Կայսերական յաղթերգութիւն

ՏԷՐԸՆՏԱՍ

Ծնունդի գիշերէն, մեր գեղին մէջ, բոլոր այն տեղերը, ուր աւանդութիւնը կամ սարսափը ոգիներ կը պահեն, մեզի համար մէկէն կը դառնային կախարդուած կայաններ, արեւի լոյսին անգամ՝ վտանգով յղի։ Գիշերները, այդ կողմերէն անցնող, իմ ատենս, տակաւին չէր ծնած։

Ու մինչեւ Տէրընտաս, այդ ահարկու խորխորատներուն կամ նոյնքան խռովիչ ապառաժներուն վրայ կը պտըտէր բանակը չար ոգիներուն։

Ոգիները երբ օդը լաւ գտնային, կը ձգէին բարձունքներուն մինակութիւնը կամ անդունդներուն քաղաքները – ուր բանտարկուած կը մնային անոնք տարիին երեք հարիւր քսանըհինգ օրերը – ու կու գային գեղը, փողոցներուն մէջ իրենց յատուկ լռին ու մեռած աղմուկը պտըտցնելու:

Ոգիները մանաւանդ՝ մասնաւոր եռանդով կը դառնային նոր հարս ունեցող տուներուն շուրջը։ Անոնք արտօնուած չէին դուռներն ներս մտնելու, քանի որ ձիթենիի ճիւղ մը կամ փայտէ խաչ մը կը պաշտպանէին զանոնք։ Բայց անոնք իրենց յատուկ հնարքներ կը գործածէին, շատ անգամ առնելով ձայնը ծանօթներուն, կանչելով հարսները, միշտ գիշեր ատեն, փողոցը, դէպի դրացիի մը տունը։ Ու վա՜յ խաբուողին։ Յաջորդ առտու կը գտնուէր անոր դիակը, լերան ամէնէն բարբարոս ժայռերուն վրայ կոշկոճամահ ու կուրծքը բացուած, ուրկէ սիրտը կը պակսէր։

Ես չտեսայ այլ մահերէն։ Մեր օրերուն՝ հարսները խելացի էին ու ոգիները անխելքացած։

* * *

Բայց գեղացի ըլլալու համար, երբ արդեն տասնըվեցը կ՚անցնի, մարդ ստիպուած է իր նշանածը ունենալ։

Ես տասնութ տարեկան էի ու նշանածին տեղ ունէի իմ սիրած աղջիկս։

Բարակ ու հիւանդի ճերմակով աղջնակ մըն էր ան, հսկայ նշանածի մը ոսկիներովը խեղդուած ու ամէն անգամ, որ իմ մատներս ծիծերուն երթալու հարկն ունենային, մասնաւոր ատելութեամց մը մէկդի կը քշէին այդ կլոր, դեղին նկարները։ Մենք երկուքն ալ չէինք հաւատար, թէ այդ պաղ ու տժգոյն պատկերները կրնային մեր սիրուըտուքը տեսնել ու պատմել անոր, որ ոսկիներուն հսկողութեանը յանձնած էր անոր կուրծքը։

* * *

Աւանդութիւնը լաւ չեմ յիշեր, բայց օրուան տօնին հետ կապ չունին բոլոր իմ յիշատակներս։

Ոգիներէն միտքս կու գայ սոսկալի կնիկ մը, որուն գլուխէն մազերը մինչեւ ոտքերը կը քաշուին, երկու կողմի վրայ, ծածկելով ամբողջ կռնակը ու երեսը։ Անոր գոյնը աանդութիւնը չի գիտեր, բայց անիկա յամառ հետապնդումը կ՚ընէ բոլոր այն հարսներուն, որոնք առագաստ գացած են, իրենց այտին վրայ օտար բերնի մը կրակովը։

Ու իմ սիրած աղջիկս, հարս եղած իրկունը, անբացատրելի վախով մը անդրադարձաւ հեքիաթին։

Ես, գիրքերուն տղան, անոր հոգիին այդ տառապանքը դիմաւորեցի տարակոյսով, ու անոր հասկցնել ջանացի բոլոր այդ առասպելներուն միամիտ պարապութիւնը։

Սիրողները հաւատք ունին ու կարելի չէ մէկուն դպչիլ՝ առանց վնասելու միւսին։

Եւ իմ հարսնուկս ա՛լ չեկաւ ինծի, հակառակ իր երդումին։

* * *

Անոր հարսանիքը ըրած էին Աստուածածնին, գինիով ու թուզով, կաթով ու մեղրով։

Ի՞նչ հարս էր եղած։

Ծնունդին, երբ իր ծնողքին տունը դարձ եկաւ (նոր հարսները իրենց ծնողքին կու գան պսակին յաջորդող առաջին Ծնունդին կամ Զատիկին), ան ոտք չդրաւ մեր աղքատիկ սեմին ու ան փախաւ իմ բազուկներէս, երբ ես իրենց տունին մէջ զինքը մինակ տեսայ Խթման առտուն։

Ան ունէր նորէն ոսկիներուն ծանր շղթան, երկրորդուած ուրիշով մըն ալ, զոր հարսանիքը նետեր էր ճիտին։ Ան ունէր այն բոցի գոյն շղարշը, որ անոր սեւ մազերուն մէջն ալ կուրծքին փայլփլող դեղնութիւնը կը տանէր։ Ու այդ քողին տակէն անոր երեսներուն աւելի շեշտուած ճերմակին վրայ, ո՜վ Աստուած, ուրկէ՞ եւ ինչո՞ւ ինկած էին այդ կարմիրները, որոնք գերեզմաններու վրայ բացուող վարդերու պէս կը սիրեն մեռնելիք աղջիկներուն այտերը։

Անցաւ Ծնունդը։ Անցաւ Ս. Սարգիսն ալ։ Ու իմ սիրածիս հետ ես աչքերով միայն կարողացայ քիչ մը բան խօսիլ։

* * *

Ոգիներէն հատ մը աւելի ուժով գծագրուած է մտքիս մէջ։ Անիկա բոլորովին դեղին մազերով աղջկան մը պատկերովը կը պտըտի ու ամէն հարս, երբ առաջին անգամ իր մարդուն սենեակը կը մտնէ, անոր ստուերն ու շունչը կը զգայ ամայի անկողինին վերեւ, ուրկէ կախ Ծաղկազարդի ձիթենին անոր կատաղութիւնը կը զսպէ։

Ան կը սիրէ արիւնը ու վա՜յ այն գիշերին, ուր պուտ մը կարմիր չի սրսկուիր սենեակին անտես հարսնեւորին:

* * *

Ուրիշ աւելի տխուր ոգի մը լաւագոյն պայմաններով կ՚ապրի իմ յիշողութեանս մէջ։ Անիկա չունի մահուան դաժանութիւնը իր անմիս մատներուն ծայրը, ու հակառակ անոր, որ իր ոտք կոխած տունէն մէկը դուրս կ՚ելլայ գերեզման երթալու, նորէն համակրելի համբաւ մը անոր հետ կը քալէ։ Ան, մատը կանխող, անոր յեղակարծ ու վայրագ սոսկումը մեղմող ու փիլիսոփայ ոգին է, որ երբ դուռի մը կախէ իր մախաղը, քաղցր համակերպումը ներս կը ղրկէ ու ամիսներ առաջ արդէն հասկացողները գիտեն անոր ուզածը։

Տէրընտասին շատ քիչ այցելութիւններ կ՚ընէ, բայց երբ ձիւներուն հաստ ծածկոյթին տակ, տանիքները իրենց գերանի երակներուն մէջ դանդաղ ու սարսուռով կը բաբախեն անտես սիրտի մը դրան առջեւ, պառաւները կը սաստեն աղմկող կատուն ու պզտիկները ու տունին վրայ թեւածող լռութեան մէջ անոնք կը կարծեն ճանչնալ, գերաններուն հեծեծանքէն, կամքը ազնիւ, սգաւոր ոգիին։

Ու պառաւները իրենց թիւերը եւ իրենց անգամները ունին։ Քիչ պատահած է, որ անոնք սխալած ըլլան իրենց նախազգացումներուն մէջ։

Ու երբ տունի մը մէջ անկողին մը քանի մը շաբաթ չի ծալուիր իր տեղը հանգչելու համար, այն ատեն է, որ ականջները կը սուրնան ու պատերէն ու առէքներէն աննշմարելի եղերերգը կը ծորի, ոսկի հնչիւնի մը նման, մէկէն ի մէկ, ճիչը սրտէ մը փրթող ցաւի գիծեր նետելով տան բնակիչներուն մէջ։

Եւ իմ հօրքուրս լսած է այդ մահուան գիծերէն, որոնք իմ սիրած աղջկան պառկած սենեակին մէջ, օրուան յատկանշական պահերուն, դէմէ դէմ պատերէն ու կոխուած առաստաղէն թափած են։

Եւ ոգին, ազնիւ, սգաւոր ոգին իր մախաղը կախած է անոնց դուռին։

* * *

Երբեմն Տէրընտաuը կ՚ըլլայ գարունի օր մը, այնքան անուշ, որ ծառերու ճիւղերէն պահուըտած աչուկներ փորձ կ՚ընեն դուրս նայելու ու վաղահաս տերեւ մը, վարդենիին կատարէն՝ իր խողովակը կը բանայ համբուրող լոյսին։

Ասանկ տարիներ, տղաքը կը թափառին՝ մէջքէն վեր ձիւնափառ լերան ոտքերը, կը հաւաքեն բոլոր ազնիւ ու մաքուր խռիւները մեռած ծառերուն ու կը բերեն փողոց հարս ունեցող տուներուն առջեւ։

Ես զմայլած եմ ատենին, երբ հսկայ խարոյկին վրայէն մաքուր, բայց աղջկան պէս մաքուր բոց մը կը սկսէր իր երկնային պարը, ծփանք տալով ծիրանի, բայց մետաքսահիւս իր պաստառին, երբեմն կտրուելով դէպի վեր նետուած մեծ համբոյրի մը նման ու նուաղելով, ու նորէն խաղալով, նորէն դառնալով, մինչեւ որ տուներուն ապակիները բոց առնէին իրենց կարգին ու մինչեւ որ պատուհանէ մը ցաթէր, թեթեւցած իր քողին մէջ, կիսանդրի՛ն, ոսկիի մէջ թաթխուած աղուոր հարսնուկին։

* * *

- Ի՜նչ Տէրընտաս։ Ձիւնը կը գոցէ ամբողջ փողոցները ու երկինքէն կախ հսկայական մաղէն միշտ կը թափին, կը թափին զուարթ ու ժպտուն թերթերը ով գիտէ ո՜ր անծանօթ ծաղիկին։

Կարելի՞ բան է այդ փոթորիկին, գեղէն դուրս, լերան ոտքերը մինչեւ յանդգնիլ, բերելու համար չոր խոտի ու չոր ճիւղի այն շալակները, որոնց բոցը չարերուն թեւերը կը խանձէ, ամբողջ տարի մը անվերընձիւղ խարանելով անոնց թռիչները, եւ նորընծայ հարսներուն ոտքէն ու սիրտէն կը քակէ վախին կապերը։

Վա՜յ այն հարսնուկին, որուն պառկած սենեակին մէջ Տէրընտասի խարոյկէն քանի մը շառայլ չեն դողացած ու թեթեւաթեւ մէկ– երկու կայծ հեղուկ ոսկիի կաթիլներու պէս չեն եկած մեռնելու կարօտագին սպասող մազերուն մէջ։

Վա՜յ հարսնուկին, որուն դուռին առջեւ, նուիրական կրակէն մոխիրի կալ մը մինչեւ լոյս չէ հաւաքած բոլոր ցաւերը, որոնք ճանճերու պէս կը թափառին չարակամ ոգիներուն ետեւէն ու անոնց յապաղած տեղերուն վրայ նշան կը դնեն։

Ձիւնը կու գայ, անողոք, թուրքի սիրտի մը նման, ու կը փաթեթէ լերան բոլոր ձեւերը իր յարդարումին միօրինակութեանը մէջ։

Ու ես գրեթէ մահը աչքս առած՝ կը մտնեմ ճերմակ անծանօթին մէջ, հասնելու համար լերան անձաւները, ուր ժայռերու պատսպարումէն՝ կը մնան մատղաշ ու չորուկ ոսկորները նոր մեռած ծառերուն։

Այսպէս կ՚ուզէ իմ սիրած աղջիկը, իր անկողինէն, որուն բարձին կը գամուի ոսկիով ու վարդով խղդուող իր գլխիկը։ Այրիներուն համար իսկ բարի եղող տղաքը ինչպէ՜ս պիտի դիմանան այդ աղաչանքին։

Բայց ես մինակ կ՚ընեմ այդ ճամբան։

* * *

Լման գեղը զարմանքով լսեց պատմութիւնը այդ մէկ հատիկ խարոյկին, զոր բռնկցուցի, իրիկուան մօտ, ժամէն հասցուած մոմի մը պոչով, ճիշդ ու ճիշդ սենեակին տակը իմ սիրած աղջկան։

Ուրիշ հարսներ դառնութեամբ ու նախանձով երկնցուցին իրենց գլուխները, ձիւներուն մէջ, ցաւ առած հոգիին նման այրող իմ խարոյկիս։

Ծերեր ու պառաւներ, ժամէն դարձին, մէկ քանի խաչ հանեցին ու օրհնեցին իմ կանանչ հասակս, որ ձիւներուն սիրտէն կրցել էր փրցնել աւանդութեան սրբազան նշխարը։

Բայց իմ աչքերս չկրցան զսպել երկու կաթիլ արցունք, երբ երկու մարդերու թեւն ինկած, տեսան անիկա պատուհանին առջեւ, զոր դալուկ իր մատներովը դժուարաւ բացաւ իր կռնակին վրայ։

Գլուխը դուրս հանեց անիկա, – մազերու պարոյր մը, ուր երեսէն քիչ բան կը մնար, ու նայեցաւ բոցին ու հակառակ ձիւնի թերթերուն, ինքզինքը կու տար հովին թեւերուն։

Նայեցաւ ինծի ու բոցէն դեղնաւորած իր երեսներէն ես տեսայ թեւաւորիլը այն մանկունակ, անգիտութեանը մէջ զգլխող ժպիտին, որ սիրող աղջիկներուն դէմքին կը բուսնի եւ անծանօթ է գեղացիներուն։

Իմ խարոյկս մարեցաւ ու պատուհանը գոցեցին ետեւէս։ Ձիւնին թերթերը չարագուշակ աճապարանքը ունէին խղդելու կրակին կալը, որ այդ տունին վրայ դարձող չարերն ու ցաւերը պիտի թաղէր իր ծոցը, եթէ դիմանար մինչեւ կէս գիշեր, աքաղաղի առջի կանչերուն։

Անիկա, կալը տակաւին բոլորովին չմթնած՝ պատնուեցաւ ձիւներէն ու վա՜յ ներսի հարսնուկին։

* * *

Գարնան առջի սլաքերուն հետ թաղեցինք անիկա, իմ սիրած աղջիկը, մեր բարի գերեզմանին ծոցը։

* * *

Անկէ ասդին Տէրընտասներ շատ գացին ու եկան, ոգիները շատ հարսներ դողացուցին, մեր լեռներուն մէջէն իրենց հաւանական արշաւովը։

Հիմա տխրութիւնով կը հարցնեմ ես ինծի, ո՞ւր մնացին ոգիներէն անոնք, որոնք առագաստ ու համբոյրները կը հսկեն ու անաղարտ երեսներուն պահպանութիւնը կ՚ընեն։

Ո՞ւր մնացին անոնք, երբ գեղէն առագաստը վերցաւ ու մեր աղջիկները համբոյրէն դուրս, զոր պժգանքով տարին, իրենց մարմիններուն խորտակուած տապանակը ամօթի մը պէս դեռ կը քաշեն իրենց ետեւէն։

Ո՞ւր մնացին անոնք, ո՞ւր։