Կայսերական յաղթերգութիւն

ԿԱՂԱՆԴ ՊԱՊԱՆ

Հո՛վ։ Բայց՝ ո՛չ խելօք, որ ճիւղերուն հետ կը սիրէ գզուիլ, ու վախ տալ քիչ մը գետնի ծաղիկներուն։ Հո՜վ, պոռացող, որ ճամբադ կը տարտղնէ ոտքերուդ ներքեւ ու տանիքի եզրէն ալիւր կը մաղէ։

Ու ձի՛ւն։ Ամէն դի, հաստ ու մաս–մաքուր, գոցելով տուներուն փառքն ու նոյն ատեն անոնց գորշութիւնը, ու լեռներուն՝ մութ ու կանանչ վախը։ Որ պզտիկ նոճիները քողով հարս կ՚ընէ, ու եղեւնիներու մանրիկ ոստերուն՝ սեղան կը բանայ։

Ու ցո՛ւրտ։ Ճերմկցած ու փոշի դարձած ցուրտը աղքատին։

Շրթունքս դրած մամայիս ծոծրակին, մենք կ՚անցնինք արագ։ Գոցուած է ճամբան, որ մեր հիւղակէն մեծ շէնքը կ՚երթայ։

Մեր ետեւէն հովը, հազար կտորով։ Ու ալանկին մէջ ան կը խենթանայ ու մեզ կը ծեծէ։ Ու ցաւէս, հակառակ դողիս, ակռաս սեղմելով՝ կը ճզմեմ փաթիլները, որոնք թեւ կը դնեն մազերուս, քիթիս կամուրջին։

Ու ցուրտ։ Ականջէդ, աչքէդ ու բաց թեւերէդ ներսդ արշաւող հազար ասեղով մեղո՛ւ։ Ու կը մտմտամ լերան նեղ ճամբուն, ուրկէ, այս գիշեր, պիտի գայ, կ՚ըսեն, Կաղանդ պապո՛ւկը, ա՛ն՝ որ կոշիկ ու շաքար կը բերէ պզտիկ մանչերուն, ու աղջիկներուն՝ աղուոր պուպրիկներ։ Ու կը մտմտամ, իմ ալ պապայիս, որ շատոնց գնաց ու պիտի դառնայ, այս գիշեր մեզի, Կաղանդին հետ նոյն ճամբաներէն։

Ու հո՜վ։ Ու ձի՜ւն։ Ու ցո՛ւրտ։ Ու մտքիս առջեւ երկու պապաները երբ լեռնէն կիջնեն։

* * *

Տաքո՜ւկ։ Հոտով ու լոյսով լուացուած պահ։

Տուի իմ կարմիր ու ջուրոտ թաթիկներս մեծ վառարանին։ Մատիկ կը նետեմ՝ առանց վախենալու, փայլուն ակօսներուն, որոնք, ամէն ուղղութեամբ, կը հերկեն անոր դուրսի պատերը: Ի՜նչ խելօք կրակ։

Ճակտին՝ սեղանը, մեծ իր ծառովը։ Ամաններ, խոշոր ու պզտիկ, բոլորն ալ լեցուն։ Կը տաքնամ ու աչքիս տակէն, ատեն կը գտնեմ չափելու անոնց ձեւերը, – կլորը, Սիմոնին քարէ տախտակին պէս անկիւնաւորը, տանձի վիզին պէս դէպի վեր նեղցողները, որոնց բերանէն ծաղի՛կ, ծաղի՜կ, ամէն գոյներով։

Աթոռին վրայ` Սիրենան։ Տունին աղջի՛կը, որ աչք կը նետէ ատոնց ամէնքին, ու, կը դառնայ ետ, ժպտուն ու բարի՝ դեղին ու կարմիր իմ ալ երեսին։

Ու եկողներ, էրիկ–կնիկով կամ երիտասարդ։

Ու զա՛րկը սրտիս, ամէն անգամ, որ զանգակին ժանգոտ ձայնը կը դողայ դուրսէն։

Դարձեալ եկողներ, տղայ կամ աղջիկ, ծերուկ կամ պառաւ։

Ու մտքիս առջեւ երկու ճամփորդները՝ որոնք կուշանան։։

* * *

– Ո՞ւր են հիմա։

Չի պատասխաներ։ Մեր շուրջը ամէնքը կը խօսին, առանց կենալու։ Այնքան շատ է մարդերուն ըսելիքը։ Ու ականջ կու տամ, – շուկան ու ձիւնը, մետաքսն ու խոզակը, անուշներն ու գինին, ու հիւանդներն ու մեռնողները, ու դեռ ի՜նչ գիտնամ։ Ու կը զայրանամ, – ո՛չ մէկը, որ մտահոգուի ձիւնին մնացած խեղճ պապաներով։

– Ինչո՞ւ կուշանան։

Դուք գիտեք, որ անիկա աղջիկն է մեծ էֆէնտիին, անո՛ր՝ որուն համար ամէն առաւօտ փայթոն կը լծուի, խոշոր ախոռէն։ Բայց դուք գիտե՞ք, որ անիկա ճերմակ է, շատ ճերմակ, ամէն առաւօտ, երբ սենեակէն, պատուհանի սեւ խորքին վրայ կը բացուի այդպէս։ Ու դուք չէք գիտեր, թէ անիկա կու գայ մեզի, մինչեւ հիւղակը, իրենց պարտէզին հեռու մէկ անկիւնը ու ինծի կը բերէ շաքար ու գուլպայ ու կ՚ըսէ ինծի անուշիկ բաներ։

Մե՞նք:

– Բայց բանուոր ենք մենք։ Մամաս կ՚աշխատի ամէն, ամէն օր, գիշերը կէսէն մինչեւ մութերուն, մանարանին մէջ մետաքս քաշելով։ Միքայէլը, որ շուկայ կ՚երթայ՝ երկաթ ծեծելու։ Սիմոնը, որ ցուրտէն լալով, շրթները խածած՝ կը դառնայ դուրսէն, հեռու դպրոցէն։ Հօրքուրս, որ աչքերը կապ, անկիւնը կը պահէ ու կու լայ նորէն։ Ու հայրս, որ դաշտերը կ՚երթար, բահով–բրիչով ու չկայ հիմա։ Ան գնաց, ձիւներուն սկիզբը, սեւ սնտուկի մէջ ու պիտի գայ, պիտի գայ կ՚ըսեն, մամաս, Սիրենան, Կաղանդ գիշերով։

Ու կը մտմտամ։

– Ինչո՞ւ կուշանայ։

* * *

Վառարանին տակ նստեր եմ մինակ։ Սիրենան կը խօսի ու բան կը պատմէ սեղանին շուրջը հաւաքուողներուն։

Ներսի կրակը կը մեծնայ քիչ-քիչ ու ոսկի կ՚ըլլայ, որ չ՚այրեր դէմքն ու… ձիւն կը դառնայ։

… Ու ճերմա՜կ, ճերմակ։ Ամէն կողմ ծառեր, մեծ փունջերու պէս, խելօք կը սպասեն։ Ու ձեւե՜ր, ձեւե՜ր, ձիւնէն քիչ մը վեր, երկար ու քիչ լայն, որոնք ճմռկին երեսը դաշտին։ Ու ձեւեր, ոտքի կամ ծռած, ձիւնէն կուրցած, երկաթե ձողերու կլոր ցանցէն ներս։

Ինչպէ՜ս մինակ եմ։ Ու հով ալ չկայ։ Ու երկինք չկայ։ Ոչ տուն, ոչ ալ մարդ։

Մէկէն ձիւնը կը ծալուի ու… սեւ սնտուկը։ Ա՜խ, ի՛նչ կը դողամ։ Որքան եմ մինակ։

Ու կը բացուի ան, առանց որ դպիմ։

Հայրս է։ Ամէն օրուան պէս մեղմ իր ժպիտով։ Կը բռնէ ձեռքէս։

Կը քալենք հանդարտ, ճիշդ այնպէս՝ ինչպէս կ՚ընէինք, ժամանակ առաջ, երբ մանարանէն դուրս խանութ կ՚երթայինք պանիր առնելու։

Պաղ է իր ձեռքը։ Աս ձիւնի՜ն. Ինչո՞ւ չի խօսիր։ Ու մենք կը քալենք։

Շշուկ ու սարսուռ։ Մսկոտ է պապաս։

– Պապա, մաման չուխա կարեց քեզի։

Ինչո՞ւ կը յիշեմ, ամիսներ առաջ կարուած այս չուխան։

Կը նայի ինծի, մեծ ու ծայր չունեցող նոր իր նայուածքով։ Բայց ձիւն, ձիւն, անոր բերանին։

– Պապա, ինչո՞ւ ուշացար։

– Կը նայի ինծի, աչքերը փակուած, ճակտէն ու յօնքէն։ Ծառեր, ծառեր ձիւներով շինուած, ու օդին դիզուած իրարու ետեւէն։

– Պապա, ինչո՞ւ մինակ ես։ Ո՞ւր է Կաղանդը։

Կը նայի ինծի, աչքերը բացած, պատանի երեսով։ Ու լուռ է չորս դին։ Ու ձիւնը ամուր։

Ինչո՞ւ չի խօսիր։ Քէ՞ն է ինծի հետ:

Ու կը քալենք մենք։

Շշուկ ու սարսուռ, իմ ակռաներէն, իր ակռաներէն։

Ու կը պատմեմ իրեն բեռնով ածուխէն։ Սիրենան բերաւ առջեւ առաւօտ։ Ու կը դառնամ փնտռելու անոր ուսէն վեր աչքերը, որ եկած են հիմա։ Ու կը պատմեմ անոր մեր լաւ սեղանէն, առանց մեծ ծառի, բայց՝ ոսպով–սիսեռով։ Ու լուբիա։ Ու ձիթապտուղ։ Ընկուզ ու չամիչ:

– Ո՞վ բերաւ ատոնք։

Որո՞ւնն էր ձայնը։ Ինչո՞ւ այդքան չոր ու ինչո՞ւ սառած։

Ու կը նայինք իրարու։

Ա՜խ, հայրս է նորէն, հին օրերուն պէս, երբ բահին ծայրէն հացին ու ոսպին թաշկինակը կախ՝ կը կենար յոգնած, մեր հող հիւղակին առջեւ ու զիս կը կանչէր…

Ու ալ կը խօսինք։

Անիկա գիտէ, թէ Կաղանդ է օրը։

Թէ՝ ես, ձիւնին տակէն շալակով գացած եմ Սիրենենց տունը, Թէ՝ մեծ սեղան մը կայ հոն, մեծ պնակներով։ Թէ՝ իրեն կը սպասեն։

– Ո՞վ։

Կը կենամ յանկարծ։ Ու տաք–տաք՝

– Ես, Հօրքուրը, Միքէն, Սիմոնը, մաման… ու Սիրենը…

Կը նայի ինծի, կարծես կը ժպտի։ Ի՜նչ անուշ է ան, այդպէս նոր հագուած, վերէն վար ճերմակ, երեսը հանդարտ, առանց գիծերու ու առանց հազի…

Ահա մանարանը։ Ձիւնին մէջ կեցած խոշոր ու խոշոր։ Ու ահա անոնց տունը, որուն պատուհաններուն ոսկեջուր են թափեր, ինչպէս կ՚ըլլար ատիկա իր մէկ հեքիաթին մէջ։ Ու ձայնը անոնց, ուրախ ու լեցուն։

Դուռը։ Անոր աջին՝ մեծ քարը։ Ու վրան՝ կոկոզիկ մամաս։ Սեւ, սեփ–սեւ, մազերը երեսին։ Ու լացը կամաց, ձիւնին պէս անձայն, անոր պէս երկար։

– Մամա՛։

… Աչքերս կը բանամ։ Տաքուկ, տաքուկ է վառարանը։ Ու բոցը կը լսէ նորէն ներքին պատերը։ Սեղանի ծառէն մոմեր կը վառին։ Ու ծերունի մը, տոպրակը ուսին, կուրծքին լայն մօրուք, կեցած է գլխուս։

Անոր մէկ ձեռքը կը դողայ իր գաւազանին։ Միւսէն կօշիկներ կ՚օրուին։

Ու կու տայ ինծի։

– Ո՞վ ես դուն։

– Կաղանդ պապան։

Կը տաքնամ մէկէն։

– Ո՞ւր է Հայրիկը։

Ու կը կանչեմ, լացով ու բարակ

– Պապա՛։

Չկայ։ Կը նայիմ նեղուած սանդուխի դուռին ու կ՚ելլեմ ոտքի։

Չկայ։ Ծերունին կը ձգէ գաւազանը ու ձեռքը կը դնէ ուսիս։ Միւսին գուլպայ կայ հիմա ու կ՚երկնցնէ։

– Պապա՜։

Տոպրակը վարն է ա՛լ։ Ու ժամացոյց, ու զինուոր, ու ձի, ու կառքեր…

– Առ։

– Պապա՜։

Գրեթէ կը գրկէ զիս։ Ի՜նչ ճերմակ ձեռքեր։ Ի՜նչ ալ կակուղ։ Ինծի կու գայ, թէ կը ճանչնամ այդ միսերը։ Բայց մէկէն.

– Պապա՜, պապա՜։

Խեղդուած ու լեղի այս լացը, որ վարէն կու գայ արիւնի պէս դուրս ու գլխուս կը ժողվէ մեծերն ու պզտիկները։ Անոնք չեն խօսիր։ Չի խօսիր նորէն Կաղանդ պապան։

Անդիէն, պանդուխին գլուխէն մամաս, մեծ, լայն իր լացովը։

– Ա՜յ իմ որբուկս։ Ու կը նետուի ներս։

Բայց Կաղանդ պապան ինկած է կուշտիս։ Չկայ անոր սուր քիւլահը ու թափեր է մօրուքը։ Ու կու լայ, կու լայ, ինձմէ աւելի։

– Սիրենան…

Սիրտս կը ծակեն։ Անոնք չեն գիտեր, թէ վարն է պապաս, մեծ դուռին առջեւ։

Դէմէս կիներ բռնած են մամաս, բայց չեն կեցուցած մեծ ու որբ լացը։

Ու վախցած, ու յուզուած, ու դառնալով դէպի ետ, դէպի երազը, բայց աւելի կամաց։

– Պապա՜, պապա՜։

– Որբին արցունքը։ Ո՛վ մտիկ ըրաւ։

Բայց Կաղանդ պապան կ՚առնէ զիս գիրկը։ Ու կը ծածկէ կուրծքին իմ աչքերը։ Ու մատները կը դնէ բերնիս, մոռցնող շաքարի մը պէս։

Տաքուկ է գիրկը։ Ու ա՛լ չեմ խօսիլ։ Պապաս, վարը, սրտիս մէջ, կը մնայ անձայն։ Ու չի բարձրանար։

Մամաս կը տանին ու զիս կը յանձնեն ճերմակ Սիրենին… Ու ալ չեկաւ անիկա, շատ կանուխ գացող խեղճ իմ հայրիկը։