Պատմուածքներ ժողովրդական կեանքէ

ԳՈՂԸ

Ծովին եզերքէն քիչ մը ասդին կը գտնուէր տնակներու դէս ու դէն կքած, ծռմռկած շարքը, որուն մէջ կը բնակէին ձկնորսի ընտանիքներ: Այդ շարքէն անջատ, տասը կանգունի չափ հեռուն, ծովէն դուրս ցցուած ժայռի մը կը կռթնէր Հաճի Թումայի անշուք տնակն ալ, որուն կը հասնէին երբեմն ալիքներն, երբ ուժգին հով մը տակն ու վրայ ընէր ծովը: Բայց հոգ չէր, Թումա վաթսուն տարեկան ուղղաբերձ եւ կորովի ծերուկ մը, մեծ հրճուանքով ու անբացատրելի հաճոյքով մտիկ կ՚ընէր կատաղի երաժշտութիւնը ալեկոծ ծովին, հովին ահարկու պայթումները, ու մոլեգին կոհակներուն կործանումներն ու մեծաժխոր փշրումները իր տնակին ետեւի ժայռին դէմ:

Կոյր էր հէք Հաճի Թուման. յիսուն տարեկան եղած ատենը աչքերն սկսած էին աղօտանալ, բիբին տեսողական ուժը մէկէն ի մէկ տկարացեր էր եւ օրին մէկն ալ, այդ աստիճանական շիջումին յաջորդեր էր ամբողջական կուրութիւնը: Բայց այդ ալ հոգ չէր: Հաճի Թումա, այնքան գերազանցապէս գիտակ էր ծովին ու ծովեզերքին ամէն ծակուծուկերուն, որքան մրջիւնն իր ստորերկրեայ բնակարանին հազարումէկ մասերուն. բնաւ չէր զիջած հրաժարիլ իր սիրած ու պաշտած արհեստէն, հայրն իրեն ուրիշ բան չէր կտակած, եթէ ոչ ձկնորսութիւն, Հաճի Թումա պիտի շարունակէր զայն, կոյր ալ, հիւանդ ալ ըլլար, մինչեւ որ մեռնէր: Բայց իր ընտանեկան կեանքը տռամներով լեցուած էր: Երեք մանչ զաւակներ ունեցած էր, որոնց ամէնքն ալ ուզած էր իր արհեստին հեշտին տաժանքներուն ու վտանգներուն մէջ մեծցնել, ամէնն ալ ձկնորս էր ըրած, այլ, աւա՜ղ, անոնք ալ թէեւ իրեն պէս խիզախած էին հեղուկ տարրին դէմ, բայց այս վերջինը տարած էր յաղթանակը, իր վեհանման կլափին մէջ ընկլուզելով զանոնք: Իսկուհի տուտուն մազերը փետտեր ու անէծքներ թափեր էր էրկանը գլխուն, որ այդպէս ճղակտոր կը հանէր իր «կիւզէլիմ» զաւակները, եւ գիշեր ցերեկ կը յանդիմանէր Թուման:

— Զաւկըներուս էճէ՜լը մտար, խըեանէթ մա՛րդ, — կը պոռար անոր երեսին, — քա պաշխա զէնաաթ չիկա՞յ, քի աս զուլում զէնաաթին կուտաս կոր անոնք:

— Կնի՛կ, քուկին խելքդ չի հասնիր, — կը պատասխանէր Հաճի Թումա` անտարբեր կերպով կարգադրելով իր ձկնորսի սարուածները, անոնց ալ ճակատը անանկ կրուեր է… հէմ, կնի՛կ, ինծի անանկ տույ կ՚ըլայ կոր, քի մեր զաւակները բիւդին ծովը պիտի խղդուին:

Եւ ծովն, ուր կորած էին իր զաւակները, իր ամենօրեայ զբօսավայրն էր գրեթէ: Ահարկու լուղորդ մըն էր Հաճի Թումա, իր ջլապինդ բազուկներով` շատ անգամ փոթորկի ատեն իսկ ալիքներուն հետ կը մաքառէր, ծովին խորքերը կը մխրճէր եւ ձուկերն իրենց բոյներուն մէջ յանկարծակիի կը բերէր:

Իսկուհի տուտուն մխիթարուեցաւ սակայն` չորրորդ զաւկի մըն ալ տէր ըլլալով, բայց, հակառակ իր անդուլ, անդադար աղօթքներուն, փոխանակ աղջկան, նորէն կունտուկլոր մանչ մը աշխարհ եկաւ:

Հաճի Թումայի աչքերը շողացին, ու ժպիտ մը սահեցաւ թանձր շուրթերուն վրայէն, երբ տեսաւ նորածնին համեմատաբար կորովի ու առնական շինուածքը: Ամեհի ձկնորսին սիրտը տակաւին չէր վհատած ու կակուղցած` իր անդառնալի կորուստներէն եւ յանձին այդ մանկան, կ՚ընդնշմարէր քաջ ու պնդակազմ ձկնորս մը, որ փոթորիկները կ՚արհամարհէ եւ ծովուն ալիքները կը թափանցէ:

Բայց կինն ըսած էր իրեն.

— Ինծի նայէ հա՛, էյէր աս ալ պալըխճի ընելու էլլաս նէ, կլոխս կ՚առնեմ կ՚երթամ չօճուխիս հետ:

— Խենդ էմ զէհէր, — պատասխանած էր Թումա` ձայնին մէջ հեգնական թեթեւ երանգով մը:

Սերոբ տասնըչորս տարու էր, երբ Հաճի Թումային աչուըներըն սկսած էին տկարանալ: Հէք բարի մարդը գիշերներով խորհած էր սա կարեւոր խնդրին վրայ թէ իր չորրորդ զաւակն ալ «ծով հանէ՞»: Չէր յաջողած իր կինն համոզել եւ վերջապէս որդիական գորովն ալ այս անգամ վարանումի մէջ կը թողուր զինքը: Գիշեր մը Իսկուհի տուտուն էրկանը ոտուըներուն ինկեր ու արիւն արցունք թափելով խնդրեր էր, որ խնայէ Սերոբին:

Եւ խնայեր էր Թումա:

— Բէք աղէկ ամա, պալըխճիութենէն աղէկ ի՞նչ զէնաաթի տանք, — հարցուցած էր կնկանը:

— Տեմիրճութեան տուր: Սերոբ երկաթագործի քով սկսած էր երթալ, երբ տասնըչորս տարու էր եւ, երբ Հաճի Թումայի աչուըները յաւէտ զրկուած էին ծովին հաճոյալի տեսքը դիտելէ եւ իր բռնած ձուկերուն հանգամանքները զննելէ:

Դժբաղդութիւնը սա էր, որ Սերոբ, իր հօր ձկնորսական արիւնը ժառանգած էր. իր պստիկ տարիքէն կը սիրէր ծով մտնել, լողալ, ձուկ որսալ, բայց մօրն ընդդիմութեան առջեւ տեղի տուած էր եւ ակամայ մտած էր երկաթագործութեան արհեստին մէջ: Այսուհանդերձ բնաւ առիթը չէր փախցներ, երբ պարապ ժամանակ ունենար: Ամառը, գիշերներն ուշ ատեն տուն դառնալով, կը հանուէր ու երկարօրէն կը լոգնար ծովի մէջ, եւ հօրը պէս քաջ լուղորդ մըեղած էր:

* * *

Հիմակ, Հաճի Թումա ա՛լ առջի պէս չէր կրնար խիզախել ծովին դէմ, բայց նորէն չէր ուզած բաժնուիլ անկից: Բնականաբար չէր կրնար կանոնաւոր ձկնորսութիւն ընել, չէր կրնար ուռկանները կարկտել, կարթերը պատրաստել եւ ձկնորսական ուրիշ կարգադրութիւններ ընել: Կ՚ափսոսար իր աղետալի որոշումին վրայ, եթէ Սերոբն երկաթագործ չըլլար, պիտի օգնէր իրեն ու դիւրացնէր իր կրած դժուարութիւնները:

Երբեմն այնքան կը դառնանար, որ խիստ կշտամբանքներ կ՚ուղղէր կնկանը:

— Կնի՛կ, — կը պոռար, — էյէր Սերոբը պալըխճի ըլլար նէ, իմ աչկերս ասանկ չէին ըլլար. տէրտես քէօրցայ:

Ու ցաւոտ ականողիքներուն մէջ տխուր կերպով կ՚երերցնէր իր պտղած սպիտակուցները:

Արցունք մըն ալ կը գլորէր արեւակէզ այտերէն վար:

Բայց ինչպէս ըսի, չէր կրնար իր սիրելի տաշտէն հեռի ապրիլ Հաճի Թումա. ուռկանով ու կարթով որսալու անկարելիութեան առաջքն առած էր ուրիշ միջոցով մը: Մէկ քանի խոշոր սափորներ գնել տուած էր Սերոբին եւ զանոնք զետեղած էր չորս հինգ կանգուն հեռուն, ծովին յատակը: Ձուկերն, որք միշտ խորշեր ու ծակեր փնտռելու հետամուտ են, կը մտնէին այդ սափորներուն մէջ ու հոն կը հաստատէին իրենց բնակութիւնը: Յաջորդ օրուան գիշերը, Հաճի Թումա, որ ծովին այդ մասը հրաշալի կերպով կը ճանչնար, կը հանուէր, կը հագնէր իր մոմազօծ դեղնագոյն լողազգեստը, ջուրը կը մտնէր ու անձայն, անշշուկ կը սուզէր ծովին յատակը, կ՚առնէր սափորներն, ու կը տաներ զանոնք, ձուկերով լեցուած, պատերազմէն հարուստ աւարով ետ դարձող հին զօրավարի մը յոխորտանքով: Այսչափն ալ մեծ մխիթարանք ու բաւական սփոփանք էր կոյր ձկնորսին համար:

Իսկուհի տուտուն երբեմն կը փորձէր ետ կեցնել զայն այդ գործէն:

— Մա՛րդս, — կ՚ըսէր, — ա՛լ ըռահաթ ըրէ, օր մը խազա պիտի պերես կլխուդ, իշտէ տղադ տահա տասնվեց տարու է, ամա ապրեցնելու խըտար քեզի կը կշտացնէ կոր:

— Չըլլար, կնի՛կ, չըլլար, — կը պատասխանէր Թումա, — տուն չիյտես, չես հասկնար, մինչեւ քի մեռնիմ նէ, ծովը չխալըսիր ծառքէս, պէօճեքս չէ մեռէր:

Ու կը շարունակէր իր ձկնակուլ սափորը ծովին յատակը իջեցնել ամէն օր, ու գիշեր, ուշ ատեն վերցնել, միշտ ձկնառատ:

Բայց գիշեր մը, երբ Թումա նորէն ծովին յատակէն տուն բերաւ սափորները, ձուկի հետքն անգամ չգտաւ անոնց մեջը. զարմացաւ, ապշեցաւ:

— Թօհաֆ պա՜ն, — մրմռաց, — ա՞ս ինչ ըսել է, պալըխները սրդողեցա՞ն ինծի:

Նորէն ծովին տակն իջեցուց զանոնք, բայց այս անգամ քիչ մը փոխեց անոնց տեղը:

Երբ յաջորդ գիշերը, որոշեալ ժամուն գնաց սափորները տուն բերաւ, ափ ի բերան մնաց, երբ ձեռքն անոնց մէջ մխրճելով` միայն ջուր գտաւ:

Այս անգամ հայհոյեց Հաճի Թումա, բարկութենէն քիչ մնաց գետինը զարնէր, ջախջախէր անիծեալ պարապ սափորը:

Բայց համբերեց, նորէն իրենց տեղը տարաւ դրաւ զանոնք, ու տուն դառնալով, անկողին մտաւ, տենդոտ ու ջղագրգիռ:

Մեծ անհամբերութեամբ սպասեց յաջորդ գիշերուան, որ վերջապէս հասաւ: Ի՜նչ սրտադողով, ի՜նչ մտահոգութիւններով պաշարուած մտաւ ծով հէ՜ք կոյր ձկնորսը:

Սահեցաւ դէպի սափորները, գորովանքով գրկեց զանոնք ու արմուկի հզօր բախումներով եզերք հասաւ, տուն մտաւ, եւ առանց ձեռք դիպցնելու անոնց, ըսաւ կնկանը.

— Ուսկո՛ւկ, սըւոնց մէջ տուն նայէ:

Իսկուհի տուտուն ձեռքովը շօշափեց սափորներուն ներսն, ու… դարձեալ ոչինչ:

— Պան չիկայ, Թումա, — ըսաւ վհատեալ ձայնով:

— Վա՛յ…

Եւ այս անգամ արձակած յիշոցը սոսկալի էր:

Յետոյ, ձայն ձուն չհանեց, աղէտալի լռութեամբ մը առաւ սափորները, տենդոտ քայլերով հեռացաւ տունէն եւ իրենց տեղը դրաւ, ծովին տակը:

Բայց տուն մտած պահուն կը մրմռար, աչքը քթթելով.

  — Հասկցայ, վաղը գիշեր, կիտեմ ի՛նչ պիտի ընեմ:

Յաջորդ իրիկունը, մութը կը կոխէր, ու ծովին հանդարտ մակերեսին վրայ խաւարը թուլօրէն կը փռուէր` կապարի հալոցի մը երեւոյթն ընծայելով անոր:

Գերեզմաննոցի մը ծանր հանդարտութիւնը կը տիրէր ծովեզերքին վրայ. ծովային քանի մը թռչուններ մտացածին ստվերներու պէս` կը յածէին այդ լռին շրջապատկերին վերեւը, եւ ատեն ատեն ձուկ մը կը պատռէր ջուրին գորշագոյն պարուտակն ու նեղ կիսաշրջանակ մը գծելով, անհետ կ՚ըլլար:

Յանկարծ ստուեր մը ցցուեցաւ այն ժայռին առջեւ, որուն ետին կ՚երեւի Հաճի Թումային տնակը. յետոյ կծկուեցաւ, ամփոփուեցաւ ժայռին մէկ խորշին մէջ, ու հոն մնաց:

Այս ստուերը Հաճի Թուման էր:

Ամբողջ մարմինն անհետ եղած էր ապառաժին ետեւը, ու գլուխը միայն կ՚երեւէր, ուր ցաւագին թաւալումով կ՚երերային մղտացած բիբերը:

— Մութլախա իմ ըսածիս պէս ըլլալու է, — կը մռլտար ակռաներուն մէջէն, խուլ կատաղութեամբ, — ա՛խ, մէյ մը ծառքըս անցնի պիտի խխտե՛մ:

Ու մութը կ՚իջնէր` հետզհետէ աւելի թանձր, աւելի մահաստուէր:

Ժամերով սպասեց Թումա` ականջը տնկած, ամենէն պզտիկ շշուկէն` բոլոր մարմնովը դողդղալով:

Յանկարծ ճողփիւն մը լսուեցաւ:

Վեր ցցուեցաւ Թումա, դուրս ելաւ թաքստոցէն եւ հրաշալի արագութեամբ, իր որսին վրայ սուրացող արծիւին բիրտ վայրագութեամբը, ծովին յատակը խոյացաւ:

Հանդարտ ջուրերը մէկէն ի մէկ վրդովեցան, ալեկոծում մը տեղի ունեցաւ, ջուրի ցայտերը վեր ժայթքեցին, եւ յետոյ, ծովին վրայ երեւցաւ, մութին մէջ, որ երկնքի պլպլուն նշոյլներէն քիչ մը կը մեղմանար, հսկայ մարմինը Հաճի Թումային, որ, երբ եզերք ելաւ մեծաշռինդ հեւքով, բան մը բռնած էր իր կորովի բազուկներուն մէջ: Ուղղակի տնակ գնաց, ներս մտաւ եւ գետինը նետելէ ետք գիրկը բռնած մարմինն, որ դիակ մըն էր այլեւս.

— Քա՛ կնիկ, — պոռաց վայրագ շեշտով մը, — սա շունշանորդիին երեսը նայէ` վո՞վ է:

Դիակին գլուխը կանթեղին դարձած էր, եւ դէմքը որոշակի կ՚երեւէր:

Իսկուհի տուտուն, որ կարկտուք կ՚ընէր, ոտքի ելաւ` մահամերձի մը պէս, որ ահարկու ճգնաժամին գերագոյն ոստում մը կ՚ընէ, վազեց դիակին քով ու լաց ու կոծ մըն է փրցուց:

— Վա՛խ օրտտիս, վա՛խ Սերոբս…

Ծերունի հսկայ ձկնորսը դողդղաց, ձեռքը աչուըներուն տարաւ ու պտղած բիբերէն ժայթքող երկու կաթիլ խոշոր արցունքները սրբելէ ետք` մրմռաց.

— Ես չըսի՞, քի մեր զաւկըները ամէնն ալ ծովին մէջ պիտի մեռնին:

«Արեւելք», 17 Յուլիս 1893։