աչքէ անցնելու այդ մարդերը, անոնց մէջ փնտռելու համար կախարդական սա alchimieն nրուն գինով է որ գիւղացի լեռնական մը, Յովնան ( Երկունք ), կը ստանայ այդքան ընդարձակ, խորհրդանշական տարողութիւն։ Թէեւ հեղինակը զայն հանդուրժելի ընելու համար՝ զայն կը դնէ նախարարական տոհմի մը ապարանքէն ներս ուր անիկա իր մարմինը կը ճարէ, իր հոգին կը յօրինէ, իր ասպետութիւնը կը յարդարէ գիւղացիի կոշտ պատուաստին վրայ, սիրուելու չափ նախարարական աղջիկէ մը ( Վասկանոյշ ), նոյն այդ պալատին աղջիկը։ Բայց մեզի կը թուի դարձեալ տարօրինակ եթէ ոչ անկարելի՝ երբ կը գործէ, կը մտածէ, մանաւանդ կը խօսի ԺԹ. դարու տրիբունի մը պէս որ մտիկ ըրած ըլլար կրակոտ, ժողովրդապաշտ harangueները Միշըլէի (Michelet) մը, Կիզոյի (Guizot) մը, Քինէի (Quinet) մը, Լամառթինի մը (մարդեր ասոնք` որոնք յեղափոխութեան օրերուն Բարիզի boulevardներու եւ հանդիսասրահին վրայ շքեղ պերճախօսութեամբ մը պաշտպանած էին ժողովուրդը, անոր յաւիտենական անմահ իրաւունքները, լոյսը եւ անոր բարիքները, ազատութիւնը եւ զանգուածներուն բարօրութիւնը)։ Չեմ ըսեր որ միամիտ մէկն է Տoքթ. Շիշմանեանը, բայց կ՚ըսեմ թէ իր խանդավառութիւնը զինքը արգիլած է զգուշաւոր իրապաշտութենէ մը, սրատեսութենէ մը, առնուազն պատմական հարազատութենէ։ Իմ իրաւունքս է վէպ մը իր ուսերուն վրայ կրող մարդէն հոգեբանական հարազատութիւն միշտ պահանջել։ Այդ իմ իրավունքը այլապէս կը խստանայ երբ հոգեբանական իրողութիւնը է նոյն ատեն պատմութեամբ ալ պայմանաւոր։ Չենք կրնար Է. դարու նախարարի մը բերնին դնել խօսքեր որոնք այդ դարը զանցեն, թէեւ ըլլան կատարելապէս արդար, մարդկային, ԺԹ. դարուն։ Այս օրէնքի գինով է որ Ծերենցի հերոսներուն ճշմարտազանցութիւնը հոս կը յանձնեմ ուշադրութեան։ Անշուշտ այս զանցումները ոչ մնայուն են եւ ոչ ալ տիրական, այլապէս գործը պիտի ըլլար հիմնովին ձախողանք: Իր դարուն կը պատկանի Թորոս Լեւոնին (Լեւոնի որդին), երբ կը կռուի, կ՚ատէ, կը յարձակի, կը կործանէ եւ իր ետեւէն կը քաշէ իր մարդերը: Բայց կը դադրի այդ դարուն պատկանել է երբ կը խորհրդածէ, կը կառավարէ, կը տնտեսէ, կը ծրագրէ եւ պետական մարդու զգայարանք մը կը յայտնաբերէ. — բոլորը արարքներ՝ որոնք չեմ ըսեր թէ անկարելի են Ռուբինեանց պայազատին ուժերուն համար, բայց կ՚ըսեմ թէ Ծերենցի ուղեղին մէջ բեղմնաւորուած մտածումներու տախտակներ են, աւելի՝ պատրաստ շուրջառներ, այդ իշխանի հոգիին հագցուելու: Աւելի տժգոյնը երեք վէպերուն հերոսներէն՝ Թէոդորոս Ռշտունին է։ Ժամանակին մէջ աւելի հեռու ինկած, բայց պատմութեամբ աւելի շատ պաշտպանուած այս իշխանի կերպարանքը Ծերենցի գիրքին տակ ամէն րոպէ ենթակայ է խոշոր, դժնդակ նուաղումներու, հակառակ անոր որ իր անունը կուտայ վէպին (որով եւ կ՚առնէ պատասխանատու դէմքի մը ամբողջ ծանրութիւնը իր վրայ)։ Այս մարդը քովտի գործողութիւններու վրայ կը յաջողի մուրացածոյ հեղինակութիւն մը ապահովել: Ստոյգ է որ իշխանական նկարագիրներու ասպետական, հայրենասիրական, Ծերենցական — այսպէս ըսելու համար — շնորհները առատօրէն բաշխուած են իր դէմքին յօրինման մէջ, բայց այն արարքները ուր այդ դէմքը, այդ շնորհները պիտի կանչուէին պտղաբերուելու, կը մնան գրել է քմայական, եթէ ոչ անկարելի։ Կարելի է Ծերենցի վէպերուն աւագ դերակատարները ենթարկել ամենախիստ դատաստանի։ Վիպական տիպար մը ազատագրող, առնուազն քանի մը սերունդի վրայ իր հմայքը պահպանող յատկանիշներէ նիհարութեան մը, աղքատութեան մը պատրուակներով։ Արդարեւ բացի Թորոս Լեւոնի էն, որ իր վրայ կը բովանդակէ Հայոց ազատանիին, նախարարական տուներու տոհմիկ առաքինութիւնները, բաւարար առատութեամբ եւ խորութեամբ, միւսները կը մնան պարտական մարդոց կերպարանքին մէջ։ Ինչո՞ւ այն ձախողանքը՝ երբ պատմութիւնն ալ իրեն պաշտպան ունէր այդ մարդերու յօրինման ժամանակ: Դիտել տուի թէ այդ պատմութեան նպաստը որքա՞ն անբաւարար էր ինքնին Ծերենցի իմացական կազմաւորման ժամանակներուն, կազմաւորում՝ ուր տիրակշիռ էր վենետիկեան զգայարանքը այդ պատմութեան հասկացողութեանը համար։ Չմոռնալ որ այդ պատմութեան զգայարանքին գերագոյն կոթողը դարձեալ պէտք է դնել Յուշիկք ներուն մէջը. գործ մը ուր խանդաղատանքը, հիացումը, խանդավառութիւնը կը յաւակնին դիմաւորել, փոխարինել իրաւ կեանքին համազարկը, այդ հեռաւոր դարերու ծոցը պառկած բայց ողջ։ Ծերենց ուրիշ բան չ՚ըներ եթէ ոչ Յուշիկք ներու թէքնիքին եւ կառուցման զգայարանքին վրայ պատուաստել Հիւկոներու, Տիւմաներու, Էօժէն Սիւներու ռոմանթիք յօրինողութիւնը։ Հիմնական այս մեղադրանքը թերեւս բանալին իսկ կու տայ տիպարային սա նուաղումներուն: Ծերենց չի ճանչնար հայոց պատմութիւնը։ Ըսել կ՚ուզեմ` չափազանց լաւ գիտէ Չամչեանով, Ալիշանով լաստակերտուած հէքեաթունակ աշխարհը մեր պատմութեան։ Ո՞վ չի գիտեր որ դժուարագոյն հարցը գրելու ասպարէզին մէջ՝ մարդեր կերտելու, բայց իրաւ, վաւերագրական մարդեր կերտելու աստուածային շնորհն է։ Փորձեցէք նոյնիսկ ձեր օրերու պարզ մարդ մը նուաճել, ձեր վէպին իբրեւ հերոս։ Ձեզ կ՚արտօնեմ նոյնիսկ զայն որոնել ձեր ամենէն մօտիկ շրջանակէն անգամ։ Եթէ աստուածային շնորհէն ապաժառանգ մէկն էք ծնած, ձեր տուած մարդը տժգոյն եթէ ոչ տգեղ լուսանկար մը միայն կրնայ արժել: Այս իրողութիւնը եղերապէս ճիշդ է ու շատ աւելի ծանր հետեւանքներով այն յօրինումներուն համար որոնք սանկ ինը տասը դար հեռուներէ պարտաւոր են գալ մեր օրերուն։ Ի՜նչ ահաւոր ոյժ է հարկաւոր բազուկի այդ մարդիկներէն թօթափելու համար ժամանակին ծանր փոշին, գտնել այդ խակ, անճանաչելի կերպարանքներուն ետեւէն այն քանի մը անմահ իսկութիւնները որոնք պետք է ապրած ըլլային այդ հերոսներուն վաւերական տռամաներուն ներսը եւ որոնք մեր օրերուն ալ կը պահեն իրենց ամբողջ ուժգնութիւնը։ Նախարարի մը աղջկան սիրահարած գիւղացի Յովնանը ( Երկունք Թ. Դարու ) այսօր ալ իրականութիւն է անշուշտ, բայց Թ. դարուն զայն կարելի ընող ազդակները պարտաւոր են բաւարար վերլուծումներով յստակ դառնալ մեզի համար։ Թորոս Լեւոնի ի  մէջ իր հայրենիքին դաւող յոյն գիտնական բժիշկի տիպար մը անկարելի չէ անշուշտ, պայմանաւ որ տրուին բաւարար փաստեր՝ այդ պատուական մարդը ընդունակ ընող անըմբռնելի, ռոմանթիք հերոսութեանց, երբ, Ծերենցի կախարդական կարգադրութիւններով, հայազգի բայց յոյն իշխանի մը հետ ամուսնացած Եւփիմէի մը սիրոյն (զգացում մը ուր ոչինչ կայ սեռային, եւ ատով շատ աւելի դժուար՝ մեր մտքին մէջ տեղ բռնելու, այդ մարդը կը լքէ Պոլսոյ գեղազուարճ ափերը, չի վախնար իր խարխլած մարմինը խեղճ ու կրակ նաւերու վստահելու եւ հովերուն կը յանձնէ ճակատագիրը արքայազուն Թորոսին, զայն խենթի պէս սիրող այրի իշխանուհիին, որպէսզի այդ քան վտանգներուն մէջէն (մի մոռնաք՝ Միջերկրականը, ծովահէնները, հալածող յոյն բանակները, նաւատորմը, պահակները) յաջողի հասնիլ հայրենի ժառանգութեան երկիրը, Կիլիկիա: Կրնաք շարունակել ձեր հետաքրքրական զարմանքը եօթանասունը անցնող այդ մարդուն ետեւէն, որ պիտի չլքէ փախստական խումբը բերդէ բերդ, կածանէ կածան, լեռնէ լեռ, ու չհարցնել նման ոդիսականի մը բոլորովին հնարովի հանգամանքը: Կրնաք յուզուիլ Վասկանուշի եւ Յունանի եղերական հանդիպումին վրայ, իրենց սէրէն աւելի քան քառորդ դար մը վերջ երբ նախարարազն կոյսը իր մենաստանին մէջ, ա՛լ ճերմկցած մազերով, կ՚ընդունի իր սրտին սիրելին, ա՛լ սրտէ պարպուած հոգեբանութեամբ մը։ Բայց չհարցնե՞լ թէ ո՛ր հողերուն վրայ այդ կարգի իշխանուհիներ կ՚ապրէին Թ. դարուն: Ինչպէս կը տեսնուի, աւագ անձնաւորութեանց վրայ սա նկատումներու շարքը մեծ չափով կը դառնայ ընդդէմ Ծերենցի կառուցանող կարողութեան։ Ի վերջոյ չմոռնալ որ վէպերու մէջ (պատմական կամ արդի) միշտ հերոսները պատասխանատու անձնաւորութիւններ են, այսինքն կը ներկայացնեն նախ իրենք իրենց իրականութիւնը, երկրորդաբար՝ այն յաւելումներ, որոնք զիրենք հեղինակողներուն ստեղծիչ ազդակները եղած են։ Ատկէ՝ անոնց  վրիպանքը շատ յաճախ մեր գրականութեանց գրեթէ բոլոր գործերուն մէջ։ Վրիպանք է Գէորգ Մարզպետունի, Սամուէլ ը (Ռաֆֆիին որոյ յաջողութիւն մը կը զիջիմ Դաւիթ Բէկ էն)։ Եւ այս գործերը վրիպանք են գլխաւորաբար արագ անձնաւորութեանց մէջ հեղինակի անբաւարարութեամբ մը, ինչ որ կը նշանակէ երկրորդական նկատուած ազդակներու (պատմական ամենաճշգրիտ ուսումնասիրութիւն, թափանցում, ճանաչում, գումարին աւելցնել տաղանդի ալ որոշ անբաւարարութիւն։ Անցողակի դիտել կուտամ որ մեր նոր գրականութեանց բոլոր վէպերուն մէջ գրեթէ, ինչպէս թատրոններուն մէջ, աւագ անձնաւորութիւնները յաճախ կը տառապին այդ դատակնիքով։ Ծերենցը բացառութիւն չի կազմեր այդ դժբախտ դատաստանին մէջ։ Բայց դուք գիտէք որ վէպ մը կազմող մարդերուն մէջ այնքան կարեւորութիւն ունին ոչ-աւագները, պարզ մարդերը։ Դարձեալ անցողակի դիտել կուտամ որ մեր նոր գրականութեան վէպերուն եւ թատրոններուն մէջ այս երկրորդական մարդերը գրեթէ միշտ յաջող դուրս են եկած։ Հետեւանքը այս հաստատումներուն ան՝ որ մեր վիպողներուն եւ թատերագիրներուն տաղանդը կը բաւէ իրենց այն պարագային միայն երբ կը զբաղին պարզ մարդերու յօրինումով: Ասիկա ճիշդ է դարձեալ Ծերենցի համար ալ: Երեք վէպերուն մէջ ալ սպասաւորները, գիւղացիները, տունի հաւատարիմ պապենական ծառայորդները, ճամբան հանդիպուած ծովահէն մը, ամբարտաւան յոյն զօրավարներ, մուրացկաններ, սանկ ու նանկ արաբներ (ոստիկաններ), երբեմն եպիսկոպոս մը, երբեմն լեռնական որսորդ մը, աւելի յաճախ՝ հանգամանաւոր գիւղացիներ դուրս եկած են Ծերենցի գրիչէն, բաւարար կենդանութեամբ, նոյնիսկ համակրանք կամ հակակրանք թելադրող ուժգին գիծերով։ Սմբատ իշխանը վրիպած է անշուշտ բայց չէ կրցած կործանել իր աղջկան՝ Մարգրիտին զմայլելի դիմագիծը։ Ծերենցի բոլոր կիները կը պահեն հովուերգական, քնքոյշ նկարագիր եւ կարծես թէ կերպով մը հաշտ ալ են այն լեռներուն, դաշտերուն ու դարերուն, որոնց վրայ եւ որոնց մէջ վիպասանին երեւակայութիւնը ախորժ կ՚առնէ զայն պտտցնելէ։ Պահ մը կ՚այցուինք, այդ վէպերուն ընթերցումին միջոցին, տեսակ մը տհաճոյ զգացումէ մը որ ծնունդ է այդ կիներով ու աղջիկներով թելադրել ուզուած մարդկօրէն այնքան անուշ բայց հոգեբանօրէն այնքան տխուր սեռային յօրինումներու։ Կ՚ըսենք մենք մեզի, ի՞նչ է տեղը այս կնիկներուն սա լեռնաշխարհին մէջ երբ այդ դղեակներուն տէրերը ամէն րոպէ պարտաւոր էին ամէն անկիւնէ իրենց վրայ խուժող հալածանքները դիմաւորելու: Գլուխը պահպանել, հողը ձեռք է չհանել, փորը գէշ աղէկ կշտացնել մը գերագոյն իրականութիւնն է այդ դարերուն։ Կինը ներկայ վէպին մէջն է որ ազդակ է քանի որ այրերու անզբաղութիւնը կամ քիչ զբաղանքը պատեհութիւն կ՚ընծայէ սեռային տռամաներու: Է., Ը., Թ., Ժ., ԺԱ. դարերուն՝ իշխանի մը ուսերուն կին մը առնուազն հոյակապ վտանգ մըն էր: Այս նկատումները իրենց ամբողջ լիութիւնը կը հագնին երբ մասնաւորուին հայոց բարքերուն վրայ: Չեմ ըսեր որ հայազգի Եւփիմէ իշխանուհի մը անկարելի անձնաւորութիւն մըն է ԺԱ. դարուն, բայց կը պնդեմ անոր դերին դժուարութեան, տարօրինակութեան, եւ չես գիտեր ինչո՞ւ այդ իշխանուհին պիտի լքէ Պոլիսը ուր անցուցած է իր մանկութիւնը, ստացած` իր կրթութիւնը, յոյն պալատականի մը անյեզլի ճակատագրովը։ Բայց կը քալէ Թորոսին ետեւէն, լեռնէ լեռ հալածական իր սիրահարին հետ, առանց վստահ ըլլալու այդ իշխանին հաւանական յաջողութենէն ալ։ Դարձեալ, Ռշտունիին մէջ ալ կան կնոջ տիպարներ, անշուշտ անուշիկ գծուած, բայց որոնք մեզի կը թուին գրեթէ անվաւեր, եթէ ոչ աւելորդ։ Քահինա ասորի իշխանուհին հիմնովին հնարովի կ՚երեւայ վէպին մէջ։ Մարդ չի գիտեր թէ ինչո՞ւ` անոր հետ կնքուած կեղծ ամուսնութիւնը, դարձեալ հնարովի, բայց նոյն ատեն անպաշտպանելի։ Երբ հարկ ներկայանայ կշիռի զարնելու Ծերենցի վէպերուն գործող անձնաւորութեանց արժանիքները, հարազատութիւնը, տարողութիւնը եւ անոնց պարզել ուզած խորհրդանիշ յատկութիւնները, մեր միտքը կը տառապի հիմնական դժուարութիւններով։ Մերժել անոնց հայեցիութիւնը, իրաւութիւնը՝ առնվազն կը նշանակէ կործանել Ծերենցը։ Բան մը որ կը նկատեմ հիմնովին անարդար։ Ծերենց հայ մըն է. իր աշխարհը իբրեւ հայ է մտապատկերած, նոյնքան խորունկ զգացումներով՝ ինչպէս աւելի վերջը պիտի ընէ Ռաֆֆի, իր Խենթը ին մէջ, մանաւանդ Կայծեր ուն մէջ։ Եթէ չվախնայի տարապայման ընդարձակուելէ, դժուարութիւն չունէի Ծերենցի կին տիպարները ենթարկելու ոչ միայն պատմական հարազատութեան ամբաստանագրի (réquisitoire), այլեւ առհասարակ վիպական գործողութեան մը համար անհրաժեշտ նկատուած հանգամանքներու հանդէսին։ Այս երկու հիմնական պահանջներուն չունի գոհացուցիչ ընդառաջում Ծերենցի կիներուն փաղանգը։ Հասկանալի է առաջինին մէջ իր անհատականութիւնը (տեսնել պատմական զգայարանքի բարակրաֆ ը ուր առաւելակշիռ կերպով մը կը ճնչէ մեր պատմութեան մասին Մխիթարեաններէն իրեն ոսկորները  անցած անսրբագրելի իր ռոմանթիզմը, պատմական գիտութեան ԺԳ. դարու նուաճումներուն բարիքը) Ծերենց ներած է իրեն եթէ ոչ մեղքը գէթ թեթեւութիւնը` կինը ստեղծելու: Բայց անցած է անդին այդ սահմանէն՝ այդ կիները դնելու գործողութեանց դաշտերուն ուր աւելի քան անոնք կը մնան խնդրական: Մամիկոնեան տիկին Բիւրեղը ( Թէոդորոս Ռշտունի ) զմայլելի դէմք  մըն է, մեր պատմութեան ընդհանուր գունաւորումին մէջէն այնքան ճառագայթուն, այնքան իրաւ: 1895ին, բայց մանաւանդ 1915ին հարիւրներով այդ կինը ունեցաւ իր մարմնառութիւնը մեր դժբախտ զոհերու շարքին։ Սասնոյ սարերէն իրենք զիրենք վար վիժող մեր աղջիկները (1895), իրենց կուսութիւնը եւ իրենց մայրութիւնը Եփրատի անդունդներուն յանձնող մեր հարսներն ու կիները (1915), Մշոյ մարագներուն մէջ ողջ ողջ այրուող մեր մանկատի աղջիկները (1915) մինակ մեր պատմութեան ձայնը չեն, այլեւ այս ժողովուրդին հոգիին ամենէն հզօր կերպարանքները եւ Ծերենց երբ Մամիկոնեան տիկինը եւ իր աղջիկը ջուրերուն ծոցը կը թաղէ, արաբի ձեռքը չձգելու ազգային յանձնառութեամբ, աւելի քան պաշտպանութիւնը կը վայելէ իր ժողովուրդի աննահանջ բնազդներուն։ Բայց ահա դժբախտութիւնը: Մամիկոնեան տիկինը շուք մըն է, շարադրուագ (épisode) մը, եւ դուք գիտէք որ ի՛նչ կ՚արժեք շուքերը։ Ինչո՞ւ գրագէտը չէ զգացած ահաւոր գեղեցկութիւնը որ այս զոհաբերումինն է եւ ըստ այնմ չէ արժեւորած իր էջերուն վրայ այդ շքեղ դրուագները։ Հոս է որ քննադատը կը տառապի, վասն զի այս անգամ պարտաւորուած է այս զանցումը բացատրելու համար կրկէս կանչել արմատական տկարութիւններ որոնք գրողի մը համար կործանարար են եթէ ոչ մահացու։ Ինչո՞ւ Ռշտունեաց օրիորդ Սեդան ( Թէոդորոս Ռշտունի ) դարձեալ իբրեւ շուք պիտի երեւի այդ վէպին մէջ, երբ կարելիութիւն կար իր վրայ սեւեռումներ ընել եւ Է. դարուն հայ աղջնակի մը, թէկուզ իշխանազն, խորհրդապատկեր իրականութիւնը սեւեռել: Վէպի մը մէջ սեռային տարրի շահագործումը անգամ մը ինքնիրեն արտօնելէ վերջ՝ գրագէտը պարտքին տակն է երբեք չդատելու իր յանձնառութեանց եւ ըստ այնմ յարդարելու: Այնպէս որ կին դէմքերը Ծերենցի վէպերուն մէջ նպաստէ աւելի տկարութեան ազդակներ կը մնան։ Յետոյ, ուրիշ անբաւականութիւններ, չըսելու համար քմայքներ: Նախարարութեանց բոլոր տիկինները մեզի տրուած են վարչական, կազմակերպչական, տանուտիրական այնպիսի ստորոգելիներով, արժանիքներով, որ կատարելութեանց սա գումարին առջեւ մարդ կը մնայ շուարուն։ Այդ պիսի խնամքներու ենթակայ հայ ազնուականութիւն մը երբեք պատմութեան մէջ պիտի չպարզէր տրտում ու մռայլ, անոպայ ու վայրագ կիրքերու այն գուպարը որ իրական է նախնական ընկերութեանց է՛ն առջի շրջաններուն համար։ Հոն ուր կայ խելքը, եւ ուր ճաշակը եւ հոգին կը միջամտեն, հոն անըմբռնելի են  մեծ կորանքները որոնք այնքան իրական են սակայն հայ նախարարութիւնները ուսումնասիրող քիչ շատ քննադատ մտքի մը առջեւ։ Ուրկէ՞ ուր Ծերենց այցուած է փառասիրութենէն՝ ԺԹ. դարուն հազիւ կարելի ընտանեկան կազմակերպութիւններ ենթադրելու հեռու այդ միջնադարու դղեակներէն ներս։ Թերեւս սխալ չըլլար այս պատրանքին մէջ բաժին հանել նաեւ Ալիշանեան մտայղացքին որուն Յուշիկք Հայրենեաց ին մէջ այդ գիծէ կնոջ սրտառուչ պատկերներ (Ֆիմի, Զապէլ, եւ այլն) տիպարային գեղեցկութեան բարձրացած են, բոլոր վիպողները փորձի ենթարկող։ Ծերենցի բոլոր կիները ռոմանթիք կաղապարով իրարու նման շատ պարզ գաղափարները մարմնացումներ են, ոչ մէկ աղերսով այն իրաւ պատկերներուն` որ հայ կինն էր, ըլլալու էր այդ դարերուն, այդ լեռներուն վրայ։ Ծերենցի միւս տիպարներէն ուշագրաւ են ժողովրդական բխումով անձնաւորութուններ ( Ատոմ, Սարգիս, Բարսեղ, եւ այլն)։ Չեմ ենթարկեր անոնց հարազատութիւնը վերլուծումի։ Աւատական կարգերու մէջ հօրէ որդի ծառայութեան դրութիւնը անշուշտ որոշ պաշտպանութիւն մը կ՚ընծայէ, այդ տիպարներուն բերելու որոշ հարազատութիւն։ Անշուշտ այդ դարերուն հողին ձայնը, պատգամը, կնիքը ուժով էին չափազանց որպէսզի մինչեւ մահ ու ատոր գինով սպասաւորներ արժանանային Ծերենցի կողմէ փայփայուած սա փառքին։ Բայց չեմ մոռնար յիշեցնելու միւս հանգամանքն ալ, այսինքն պատմական զգայարանքին տիրական փաստը, որ ճիշդ է աւագներուն, աւագուհիներուն համար այն չափով որ ճիշդ կրնայ ըլլալ պարզ մարդոց համար ալ։ Ո՞ր չափի վրայ այդ մարդիկը կը ներկայացնեն հայ շինականը, միջին մարդը, որոնց մասին մեզի չէ հասած ոչ մէկ վաւերական նշմարանք: Գաղտնիք չէ որ հայոց պատմիչներու շարքը գրեթէ կ՚անգիտանայ հայ ժողովուրդը, զբաղած ըլլալով իշխաններով, եկեղեցականներով, սուրբերով, թշնամիներով։ Այս հաւաստումէն յետոյ հարկ կը ներկայանայ բաւարարուիլ Ծերենցէ տրուած տիպարներու (խոնարհ դասերու) միջին մարդկայնութեամբը։ Ստիպուած եմ հոս ալ գործադրել լայն վերապահումներ։ Վէպի հերոսներ են բոլոր այն մարդերը եւ չեն կրցած հագնիլ անառարկելի հարազատութիւն։ Հասկնալի է որ այս հանգամանքներու մէջ ժողովրդային շարժումներն ալ մնային ուրուագծային։ Երեք վէպերուն մէջն ալ կան անոնք, յարդարուած՝ վիպողին քմայքներուն համեմատ, բայց հեռու՝ իրականութեան կնիքէն։ Ծերենց այցուած է փառասիրութենէն ամբոխային խռովքներ  սեւեռելու: Այդ իր իրաւունքն էր: Բայց իր պարտքն էր այդ փառասիրութիւնը նուաճել – բան մը որուն մէջ թերացած է: Իր յոյները՝ Պոլսոյ մէջ, իր բանակները՝ պատերազմի դաշտերուն վրայ, իր ամբոխները` բերդերու գռոհներու առջեւ, անոնց կատաղութիւնը` ինկող բերդերէ ներս սանկ ու նանկ շարժումներ են եւ կը տառապին վաերականութեան պակասով։ Այս նկատող ութիւնները իրենց ամբողջ կշիռը կը ստանան, տրուած ըլլալով սա խոշոր իրողութիւնը՝ որուն համեմատ Ծերենցի մարդոց շքախումբը (բացի կիներէն) կուգայ վաւերական պատմութենէն։ Անշուշտ անիրաւ չեն անոնք որոնք Ծերենցը կը մեղադրեն քիչ մը շատ պատմութեան հաւատարիմ մնալու խղճմտութեամբ։ Փոխադրելով մեղադրանքը արուեստի կալուածին վրայ, կ՚ունենանք տրտում վկայութիւնը գրական անբաւարարութեան։ Ուրիշ խօսքով՝ գրագէտի իր դերին մէջ հիմնական պակասին որ իր օրերուն ընդզգալի՝ այսօր աւելի քան ծանրակշիռ կերպով մը կը ճնշէ այդ պատուական հայրենասէրի յիշատակին։ Ո՞վ չի կրնար գրել պատմութիւն, սկսեալ Ալիշանէն … մինչեւ Աբրահամ Այվազեան եւ Արշակ Ալպօյաճեան: Հարցը կը փոխուի սակայն երբ պատմութիւնը կը վերածենք արուեստի։ Ծերենց ո՛չ Ալիշան մըն է եւ ո՛չ Ալպօյաճեան մը։ Ի՞նչ` այն ատեն իր երեք վէպերը։ Քաղցր փութկոտութեամբ մը դիւրին պատասխան մը. — թերթօններ են անոնք եւ իբրեւ այդ կ՚իյնան սեռին բոլոր ծանրածանր մեղքերուն ներքեւ։ Ինչպէս որ Ալիշանը չէ նորոգած հայոց պատմութիւնը, Ծերենցն ալ չէ յաջողած ազատագրել պատմական վեպը հասարակ թերթօնէն։ Տիպարներու սա վրիպանքին իբր գերագոյն փաստ հոս կը խօսիմ արաբ ոստիկանին վրայ (Բուղա), որ մեր պատմութեան մէջ ահաւոր համբաւի մը հասած է իր վայրագութեանց աննախընթաց պարանով։ Յովհաննէս կաթողիկոսի մը, Թովմա Արծրունիի մը մէջ այդ մարդը միամիտ այդ քրոնիկագիրներու գրչին տակ անկարելի էր րականութեան մը մէջ կը քալէ։ Թորոս Լեւոնի ին մէջ Ծերենց մօտեցած է սեւեռելու յոյն զօրավարներու թիփեր: Թէոդորոս Ռշտունի ի յոյներն ալ աւելի մօտիկ են իրականութեան: Ու տրտմօրէն կը հարցնեմ. ինչո՞ւ այս իրողութիւնը չի սեւեռուիր ահաւոր կերպով իրաւ արաբ արշաւանքի համար։ Անշուշտ պատմութեան անբաւարար մթերք մը գրքունակ Ծերենցը կը դնէր դժբախտ կացութեան մէջ, որպէսզի կարենար թափանցել Է. դարէն ասդին արեւելքն ու արեւմուտքը դղրդող արաբական փոթորիկին ներքին ալքերուն: Բայց այդ ժողովուրդը չէ ջնջուած  պատմութեան բեմէն։ Ծերենց առնուազն թուրքերը ունէր աչքին տակ, արաբը մտապատկերելու առաջնորդող։ Ծնած էր արեւելքի մէջ, որ տակաւին մինչեւ այսօր կը պահէ արաբ արշաւանքին մայր գիծերը այնպէս ինչպէս անոնք ձեւաւորուեցան Ը., Թ. դարերուն։ Ի՞նչ շահեկան պիտի ըլլային իր վէպերուն մէջ արաբ զօրավարները, կրօնաւորները, բանակը, եթէ երբեք տրուէին մեզի բաւարար մանրամասնութիւններով եւ ուշագրաւ գիծերով։ Ո՞ւր է այդ ժողովուրդին ներքին հոգիին իսկ հասած նենգութիւնը, արեան ծարաւը, կոտրելու կատաղութիւնը, ինչպէս անապատը նոր ձգող մարախի ախորժակները։ Պատմութեան ամենէն մեծ իրողութիւններէն մէկն է այդ արշաւանքը, շատ աւելի ուշագրաւ քան տափակ խաչակրութիւնները, միակտուր բարբարոսութեամբ զարգացող թրքական խուժումը։ Ծերենց պատեհութեան մէջն էր մեզի թելադրելու քանի մը շքեղ դրուագներու մէջ թէ ինչ էր արաբը, երբ կը կռուէր, երբ կը դաւէր, երբ կ՚այրէր, ցուցմունքին տակը զայրագնած իր բնազդներուն։ Այդպիսի բախտ մը մեզի տրուած է վայելել Salammbօի մէջ (Ֆլոպէռ) ուր խղճամիտ, համբերատար գրագէտը յաջողած է շատ աւելի հին եւ ընդմիշտ ջնջուած ժողովուրդի մը հոգին, բարքերը վերակազմել անուրանալի ճշգրտութեամբ մը։ Ծերենցի արաբները նոյնիսկ ցած կը մնան մեր պատմիչներով յօրինուած միջին յղացքէն (այդ ժողովուրդէն)։ Էջեր անբաւական պիտի գային ինծի այդ վէպերուն մէջ գործող անձնաւորութեանց անբաւարարութիւնը ապացուցանելու: Ես փաստերու վրայ չեմ գործեր։ Այն ատեն միայն պիտի հետեւէի տրամաբանութեան պահանջներուն, եթէ երբեք արուեստին վաւերական գործի մը պարտադրանքը ունենայի իմ դէմս այդ վէպերէն։ Ամենքս ալ գիտենք որ Ծերենց յաւակնութիւն չէ դրած իր թերթօններուն յօրինմանը մէջ։ Կը զգամ թէ իր ծրագիրն էր (ինչպէս` իր փառասիրութիւնը, իր մտերիմ, գաղափարակից Մատթէոս Մամուրեանին, երբ այս մարդը, իր թարգմանութիւններէն թեւ առած, կը գրէր իր անգրելի վէպերը) եւրոպական թերթօնը փորձել մեր մէջ, ազգային գետնի վրայ, ոգեւորուած Ալիշանի Յուշիկք ներէն։ Արդէն շատ կանուխէն գործունէութեան ասպարէզ իջած այս գրողը շատ ուշ, գրեթէ կեանքին վերջալոյսին, երբ կը մտածէ վէպ գրել, պարտքի մը մատնած չըլլա՞ր չափը իր արուեստագէտ կարողութեան։ Գրականութեանց պատմութիւնը շատ քիչ անուններ ունի այս կարգէ հրաշքներու։ Այս նկատումներուն գինն է որ զիս կ՚ընէ  նուազ պահանջկոտ, նոյնիսկ զջող, ինծի տրուածին մէջ տեսնելով այն՝ որ հեղինակին հասողութեանը կը պատկանէր ամբողջութեամբ եւ ոչ թէ ան՝ որ արուեստին կնիքով է պայմանաւոր։ Այլեւս չեմ զբաղիր բազմաթիւ մանր մունր կնճիռներով, անճշդութիւններով, անբաւարարութիւններով, որոնք Ծերենցի մարդերը կ՚ընեն թերթօնի եւ ոչ թէ արուեստի հերոս։ Ձգելէ առաջ այս բարակրաֆ ը, կը ծանրանամ Թէոդորոս Ռշտունի ի մէջ ասորական ցեղի մը (Maredite) բարքերէն, նկարագրէն, իր քանի մը արագ սեւեռումներուն վրայ: Անշուշտ քիչ մը շատ վիպական, կեղծ ամուսնութիւնը հայ իշխանի մը եւ այդ ժողովուրդին մէկ թագուհին (Քատինա)։ Բայց իրաւ էր այդ ժողովուրդը այդ դարուն, եւ Ծերենցի համար շքեղ պատեհութիւն մը կար քիչիկ մը աշխատութեամբ երեւան բերել այդ քրիստոնեայ լեռնականներուն փառաւոր գեղեցկութիւնը։ Է. դարու վերջերուն անոնք յաջողած են մաքրել Սուրիան արաբներէն եւ հաստատել հալածուած Քրիստոնէութիւնը վերստին այդ ափերուն վրայ։ Ո՞վ էին անոնք, ի՞նչ լեզու կը խօսէին, ո՞ր ժողովուրդին կը պատկանէին, ի՞նչ էր իրենց քաղաքակրթութիւնը: Ադոնց մը նման նիւթի մը աոջեւ վստահ եմ այս ամենուն պատասխանը կը գտնէր, վճռական յաջողուածքով, հակառակ անոր որ գրական յաւակնութիւններ ունեցած չէր երբեք։ Ծերենց փախցուցած է նիւթը ձեռքէն։ Է., Ը. դարու յոյն եւ ասորի քրոնիկագիրները ի վիճակի էին զինքը սնուցանելու: Այս գետնին վրայ իր վրիպանքն ալ ցաւ մըն է ինծի: 

գ) — Գաղափարագրութիւն ։ Ծերենցի կրթութեան ախորժակներուն մէջ էր գաղափարներու հանդէպ լայն ընկալչութիւն մը։ Իր վէպերէն առաջ իր բանախօսութիւնները, քրոնիկները, դասախօսութիւնները շեշտ հակում մը ունին մտածման արարքին համար։ Ու զարմանալի չէ որ պատմական իր վէպերուն մէջ այս մարդը հեշտագին փորձէ իր ժողովուրդին ճակատագիրը շօշափող հարցերու շուրջ իր մտածումները բանաձեւել։ Անշուշտ իր ժամանակին այս կեցուածքը վտանգաւոր իրողութիւն մըն էր, քանի որ՝ գաղտնիք չէ թէ վէպին գործողութեան մէջ այս ընդմիջումները ավելորդ զառածումներու կ՚առաջնորդեն։ Ծերենց չէ կրցած դիմագրաւել վտանգը։ Այսօր այդ վէպերուն ամենէն մեռած մասերը` մտածական մասերն են։ Ասիկա զիս չի զարմացներ, քանի որ ինծի ծանօթ է պատմութեան իր զգայարանքը (տեսնել վերի բարակրաֆը )։ Ի՞նչ ունէր ըսելիք այս մարդը մեր պատմութեան մասին, որ ըլլար տարբեր վաթսունական թուականներու ընթացիկ ազգայնականութենէն։ Չեմ կրնար իբր նորութիւն արժեւորել իր հաւատքը հայ ազնուականութեան եւ գիւղացիութեան ինչպէս նաեւ եկեղեցականութեան համերաշխ գործակցութեան մը վրայ որ պիտի կրնար թերեւս խնայել մեզի մեր պատմութեան աղէտը: Այսպէս մտածած է Ծերենց, բացատրելու համար մեր դասական անմիաբանութիւնը, եւ չէ անդրադարձած թէ հեռու էր խոր թափանցումի մը բարիքը եղող ճշմարտութենէ։ Հոս միջոց չունիմ քննութեան զարնելու ազգերու պատմութիւնը գէշ աղէկ լաստակերտող ազդակներու տարողութիւնը։ Այնքան ամէն ինչ խնդրական է, անկայուն, նոյնիսկ յիմար, անհասկնալի այն processusին որ պատմութիւն կ՚անուանուի: Ես կ՚ուրանամ պատմութեան իմաստասիրութիւնը որ անիմաստ բառերու système մըն է։ Ամէն բան կայ պատմութեան մէջ, բացի իմաստէն։ Անշուշտ Ծերենց ինքնիրեն յաւակնութիւններ չէ ներած` մեզի բանաձեւեր պարտադրելու: Բայց շրջանը (1850, ուր յօրինուած է այս մարդուն ողնուղեղը) այդ կարգի տարազներու անհուն սպառում մը ըրած է, մանաւանդ Եւրոպա: 1848ի յեղափոխութիւնը ոչ միայն աջ արեւմտահայ գրականութեան զօրաւոր խթան մըն է, այլեւ արեւմտահայ ընկերութիւնը բարեկարգելու ընդունակ ազդակներու հանդէս մը։ Ծերենց ապրած է այդ օրերը Բարիզի փողոցնենրուն մէջ։ Այդ օրերուն Եւրոպայի հզօրագոյն պետութիւններէն մէկուն գլուխը բանաստեղծ մը կայ, որ արդարութեան եւ խաղաղութեան, աշխատանքի եւ սիրոյ պատգամներ կ՚որոտայ մռայլամած ամբոխներու հոգիին։ Քառորդ դարի վերջ այդ պատգամները իրենց պտուղը պիտի ունենային Ծերենցի վէպերուն մէջ, կերպարանքին տակը ազատագրուած (մտքէ եւ նիւթէ) գիւղացիութեան մը, լուսաւորուած, բարձրորակ ազնուականութեան մը, իր դերին խորապէս գիտակ հոգեւորականութեան մը երազուած եղբայրութեանը մէջ։ Իր ժողովուրդին փրկութեան համար սա արձակուած բանաձեւերուն մէջ Ծերենց անգիտակցաբար բարիքը ըրած է լռելեայն մեզի թելադրելու նոյն ատեն անոնցմէ անդին բայց այլապէս տիրական կռուի զգայարանքին ալ տեղ տալով իր հերոսներուն յօրինման մէջ։ Այսպէս է որ Ծերենցի բոլոր հերոսները, այս անգամ առանց քարոզի, շքեղ կռուողներ են (անշուշտ կ՚ակնարկեմ դրական հերոսներուն։ Սմբատ եւ Մուշեղ իշխանները, ժխտական տիպարներ, կաղապարուած են մեր պատմութեան դասական մատնիչներու կաղապարին մէջ) եւ մեր ժողովուրդին ամենէն աւելի պակսող այդ զգայարանքին վրայ շատ հաճելի ազդեցութիւն մը կ՚ընէին, թերեւս հազար տարիներէ ի վեր կռուիլը մոռցած ժողովուրդի մը համար։ Թէկուզ թուղթի վրայ, այդ մարդերը մեզ կը յուզեն։ Դժուար չէ մեզի համար հասկնալ աննկարագրելի խանդավառութիւնը զոր մեր ռոմանթիք թատրոնը իր խաւաքարտեայ թագէ թագաւորներով եւ, ինչպէս կ՚ըսեն, թիթեղեայ սուրերով արթնցուցած է հանդիսականներուն ներսը, միշտ այդ թուականներուն (1860)։ Եթէ ջանք մը ընեմ քիչ մը աւելի ճշդելու Ծերենցի մտածողութիւնը իր ժողովուրդի պատմութեան դիմաց, թերեւս գտնեմ քանի մը այլապէս շահեկան հաւաստումներ։ Այսպէս կիներու յօրինումին մէջ վատնուած խելքը — վարչական բնազդներ, ընտիր տնտեսութիւն, իրաւ ազնուականը ճշդորոշող բարձր տուրքեր - բեռ մըն է վէպին: Չեմ ալ միանար ընդհանուր դժգոհութեան, այդ կարգի կիներուն անկարելիութեանը դէմ արդարօրէն յարուցուած։ Իրողութիւն է սակայն որ եթէ անոր կիներուն գլուխը լեցնող մտածումները քիչիկ մը Ծերենցի ժամանակը կը հոտին, - չեն անոնք խնդրական, fantastique, չըսելու համար յիմարական, ինչպէս է տարողութիւնը Տիկին Տիւսաբի հերոսուհիներուն մտածումներուն եւ կամ Մամուրեանի այլ ընդ այլոյ, անտեղի խորհուրդներուն (երկու Նամականի ները, Uեւ Լերին Մարդը, թատրոնները)։ ԺԹ. դարու եւրոպական մեծ ռոմանթիքներէն սնունդ առնող այս մտքին համար բախտաւորութիւն է որ անիկա մեզի ըլլայ խնայած Լամառթինի մը մեղրանոյշ ոգեպաշտութիւնը, Հիւկոյի մը փչուած մարդապաշտութիւնը, Ժորժ Սանի սhopieները եւ կամ Պալզաքի մը արկածախնդրական ընդհանրացումները, որոնք Ֆրանսայի պէս բարդ ընկերութեան մը ծոցին թերեւս չըլլան այնքան նեղիչ որքան պիտի ըլլային եթէ երբեք փորձուէին հայ հասարակութեան մը վրայ (մանաւանդ հեռու միջնադարէն)։ Միւս կողմէ՝ յատկանշական է որ վէպերէն երկուքը ըլլան գրուած բախտորոշ շրջանի մը. ատիկա հայկական դատին եւրոպական դիւանագիտութեան սեղանին վրայ խնդրոյ նիւթ դառնալն է. ըսել կ՚ուզեմ` մխիթարեան ազգայնականութեան եւ պատմական զգայարանքին վախճանը, եւ ասպարէզ գալը մեր քաղաքական ազգայնականութեան, չըսելու համար յեղափոխական գաղափարագրութեան։ Անոր մահը (Ծերենցի) տեղի կ՚ունենայ Հնչակ ի հիմնարկութենէն երկու տարի վերջը, բայց կարդացած է Կայծեր ը, Խենթ ը, որոնք մօտ տասը ամով կը կանխեն այդ մահը։ Չեմ կարծեր որ Տօքթ. Շիշմանեան մեր օրերու վէպի փորձ մը ընելու չափ յանդգնութիւն պիտի զգար  իր մէջը։ Ըսի ձեզի իր անբաւականութիւնը վիպելու արուեստէն։ Անշուշտ այդ վճիռը ի վիճակի չէր վտանգելու անոր մէջ տարողութիւնը անոր գաղափարագրութեան։ Իր ճառերուն եւ քրոնիկներուն մէջ այդ մարդը ժողովրդավար մըն է, déiste մը եւ philanthrope մը նոյն ատեն։ Բայց վստահ եմ որ պիտի դժուարէր Կայծեր մը սրբագրելու, վասնզի մխիթարեան ազգայնականութիւնը հոս է որ կը տարբերի մեր ժողովուրդի նոր մշակուած մարտական ազգայնականութենէն։ Ահա թէ ինչո՞ւ Ծերենցի վէպերը ակօս չբացին, նոյնիսկ չեղան Յուշիկք ներու չափ ծաւալուն, քանի որ իր ժամանակին վրայ վրէպի մը պէս (anachronisme) կ՚իջնէին: Ի վերջոյ Է., Թ., ԺԱ. դարերու մեր մտայնութիւնները, մտածողութիւնը, խելքը իրենք զիրենք էին ի հեճուկս Ծերենցներու բարեկամեցողութեան եւ չէին կրնար առանց բնազեղծուելու պատշաճիլ ԺԹ. դարու ռոմանթիք աշխարհահայեացքին ալ, ֆրանսականէն պատուաստուած։ Ծերենցի գաղափարները dialogueներու ձեւով կ՚ախորդին էջեր գրաւելէ իր վէպերուն մէջ։ Կը հասկցուի վտանգը նման փորձութեան մը։ Վերը ակնարկեցի գործողութեանը վրայ այդ մտածումներու չարաղէտ դերին։ Հոս կը ծանրանամ այդ մտածումներու ընդհանուր հասարակութեանը վրայ: Եթէ երբեք անոնք մարմին դառնալու համար ընտրած ալ են երբեմն հերոսներու կերպարանք (յատկանշական է Յովնանը, Թէոդորոս Ռշտունի ։ Թորոս Լեւոնի ին ծովահէնը), ատիկա չէ բաւած այդ մտածումներուն տալու անհրաժեշտ հաստատնութիւն մը (consistance), պատշաճութիւն մը որով առնուազն անոնք ներկայացնէին օրը, օրերը, դարերը, որոնցմէ կը կարծեն վկայութիւններ բերել: Բուղայի զօրքերը ջարդ ու փշուր ընող Յովնանը կը մտած է ԺԹ. դարու ընդհանուր դատախազի մը պատրաստամտութեամբը, լայնամտութեամբը, կը սարքէ դատական ատեաններ՝ ամբաստանելու համար հոն — օրէնքին բոլոր նրբութիւններովը - դաւաճանները։ Այս մարդուն այդ գիրքին մէջ ( Երկունք ) երեւան բերած մտածումներուն զանազանութիւնը, ընդարձակութիւնը, իրաւութիւնը ի վերջոյ կը վտանգեն ոչ միայն Յովնանը, այլեւ վէպին կառուցումն իսկ։ Հայրենասիրական քարոզը, խանդավառ կոչերը, անցելապաշտութիւնը (passéisme) եւ բոլոր յուզիչ խօսքերու, հռետորական զեղումներու ելոյթը որոնք մեր թատրոնն ու բանաստեղծութիւնը կ՚ողողեն խղդելու աստիճան (1860ին)։ Ծերենց անշուշտ մեղմած է, որ ոչ զգաստութեամբ մը, ըլլալու չափ պարկեշտ, գրեթէ արուեստագէտի մը պատրանքը տուող  գրող մը։ Թերեւս հոս իսկ է արեւելահայոց մօտ իր վարկին զսպանակը։ Նոյն այդ արեւելահայոց մէջ սանկ ու նանկ հետաքրքրութիւն միայն չարժող Uեւ Լերին Մարդը ստեղծող գրագէտը անկշիռ մարդ մըն էր արեւելահայ գնահատանքին մէջ Ծերենցը սիրեցին սակայն անոնք, քանի որ այդ զգաստութեան խելքի փաստը, բառական հռետորութենէ իր խորշանքը որոշ չափով արդարացուցիչ չքմեղացում էր արեւմտահայ գրագէտի խոշոր իր վտանգին դիմաց։ Ծերենցի գաղափարները Ծերենցին գաղափարներն են։ Ըսել կ՚ուզեմ` ո՛չ մէկ իրականութեան անդրադարձ կամ ո՛չ մէկ հեռանկար թելադրող դրութիւն։ 

դ) — Վիպական գործողութիւնը Ծերենցի մէջ ։ Երբ լոյս կը տեսնէ Թորոս Լեւոնի ն, արեւմտահայ գրականութեան մէջ իբր ինքնագիր վէպ ունինք Հիսարեանի Խոսրով ը եւ Մաքրուհի ն (1851), Արմենակ Հայկունիի Էլիզա ն, (1861), Մատթեոս Մամուրեանի Uեւ Լերին Մարդը (1871)։ Աւելի բարենպաստ չէ արեւելահայ հատուածը։ Յիշուած վէպերը հազիւ թէ պատկանին արեւմտահայ գրականութեան: Բայց Թորոս Լեւոնի ն ճշմարիտ վէպ մըն է: Խօսեցայ իր վրիպանքներուն մասին, կանխող բարակրաֆ ներուն մէջ։ Անոնցմէ ոմանք այնքան ծանր են որ կը սպառնան Ծերենցի գործը ընդմիշտ կործանել: Բայց վիպական գործողութեան զգայարանք մը այր մարդուն քով - գէթ իր առաջին վէպին մէջ — իրաւ ու արդար իրողութիւն մըն է։ Թէ այդ զգայարանքը զարգանալու տեղ հետզհետէ տկարացած է ( Թէոդորոս Ռշտունի ն անկանգնելի գործողութիւն մըն է Վիպական ապերասան քմայքի մը), ուրիշ ողբերգութիւն: Ու կը դնեմ իսկոյն հարցերուն ամենէն ծանրակշիռը։— Յովսէփ Շիշմանեան ճշմարիտ արուեստագէ՞տ մըն է այն կաղապարն օրով կ՚արժեւորեմ Աբովեանը, Ռաֆֆին, Շիրվանզադէն, Արփիարեանը, Զոհրապը, Կամսարականը, տալու համար քանի մը յատկանշական անուններ։ Չեմ բաժներ հասարակաց հիացումը` Ռաֆֆիի մօտ պատմական վէպի յաջողուածքէն։ Անոր Սամուէլ ը թշուառ գիրք մըն է։ Եւ սակայն Թորոս Լեւոնի ն մեր պատմական առաջին իրաւ վէպն է: Այն ատեն ի՞նչ դժուար պայման կը միջամտէ որպէսզի նման գործի մը հեղինակը չարժանանայ իր արդար փառքին, դասուելու չափ մեր մեծ գրողներու շքախումբին մէջ որուն մաս կը կազմեն տրուած անունները եւ ուրկէ հարկադրաբար ստիպուած եմ դուրս պահել Տօթք. Շիշմանեանը։ Այն կորանքները, որոնց անդրադարձայ քիչ վերը, ուրիշ կերպարանքներու տակ, հաստատելի են նաեւ վերի անուններուն գործին ետին,  բայց չեն կործանած զանոնք։ Ծերենցը հայոց վիպասանութեան մէջ քաղցր եւ յուզիչ անուն մըն է, տեսակ մը տրտում շուք քան թէ իրական անձնաւորութիւն մը, իր աշխարհը լաստակերտած՝ քաոսէն եւ զայն յանձնած այն ժողովուրդի նկատառման։ Երբ կ՚ոգեկոչեմ Տիգրան Կամսարականը, Վարժապետին Աղջիկը անունով վէպ մը կը յառնէ իմ ներսը, ոչ միայն իբրեւ արուեստի յաջողուած է, այլեւ տախտակ մը, այս ժողովուրդին մէկ պահը,  մէկ բարքերու zoneը ցուցակագրող։ Նոյն երեւոյթը ի զօրու է դարձեալ նոյնիսկ պատմուածքներ քեզի կտակող Արփիարեանի կամ Զօհրապի համար որոնց գործին փշրանքներովը դարձեալ իմ ժողովուրդի մէկ պահը, բարքերու մէկ մասնայատուկ բայց իրաւ շեշտը ինկած է սեւեռման։ Փորձեցէք այս պարագան ընդհանրացնել Մեծ Ռաֆֆիին մեծ վէպին՝ Սամուէլ ին համար ալ։ Ձեր գտածը իրաւէն դուրս, ռոմանթիք գործողութեամբ պայմանաւոր 700 էջնոց շէնք մըն է, որ ոչ մէկ ժողովուրդի կը պատկանի։ Ինծի կուգայ թէ այդ խոշոր վրիպանքին պատասխանատուն վիպական գործողութեան հանդէպ Ծերենցին կեցուածքն է: Վերերը տեղ մը յիշեցի թէ Մատթէոս Մամուրեան իր Անգլիական Նամականի անունով անորակելի վէպը մամուլին յանձնած է Ծերենցի քաջալերանքովը։ Դարձեալ իրողութիւն է որ Բարիզ իրենց ուսումը ընող այս համատի եւ համասիրտ պատանիները կազմուած էին Ռոմանթիզմի ամենէն ուժգին խռովքներուն մէջը։ Միւս կողմէ` չմոռնալ հիմնականը որ Իզմիրի Տէտէեան տպարանը, Ոսկանի, Մամուրեանի, Չիլինկիրեանի միջոցով, հայերէնի վերածեր էր ԺԹ. դարու ամենէն շողշողուն ռոմանթիքներու ամենէն մեծ պատարած փառքերը։ Աւելցուցէք թերթօնին մեր մէջ հետզհետէ ստացած ծաւալը։ Իր կեանքին ամենէն զօրաւոր, երիտասարդ շրջանը իբրեւ գործող, խօսող, ուսուցանող եւ սանկ ու նանկ պրօշիւր ներու հրատարակմանը միայն վատնած այս մարդը ո՞ր սատանայէն թելադրուած ձեռք երկարեր էր վիպելու փառասիրութեան։ Պատասխանն է թէ եւ խնդրական բայց ոչ դժուար, — հայացած ռոմանթիք վէպն էր հեղինակը այդ արկածախնդրութեան։ Այս վերլուծումներուն միտք բանին ընդգծել է գրագէտի այն կեցուածքը զոր Ծերենց ներեց իրեն, իր ներքին խառնուածքին, ամենէն առաջ անշուշտ անսալով անոր, աւելի ետքը ըլլալով իր շրջափակին մղումներուն ենթակայ։ Կապել այդ վէպերուն ծագումը հայկական խնդրոյ սկզբնաւորման Թորոս Լեւոնի ն տպուեցաւ 1878ին եւ դուք կը հասկնաք այդ թուականին իմաստը մեր ճակատագրին վրայ),  թերեւս սիրուն զուգադիպութիւն մը իր իմաստէն աւելի արժեւորել պիտի նշանակէր։ Ծերենց պարտքին տակը չէր իր ժամանակէն այդքան հեռու փախչելու: Երբ իր մտերիմը (Մ. Մամուրեան) ԺԹ. դարու առաջին քառորդի դէպքերէն փորձեր էր ստեղծել Uեւ Լերին Մարդը, իրեն համար դժուար չէր առնուազն Աշտարակեցիի շարժումը ունենալ մեկնակէտ, յօրինելու համար արուեստի իրաւ եւ ծաւալուն գործ մը։ Գաղտնիք չէ որ Ծերենցի վէպերը տոհմային առաքինութեանց փառաբանութիւնը ընելու կանչուած յօրինումներ են։ Առ այդ 1820-30 մեր ժողովուրդին շարժումները լիուլի բաւարարութիւն կրնային հայթայթել միջակ տաղանդով բայց իրաւին զգայնութեամբը օժտուած ոեւէ գրողի (մնաց որ Խաչատուր Աբովեան այդ օրերէն պիտի հանէր շքեղ գլուխ–գործոց մը, Վէրք Հայաuտանի )։ Այնպէս որ Ծերենցի վէպերը կ՚ազատագրեմ հայկական դատին հետ զուգորդ վիճակներու հետեւանք մը ըլլալու հանգամանքէն եւ կը դնեմ իրենց իրական իսկ կերպարանքին մէջ, որ վիպական գործողութեան, ան ալ ռոմանթիք երակէն, որոշ զգայարանք մը ունէր իր մէջ։ Ծերենցի վէպերը յօրինող հանգամանքներէն ամենէն շահեկանը եւ կենդանին իր այս կարողութիւնն է, չնայած այդ գործողութեան թերթօնական, քմայական, արկածախնդրական, կարճ բառով մը՝ ռոմանթիք նկարագիրներուն, այդ վէպերը կը կարդացուին այն որոշ աշխոյժին պատճառով որ այդ  մարդերը կ՚առնէ եւ կը տանի բեմէ բեմ, աշխարհէ աշխարհ: Անմիջապէս կ՚աւելցնեմ հոս որ այդ զգայարանքը գործողութեան հազիւ քանի մը աննշան կէտերու վրայ զանցած է տանելիին, կարելիիին սահմանները, ինչպէս է տրամօրէն պարագան Մամուրեանի եւ մանաւանդ Տիւսաբի որոնք իրենց արդէն պակասաւոր անձնաւորութիւնները առնուազն շահեկան ընծայելու համար չեն վախնար ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերու pittoresque վէպերուն շատ ախորժած անակնկալ իրողութիւններու շարանէն։  Թէ եւ Ծերենցի ծովահենները, իշխանները, իշխանուհիները կը թուին pittoresque հերոսներու աշխարհին պատկանիլ, բայց պատմութեան պաշտպանութեամբը կ՚ազատագրուին եւ կը պահեն որոշ իրականութիւն։ Ուրիշ խնդիր՝ իրենց անբաւարարութիւնը։ Որքա՜ն պիտի ախորժէինք որ այդ զգայարանքը վէպ մը զարգացնելու արարքին Ծերենց ըլլար պահած ճշմարիտ արուեստին պարունակին մէջը։ Այն ատեն անոր երեք վէպերուն ստեղծած միամիտ խանդավառութիւնը պիտի շահէր շարժումէն անդին, աւելի տեւական առաքինութիւններ որոնք այս անգամ  կապ ունին իրաւ, չըսելու համար մեծ արուեստին հետ։ Տրուած ըլլալով որ անոր իւրաքանչիւր վէպը պատմական խոշոր անձնաւորութեան մը շուրջը կը թաւալի, ու այդ անձնաւորութեան միւս նկարագիրը, որուն համեմատ ամբողջ ժողովուրդի մը ճակատագիրը այդ մարդուն ակօսով է որ կ՚երթայ իր լրումին, կը հասկցուի թէ որքան դժուար էր այդքան ընդարձակ գործողութիւն մը սանձահարել կարենալ։ Ծերենց յանդգնած է իր վէպերուն, Ալիշանեան միամտութեամբ եւ Մամուրեանի մը պատրանքներովը։ Այս երկու ազդեցութիւնները անոր վիպական գործողութիւնը կ՚ընեն շնչատ եւ քմահաճ։ Այդ մեղադրանքը ծանր է անշուշտ բայց ոչ կործանարար, ինչպէս եղան միւսները։ Ի վերջոյ ի՞նչ է 300 էջ ըսուած ծաւալը որպէսզի մարդիկ անոր մէջ կարենան զետեղել ընդարձակ աշխարհ մը իր ընդերքներէն իսկ տակն ու վրայ ընող իրարմէ ահաւոր քառորդ դար մը սեւեռելու: Մեր օրերուն իսկ սահմանափակ հերոսներու շրջանակի մը մէջ զարգացող տռամաներ իրենք զիրենք նեղ կը գտնեն արդի վէպին կաղապարներուն ներսը։ Մինակ Բուղայի արշաւանք մը իր բոլոր ահաւոր անդրադարձումներով սեւեռելու համար Երկունք ի 300 էջերը անբաւական պիտի գային: Է. դարու արաբական խուժումը Հայաստանի սրտէն ներս՝ ուրիշ տռամա, զոր բաւարար ուժգնութեամբ նուաճելու համար դարձեալ քանի մը հարիւր էջեր պիտի գային անբաւական։ Ծերենցի համար այդ խոշոր իրողութիւնները մնացած են հեռանկարային, չըսելու համար ուրուագրային։ Անիկա չէ վախցած այդ արիւնի հանդէսին վրայ բազմաթիւ ուրիշ տռամաներ հետապնդել (իր կիները, վանքերը, պատերազմները, սիրահարութիւնները, քարոզները, իրենց կարգին ինքնաբաւ, անկախ, պատմական ֆօնին վրայ այդպէս իրենք զիրենք ձեւակերտող), նոյնիսկ առաջ տարած է իր քմայքը, իջնելու համար հողերուն ընդերքը, աւերակներուն ներքեւ, եւ վերակազմելու իբր թէ հեթանոսական բարքեր ( Երկունք Թ. Դարու, Յովնանի տեսիլքը Աշտիշատի աւերակներուն մէջ )։ Խոշոր շարժումներու հանդէպ այս անբաւարարութիւնը գործողութիւն մը վարելու` իրական է դարձեալ մանր դրուագումներու համար ալ։ Տրուած ըլլալով իր մտքին anecdotique (Վենետիկեաններէն ժառանգ) ախորժանքները, մեզի համար հասկնալի կը դառնայ իր վէպերը յարդարող ճարտարապետութիւնը։ Սանկ ու նանկ 300 էջ, որոնք բաշխուէլն երեսուն-քառասուն գլուխներու վրայ, իւրաքանչիւրին մէջ նոր եղելութեան մը շահագործումովը պայմանաւոր: Այս է պատճառը թերեւս որ Ծերենց չէ զգացած անտեղութիւնը վէպին մարմնին հետ կապ չունեցող անձնաւորութեանց գոյութեան։ Թէոդորոս Ռշտունի ին մէջ հերոսին հետ հազիւ հազ աղերս մը պարզող ուրիշ անձնաւորութիւններ իրենց ինքնիշխան կեանքը կը վարեն, անշուշտ վէպը տկարացնելու անխուսափելի ճակատագրով։ Յիշուած վէպին հերոսը կը մեռնի եւ Ծերենց չ՚զգար անպատեհութիւնը այդ մահէն վերջն ալ տակաւին վէպը շարունակելու։ Նոյնն է պարագան Երկունք ի Յովնանին համար, որուն անփառունակ վախճանը վէպին լրանալէն բաւական առաջ մեզի կը մատնէ շփոթութեան։ Թորոս Լեւոնի մէջ Մլեհի եւ Ստեփանէի կենդանագիրները, մանաւանդ արարքները ուրիշ վէպէ մը փրցուած գլուխներ կը կարծես ու բռնի փակցուած այդ վէպին: Խնդրոյ նիւթ չեմ ըներ Ծերենցի մօտ կարողութիւնը մարդեր ապրեցնելու, բայց կը դատապարտեմ այդ կեանքերը սանձահարելու իր անկարողութիւնը՝ զանոնք վէպին ընդհանուր մարմինին մէջը ընդարձակօրէն շաղապատելով։ Այս գիծէ են իր զօրավարները, իր իշխանուհիները, մանաւանդ երբ մանկատի են, որոնք բոլորը թէեւ կը պատկանին այսպէս ըսուած պատմութեան մը, բայց չեն նուաճումը վիպական գործողութեան մը համար։ Եթէ երեք փորձ մը կատարենք այս անբաւարարութիւնը հասկնալու, պիտի այցուինք թերեւս իրաւ այն մտահոգութենէն որ Ծերենցինն էր իր վէպերը հեղինակած ժամանակ: Ատիկա արդիւնքն էր պատմութեան ճնշումին, ճիշդ միեւնոյնը այն տագնապին զոր ունեցեր էր Յուշիկք ներու հեղինակը, զանոնք խմբագրած պահուն: Չափազանց ազատ, չըսելու համար մեծ արուեստագէտ մը պէտք է, այդ կապերէն ինքզինքը զերծ պահելու համար: Աշխատիլ իրաւ մնալ գետնի մը վրայ որ պատմութիւնն է, ինքնին պատասխանատու արարք մըն է։ Ես գիտեմ թէ միեւնոյն դէպքը (կատարելապէս պատմական) երկու տարբեր գրիչներու ներքեւ մեզի պիտի պարզէր բաւական իրարմէ հեռացած նկարագիրներ։ Պարագան այլապէս կը տարբերի երբ մենք այդ պատմութիւնը կ՚ենթարկենք վիպական մշակման ։ Հոն է գաղտնիքը Ծերենցի վրիպանքին Ձեզի ծանօթ է անոր պատմական զգայարանքը։ Ծերենց երեք արուեստագէտ մը չէ: Այս երկու հաստատումներուն գինն է ահաւասիկ այն տկարութիւնը, որով հետզհետէ կը տժգունի Ծերենցի գործը ժամանակին հետ։ Մարդիկ սիրեցին Թորոս Լեւոնի ն որ հիւսիսայգի մը կը նման էր հայոց գրական երկունքին վերեւ, ըսել կ՚ուզեմ՝ նոր էր բոլորովին։ Ատոր յիշատակին մէջէն սիրեցին  մտապատկերել Երկունք ը որ դարձեալ ունեցաւ որոշ ազդեցութիւն: Թէոդորոս Ռշտունի ն անցաւ անտարբեր։ Ծերենցի մէջ գործողութիւն մը տիրապետող արուեստագէտ մը անբաւարար է։ 

ե) — Ձգտումներ ։ Իր վէպերը յօրինած ժամանակ ի՞նչ ձգտումներու կը հպատակէր Տօքթ. Շիշմանեան պատուական բժիշկը։ Այս հարցումիս պատասխանել փորձած են արեւելահայ դատողները, այդ վէպերը ընդունելով նոր արծարծուիլ առնող հայկական դատին իբր բրօբականտ մը։ Կը մերժեմ նման տեսակէտ մը։ Դարձեալ կը մերժեմ Ծերենցի ճշմարիտ վիպողի, հարազատ արուեստագէտի կեցուածք մըն ալ իր գործին դիմաց։ Ինչ որ ըսի իր գաղափարագրութեանը մասին, չեմ կրկներ հոս անգամ մըն ալ: Աւելի իրականութեան մօտիկ կը զգամ ինքզինքս երբ Ծերենցի ձգտումները հաշտեցնեմ եօթանասնական թուականներու արեւմտահայ ընդհանուր հոգեբանութեան։ Ուրիշ խօսքով՝ Զարթօնքի սերունդին մայր ցանկութիւններուն։ Ոչ պատմիչ մը, ո՛չ արուեստագէտ մը եւ ո՛չ ալ 1900ին կարելի բրօբականտիստ մը։ Այլ մէկը այն մարդերէն` որոնք այդ սերունդին մէջ իրենց կրցած ու հասկցած կերպով աշխատեցան իրենց ժողովուրդին բարիքին համար։ Այս մէկը կը հաւատար թատրոնին, այն միւսը` գաղափարին, երրորդ մը` քերթուածին, չորրորդ մը՝ դպրոցին, հինգերորդ մը՝ Սահմանադրութեան, եւ այսպէս ամէն մէկը իր կերպովը կը կենաց իր ժողովուրդին կարիքներուն դիմաց։ Ծերենց սորվեցուցեր էր, պայքարեր էր, խօսեր էր եւ երազեր էր։ Ըլլալով գիտութեան մարդ մը` տառապեր էր գրականութեան տագնապ մըն ալ ( Արեւելեան Մամուլ ին մէջ իր քրոնիկները բաւական պերճախօս են այդ մասին), եւ նմանելու համար իր ընկերներուն՝ անիկա վէպ գրեց որպէսզի լուսաւորուի հայոց ժողովուրդը: Հետեւաբար արդար է տեսնել իր գործը այդ մայր ցանկութեան լոյսին ներքեւ։ Հանճար մը չէր որպէսզի հիմնովին նոր ակօս մը բանակ եւ մտքերը, ցանկութիւնները իր ետեւէն ընդքարշէր, ծնունդ տալով տեւական, խորունկ, խոշոր արդիւնքներու։ Բանասէր մը չէր (մտքիս մէջ ունիմ Ադոնցի մը նկարը) որ կենաց իր ժողովուրդին անցեալին դիմաց եւ դժնդակ տագնապներու գինով հասկնալ փորձէր իր ժողովուրդին դարերը։ Բայց խորունկ հայրենասէր մըն էր եւ կը հաւատար թէ գիրը միջոցներէն մէկն էր այդ հայրենասիրութիւնը արծարծելու: Չեմ իջեցնեն զինքը Կարինեանի մը, Շիտանեանի մը, Սմբատ Բիւրատի մը աստիճաններուն, բայց շատ ալ հեռու չէ այդ մարդերէն։ Իրաւ արուեստի տարրեր կան իր  մօտը, խռնուած՝ հասարակին, քմայականին, թերթօնականին։ Այս խօսքերէն յետոյ, աւելորդ է այլեւս մեծ արուեստագէտը յատկանշող, նորութեան, խորութեան, կենագործման, առնուազն ժողովուրդ մը հասկանալու եւ զայն ընդգրկող վարդապետութեան մը տուրքերը պահանջել իրմէն։ Այդ կալուածին վրայ (վէպ) նման պահանջներ հազիւ կը դրուին այսօր, Ծերենցի վէպերէն մօտ երեք քառորդ դար վերջը։ Խօսելու ատեն Ծերենցի ձգտումներուն մասին՝ իմ մտքին կը ներկայանայ արեւելահայ գրականութեան տիրական գիծը որուն սկզբնական կերպարանքը ես արդէն հաստատել եմ մեր Զարթօնքի սերունդին մէջ (երկու հատուածներուն ալ հաւասարապէս)։ Արդարութիւն մըն է ասիկա, քանի որ Ծերենց այդ սերունդին ամենէն վաւերական ներկայացուցիչն է արդէն։ Բայց ահա տարբերութիւն մը. նոյն այդ ձգտումը արեւելահայ գրականութեան մէջ հետզհետէ յեղաշրջուելու տեղ կը դառնայ հիմնական պատգամ մը որուն մէջէն մեզի կը խօսին ձայները արեւելահայ բոլոր վաւերական վարպետներուն։ Փայաջուկցի մեծ վիպողին աշխարհը լայն դարպասներ ունի բացուած դէպի իրաւ, համամարդկային արուեստ մը։ Բացի Թորոս Լեւոնի էն — ըսի ատիկա — միւսները չեն հասած արուեստի։ Այնպէս որ դատողին կը ներկայանայ դժուարութիւն՝ բիւրեղացնելու այն հիմնական ազդակները որոնք կը միջամտեն արուեստի ամէն գործի յօրինման։ Ինչ որ Տիւսաբը մղեր է յօրինելու իր գործը, չափով մը ի զօրու է Ծերենցի համար ալ: Հաստատ, իրաւ, լեցուն, պարկեշտ, հայրենասէր մարդ մըն էր։ Նման առաքինութիւններ երբ կ՚ընկերանան քիչիկ մը փառասիրութեանց, շատ մի տեսնէք, մանաւանդ երբ այդ փառասիրութիւնն ալ կը սպասարկէ նկարագրին հիմնական տուեալներուն։ Լէօ մը չէր անիկա, գիրքերը խաչագողօրէն արժեւորելու ձգտումով, ոչ ալ Շիրվանզադէ մը որ գայթակղութիւններու chantageը այնքան ախորժագին պտտցուցած է իր ետեւէն, մակաբոյծի կեանք մը ապրելով աւելի քան յիսուն տարի։ Ծերենց իր վէպերը գրեց միամիտ պատրանքով մը, եւ հոս էր իր արդարացումը