Արմտան

ՔՈԻՆԳԼՈԻԽ

Յակոբ Մարթաեանին իր գործին
դիմաց հիացումովս

Առտու ըլլալու դեռ շատ կար, երբ Օղիկին Արութը աղօնին մնացած բեռները երկու էշերուն բեռցաւ ու ջաղացքէն բաժնուեցաւ: Գետը, որ արդէն աղէկ մը ցամքէր էր, անցաւ, ու քարէ քար կոխելով դէմի ափը ելաւ: Քնատ էր: Աղալու կարգը իրը ըլլալուն, երկու օր է` ոտքի վրայ եղած էր, չէր քնացեր: Լեղիակի ձորը քունը բոլորովին ծանրացաւ կոպերուն, աչքերը չէին բացուէր: Մեծ իշուն պոչէն բռնեց, որ չիյնար ու թողուց, որ տանէ զինքը: Ատկէ ետքը ալ ուր երթալը չգիտցաւ: Ձորին մէջ մաղուած ալիւրի պէս աւազ մը կար եւ այնքան շատ, որ էշերուն քայլերը թաղուեցան ու ելան: Արութն ալ անոնց պէս իջաւ ու ելաւ, ու աչքերը գոց, անոնց ետեւէն քալեց: Ձորը վերջացաւ: Զառիվերին ոլորապտոյտները յաջորդեցին: Էշերը, լեռան ոլորումներուն հետեւելով, գագաթը հասան: Երկու ճամբայ կային իրենց առջեւը: Մէկը Ապուշտայի բարձունքներուն տակէն, միւսը` սուրբ Եղիայի ուղղութիւնով կ՚երկննային: Էշերը գիտէին իրենց երթալիք կողմը, ու առանց վարանելու` թեքուեցան իրենց աջին: Արտերու մէջէն ալիւրի բեռներով գացին, գացին, ինք ալ իշուն պոչը թող չտալով գնաց, գնաց անոնց ետեւէն: Երկու անգամ կամուրջներն անցան. էշերը կը տեսնէին, թէ վարը ձորեր կային, ջուրերը կը վազէին: Արութ ասոնք չգիտցաւ անգամ: Գիւղ մտան: Էշերը ընկուզենիներու տակի Մաղիկանց փողոցը չդարձան: Սուրբ Թորոսի քովէն, Թումասենց բակին ու տան աոաջքի սալայատակը ելան: Հոնկէ վար իջնելուն իշուն ոտքը գայթեցաւ: Մազ մնաց` ալիւրի բեռնով-մեռնով պիտի իյնար, շուտ ինքզինքը բռնեց ու շտկուեցաւ: Արութն ալ իշուն վրայ պիտի իյնար, բայց չպատահեցաւ ատ, կզակը իշուն քամակին զարնուեցաւ: Աչքերը չբացաւ անգամ: Էշերը իրենց աջակողմի Կոչենց փողոցը չմտան: Ոչ ալ աւելի առաջ Կորջայենց, ու ձախի Թեւոյին նեղ փողոցը դարձան: Ճիշտ իրենց տան առջեւը կեցան: Ալ քայլ չնետեցին: Սպասեցին, որ դուռը բացուի, գան ու իրենց կռնակի բեռները վար առնեն: Արութն ալ էշերուն հետ սպասեց, աչքերը միշտ գոց:

Էշը հազաց:

Չարդախէն, ուր տղաքը, մամերնին, մայրերնին կը քնանային իրենց անկողիններուն մէջ, չարթնցան: Ամենէն վերջը տղոցը մայրը` Բարիկանց Աղջիկը արթնցաւ, կեսրոջը`

— Խաթումար, - ըսաւ, — գիտես թէ` բեռները եկան:

Կեսուրը գլուխը չվերցուց: Պառկած տեղէն պատասխանեց.

— Ո՞ւր է եկան, Արութը ըլլար` չէ՞ր կանչեր, թէ վար եկէք: Քունիդ մէջ` քեզի անանկ եկաւ:

Տղաքը կը քնանային: Հարս ու կեսուր լռեցին: Էշը տեղ փոխեց: Մանուկանց պատին կռնակը դարձուց ու կեցաւ: Արութն ալ հետը դարձաւ, իշուն պոչը ամուր մը ափը, ու նորէն գլուխը իշուն քամակին վրայ կախած, քնացաւ: Էշը երկրորդ անգամ մըն ալ հազաց, պայտը գետին քարին զարկաւ ու ձայն հանեց:

— Խաթումար, — կրկնեց հարսը կեսրոջը, — ջաղացքէն իրաւ եկած են, էշը հազաց: Նալը գետինի քարին զարկաւ, չլսեցի՞ր:

— Եկեր են նը` վար իջիր, դուռը բաց, նայէ, ի՞նչ ընեմ, — պատասխանեց կեսուրը, չհաւատալով հարսին:

Բարիկանց Աղջիկը վար իջաւ, դուռը բացաւ որ բեռները իրաւ եկեր էին, Արութն ալ գլուխը կախէր էր իշուն քամակին վրայ:

— Եկեր ես, ձայն ալ չես ընէր: Չկանչե՞ս, թէ եկանք, վար իջէք, — յանդիմանեց կինը էրիկը:

Արութ չպատասխանեց: Կինը քովը գնաց:

— Աչքերդ ալ գոցեր ես: Իշուն ագին ամուր մը բռնէր ես: Մտքի վրայ կը քնանա՞ս, ի՞նչ կ՚ընես, — ըսաւ, էրկանը թեւին զարնելով:

Հը՜…— ըրաւ Արութ:

Բեռները վար առնենք, ներս տանինք տէ, գնայ, պառկէ, — ըսաւ կինը: — Ջաղացքէն մինչեւ հոս ինտո՞ր քուն գլոխով քալեցիր: Աչքերդ բաց:

— Հը՛…— ըրաւ Արութ:

— Հը՛ն ի՞նչ է: Չխօսի՞ս: Աչքերդ չբանա՞ս։ Գինո՞վ ես, ի՞նչ ես: Գինիի, ճերմակ ջուրի հոտ ալ չգար բերնեդ:

Լուսցաւ, առտու եղաւ: Գալենց Ակոբը` Ռահաթին տղան, որ Բարիկանց Աղջկանը` Մարոյին քոյրը առած քեռայրն էր, տրեխւորեր էր ու իրենց Առվտակի արտը վարելու կ՚երթար, քովերնին եկաւ: Երկուքը ի՞նչ ըրին, չկրցան արթնցնել Արութը: Իզուր տասն անգամ «պաճօ՛», «Արու՛թ» կանչեց Ակոբ:

— Հը՛…— կ՚ընէր: Միայն, անգամ մը.

— Գացէք, մի դպիք ինծի, — ըսաւ ու նորէն աչքերը չբացաւ:

— Երկու տարի առաջ ալ ասանկ ըրաւ, ըմը, արթնեցուցինք ետքը, հիմա ի՞նչ կ՚ընեմ` չարթննար, էնիշտա, – ըսաւ Մարօն:

Քէնի ու քեռայր, ուրիշ ճար չգտնելով, դռան ետեւը, շուաքը, մթել մը փռեցին, թեւէն քաշելով, քաշքշելով պառկեցուցին, բեռերը վար առին, էշերը ախոռները, իրենց մսուրները կապեցին: Տղաքը` Սերօն, Օննօն, Հեղնուկը ձայներէն արթնցան, զարմացան իրենց հօրը շուաքը պառկիլը տեսնելով:

— Ինչո՞ւ տեղը չէ պառկէր, հոս պառկէր է հայրիկը, — հարցուցին:

— Լաթերն ալ չէ հանէր, — նկատեց Հեղնօն:

Մայրերնին սաստեց զիրենք:

— Հայտի՛, — պոռաց, — ոտքերս մի պլլուիք, դուրս գացէք, խաղցէք, մի կենաք բոլորտիքս: Անօթի էք նը` գացէք, հացին տարծոցէն հաց առէք ու դուրս ելէք:

Շեխկնիկին հարսը` Թուրանը, կաթը կթոցովը ներս մտաւ: Իրիկուան ու առտուան կթած կաթերուն խապը բերաւ: Չորս խապ պարտք ունէր: Մարօն կաթը չափեց ուռիի փայտիկովը, նշած չորս խազերէն երկուքը տաշեց զմելիովը, երկուքը թողուց:

— Երկուք մնաց, — ըսաւ:

— Մարդդ ինչո՞ւ շուաքը պառկեցուցեր ես, Բարիկանց Աղջիկ: — հարցուց:

— Գիշերը ջաղացքէն եկաւ, ինչ ըրի` տեղը չելաւ պառկելու. յոգներ եմ, քնատ եմ` ըսաւ, ես ալ հոս մթել ձգեցի, քնացաւ, — պատասխանեց, չուզելով աւելի մանրամասնութիւն տալ:

Մանուկանց երկու տուներու երկու հարսները` Դշխուն ու Հայկանոյշը իրենց խապերը բերին: Կթոցներով ուղղակի ներս գացին, ուր Մարօն ծռէր էր, օճախին կրակները կը փչէր, փայտերը բռնկեցնելու համար: Կաթերը չափեց, զմելիով փայտիկներուն վրայ խազերը նշեց: Դշխուն մէկ, Հայկանոյշը երկու խազ առնելիքւոր էին:

— Մարդդ ինչո՞ւ հոս պառկէր է, պաճըլըխ, — հարցուցին երկու ներերը:

— Ինչ ըրի` վեր չելաւ: Ջաղացքը երկու օր է` չէր քնացեր, քնատ էր, հոս պառկեցաւ, — պատասխանեց Մարօն:

Նարվերցի Նէնէն եկաւ: Ան ալ խապկից էր, բայց խապը չէր բերէր: Ներս չմտաւ: Դռնէն ըսաւ.

— Կաթի մ'սպասէր, Բարիկանց Աղջիկ: Հարսերնիս տղայ մը, աղջիկ մը բերաւ, երկուքն ալ մէկզմէկէ սիրտ հատցնող: Անչափ աղաչեցի, եկէք սա ածին կոտոշներէն բռնեցէք, չեկան, չբռնեցին, ճիվովը անանկ զարկաւ, որ կթոց մը կաթը թափեց: Տղտղկի անանկ տղան, աղջղջի անանկ աղջիկը, իլլէ աղջիկը. ջուրի վար տամ, ջուրի վեր ժուռ գամ, ծախողը տի ծախէ, ըմը` վա՜յ առնողին գլոխին, ատանկ խօսք մտիկ չընող զաւակներ են, Բարիկանց Աղջիկ:

Ապուշ հարսիկը իր խապը բերաւ: Տեսաւ, որ Արութը պառկէր էր շուաքը, կթոցը գետինը դրաւ.

— Ա՛ս ի՞նչ է, Բարիկանց Աղջիկ, — ըսաւ:

— Վեր չելաւ, Ապուշ հարսիկ, ի՞նչ ընեմ, հոս քնացաւ, ես ալ վրան ծածկեցի, — պատասխանեց:

Բուն անունը Նունիկ էր: Ապուշտացի ըլլալուն` կը կարճեցնէին, Ապուշ հարսիկ կամ Ապուշ մօրքուր կը կանչէին:

— Արու՛թ, քեզի եմ, չելլե՞ս, տեղդ պառկիս, — ձայնեց, վստահ ըլլալով, որ իր մէկ խօսքը երկու չէր ընէր, կը քաշուէր իրմէ:

Արութ լսե՞ց, չլսե՞ց, յայտնի չէր: Պառկուածքը փոխեց, երեսը պատին դարձուց:

— Սիրտդ մի հատցնէր, Ապուշ հարսիկ, չարթննար, — ըսաւ Բարիկանց Աղջիկը:

Կաթը տալով, դուրս ելլելէ առաջ`

— Բարիկանց Աղջիկ, գիշերը ճամբան վախցած չըլլայ Արութը: Աշխարհքը չեղած բան չկայ, — ըսաւ Ապուշ հարսիկը, — Հողվրտիէն, սուրբ Թորոսի դռնէն մինչեւ հոս, եկած ճամբէն պարան մը պտտցուր, տէրտիրոջը ըսէ, թող գայ, կարդալիք մը ընէ:

Փայտերը բռնկեցան: Բարիկանց Աղջիկը իրենց ու խապկիցներու բերած կաթը օճախին վրայ դրաւ` եռալու: Տղաքը քանի չկային, տան ներսերը ջրցքեց, աւըլեց մինչեւ որ կաթը եփեցաւ, դուրս թափիլ սկսաւ: Կաթին անուշ բոյրը ու շոգին տարածուեցան տանը ամէն կողմը: Կեսուրը` Օղիկ Մաման, սխտորգուշը բերաւ, նստաւ եւ ընկոյզ ծեծեց, աղով, սխտորով, կարմիր տախդեղով, մինչեւ որ ժուր եղաւ: Մեծ տապակ մը ձաւար եփեց: Ցերեկ էր ժուր պիտի ուտէին: Ուրիշ ի՞նչ պիտի ուտէին: Փայտէ աթոռակին վրայ սինին դրին, հացը փշրեցին պղնձէ ունկվրային մէջը, ձաւարը, եղած ջուրովը, պարպեցին վրան, հացերը լխպիկ եղան, թանձր ժուրը անցուցին երեսը, հարսով, կեսուրով, տղոցմով շարուեցան սինիին բոլորտիքը:

— Արութ, ալ հերիք է քնանաս, իրիկուընէ ի վեր անօթի ես, ելիր, որ ճաշես, — ըսաւ Օղիկ Մաման` մայրը:

— Հը՛…— ըրաւ Արութը:

Բարիկանց Աղջիկը չեխեց Սերոն.

— Ադ ի՜նչ աղտոտ ձեռքեր են, ըդ ի՜նչ աղտ են, մաղտընոս ցանես` կը բուսնին, ըդ մատներդ ժուրին մէջ պիտի խոթէս, հանես, մենք ալ հետդ պիտի ուտենք, հա՞, գնայ լուայ:

Սերոն լուաց ձեռքերը, նստաւ տեղը, Արութ չշարժեցաւ անգամ, իրենք ճաշեցին:

Ճաշէն ելան տղաքը, անյայտացան, ով գիտէ` ո՞ւր գացին, հարս ու կեսուր, չլուացուած բուրդ ու մազ ունէին, քանի ատենէ ի վեր կը մնար, առին, Խաչիդարի առուն տարին: Բարիկանց Աղջիկը մինչեւ ծունկերը մերկացաւ, առուն մտաւ, առաջ բուրդերը, ետքն ալ` այծերու մազերը չորս անգամ ջուրը կոխեց, թրջեց, հանեց, թակով ծեծեց, նորէն ջուրը կոխեց, նորէն հանեց ու ճմլեց, ու փռեցին, որ ցամքէին: Վաղը, արեւէն, աղէկ մը որ չորնային, բուրդերը ինչպէ՜ս ճեփճերմակ, մազերը ինչպէս սեփսեւ պիտի փայլէին:

Իրիկուն եղաւ: Հիմա ուր որ էր` Կապուտ Կապանի կողերը պիտի սեւնային: Ոչխար, ըռզակ, գիւղ պիտի իջնային: Օղիկ Մաման Լեղաղբիւրի կողմը քալեց, ժամ երթալու համար: Բարիկանց Աղջիկը բուրդ ու մազը շալկած` տուն եկաւ, որ` Արութը նստեր էր դուրսը:

— Ելա՞ր, - ըսաւ էրկանը, – գիշերուընէ ի վեր բան չմնաց, որ չընէի` քեզի արթնցնելու համար: Վար իջայ, որ բեռները եկեր էին: Դուն ալ ոտքի վրայ կը քնանաս: Ակոբը` պաճանախդ, ինչ ըրաւ` աչքերդ չբացիր: Նայեցանք, որ չըլլար, բերինք շուաքը պառկեցուցինք քեզ։ Խաշմանենց ջաղաց քէն մինչեւ տուն, անչափ ճամբան ինտո՞ր քունգլոխ քալեցիր: Քալելով մարդ կը քնանա՞յ: Չնայի՞ս, աչքերդ կոկան-կոկան են եղեր:

Արութ բարկացաւ.

— Կը քնանամ… քնացայ… բան մը եղա՞ւ… Որո՞ւ ինչ եղաւ, ծօ՛…— ըսաւ կնոջը ու աւելցուց.

— Հայտի՛, հայտի՛, շատ խօսեցար, հերիք խօսիս, առ թապախաս, ա՛ռ, թիւթիւն լեցուր ու բեր:

Ու ծխատուփը երկարեց: