Բանաստեղծին ձայնը.

ՅԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆ ԱՌԱՋԻՆ
       Այս հրատարակութիւնը կեանքին ու մտածումին մէջ վստահութեան արարք մը կ’արտայայտէ։ Ու նաեւ՝ Հայ ժողովուրդին բնութեան մէջ։ Աւելի՛ն։ Անիկա վստահութեան արարք մը կ’արտայայտէ մանաւանդ՝ իմ անձնական հայութեանս մէջ ու մէ՛ջը իմ մարդկային էութեանս։
       ***
       Կ’ընդունիմ իմ ներկայ իրականութիւնս ա՛յնպէս, ինչպէս որ է ու կ’ընդունիմ զայն՝ իր ամբողջութեանը մէջ։
       Կ’ընդունիմ ես զիս այնպէս, ինչպէս որ եմ ու ա՛յն որ եմ։ Ու ասիկա՝ ամբողջովի՛ն ու մէջը իմ ներկայ իրականութեանս։
       Կ’ընդունիմ Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութիւնը ա՛յնպէս, ինչպէս որ է ու կ’ընդունիմ զայն՝ իր ամբողջութեանը մէջ։
       Կ’ընդունիմ Հայ ժողովուրդը ա՛յնպէս, ինչպէս որ է ու այն որ է։ Ու ասիկա՝ ամբողջովին ու մէջը իր ներկայ իրականութեան։
       Ու կ’ընդունիմ այս բոլորը, որովհետեւ այս բոլորին մէ՛ջ միայն կը գտնեմ հոգեկան արժէքներ ու կը հաւատամ, որ այս արժէքներուն գիտակցութեամբն է միայն, որ կարելի է քանդել բոլոր այն տարրերը, որոնք կը կազմեն մեր ժողովուրդին գոյութեան թշուառութիւնը, մեր ժողովուրդին ներկային մէջ եւ որոնք կը սպառնա՛ն մեր ժողովուրդին բնութեան տեւականացումին։ Ու կ’ըսեմ. այս արժէքներուն գիտակցելու համար անհրաժեշտ է նախ զանոնք ընդունիլ ու զանոնք ընդունելու մեր արարքն է միայն, որ կրնայ զանոնք փրկել։ Ու հոգեկան այս արժէքներուն փրկութեան մէջն է միայն՝ փրկութիւնը մեր ժողովուրդին։
       1922էն ի վեր Հայ մտաւորականութիւնը կ’անտեսէ ու անտեսելով՝ կը լքէ Հայ ժողովուրդին ճշմարիտ արժէքները։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ Հայ մտաւորականութիւնը կը մերժէ Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութիւնը ու Հայ ժողովուրդը՝ իր ներկայ իրականութեան մէջ, ինչպէս կը մերժէ անիկա՝ իր ներկայ ու սեփական իրականութիւնն ու ինքզինքը՝ իր ներկայ իրականութեան մէջ։ Ու այս արժէքները կը փոխարինէ քաղաքականութեամբ մը, որ mythe մըն է միայն։ Ու ամէն mythe , ամէն տեղ ու ամէն ժամանակ, կ’ընդդիմանայ ճշմարտութեան։ Հայ ժողովուրդին ճշմարտութիւնը Հայ ժողովուրդին ներկային մէջն է եւ ոչ թէ՝ Հայ ժողովուրդին ապագային մէջ կամ մէջը Հայ ժողովուրդին անցեալին։ Ու ինչ որ կար Հայ ժողովուրդին բնութեան մէջ իբրեւ արժէք, Հայ ժողովուրդին պատմութեան սկիզբն իսկ, ներկայիս ալ, Հայ ժողովուրդին բնութեան մէջ կայ՝ իբրեւ արժէք։ Ու եթէ կան արժէքներ, որոնք կորսուած են դարերու ընթացքին, անոնք կորսուած են, որովհետեւ անոնք Հայ ժողովուրդին բնութեան ինքնայատուկ արժէքները չէին։ Աւելի՛ն։ Անոնք արժէքներ չէին։
       ***
       Իւրաքանչիւր հայ անձի մէջ շարժում մը կայ, որ ներքի՛ն է, որ ազա՛տ է, որ բանակա՛ն է, որ կը բխի մասնայատուկ բնութենէն, իր ընդհանրական (Հայ ժողովուրդին բնութեան սահմաններուն մէ՛ջ միայն ընդհանրական ու ընդհանրական՝ մարդկային բնութեան սահմաններուն մէջ այն չափո՛վ, որով ընդհանրական է Հայ ժողովուրդին բնութիւնը՝ մարդկային բնութեան մէջ) բնութեան ազդեցութեան ներքեւ եւ կը վաւերացուի այս վերջինէն, որ իր ամբո՛ղջ էութիւնը ներքին գործունէութեան մը մէջ կը դնէ եւ որո՛վ, իւրաքանչի՛ւր հայ անձի իրականութիւնը, ամէ՛ն տեղ ու ամէ՛ն վայրկեան, կը վերստեղծուի իր մէջ։ Աւելի՛ն։ Այս ներքին շարժումը, իր բացարձակութեամբն իսկ, ամէն տեղ ու ամէ՛ն վայրկեան, կը վերստեղծէ, իւրաքանչիւր հայ անձի համար, ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ, Հայ ժողովուրդը, իր իրականութեան մէջ, հարազատ արտայայտութիւնն է իւրաքանչի՛ւր հայ անձի սեփական իրականութեան։
       Հայ ժողովուրդին մէջ, ներքին այս շարժումը ծնած է, աճած եւ զտուած է, դարերու ընթացքին։ Ու անիկա է, որ դարերու ընթացքին, Հայ ժողովուրդին բնութիւնը յայտնաբերած է, այսինքն՝ իրականացուցած է։ Բայց այս ներքին շարժումը չէ, որ կառուցած է Հայ ժողովուրդը։ Բայց այս ներքին շարժումը չէ, որ Հայ ժողովուրդը պահած է Հայ ժողովուրդ։ Ու ասիկա, որովհետեւ այս ներքին շարժումէն առաջ , Հայ ժողովուրդին մէջ կայ մտածումը Հայ ժողովուրդին։ Ու այս մտածումին գլխաւոր նկարագիրը՝ միութիւնն է։ Ու իւրաքանչի՛ւր հայ, այս միութեան գաղափարը իր սիրոյն միջոցաւ միայն կրցած է ունենալ եւ կրնայ ունենալ։ Ու ճշմարիտ սէրը տեւականօրէն ներկայ մըն է ու տեւականօրէն՝ ներկային մէջ, նմա՛ն բարոյականին, նմա՛ն մտածումին ու նմա՛ն գիտակցութեան։
       * ։
       ***
       Ամէն հայ անհատ, որ կանգ կ’առնէ ինքն իր մէջ ու ինքզինքին դէմ, կը գանգատի ինքզինքին՝ ինքզինքէն եւ Հայ ժողովուրդէն։ Բոլո՛ր հայ անհատները, որոնք կանգ կ’առնեն իրարու մէջ եւ իրարու դէմ, կը գանգատին Հայ ժողովուրդին ներկա՛յ իրականութենէն եւ Հայ ժողովուրդէն եւ իրե՛նք իրենցմէ, երբ անկե՛ղծ են։ Ես չեմ տեսած հայ անհատ մը, որ գանգատ մը չունենար իր բերնին մէջ ու մէ՛ջը իր սրտին ու մտքին։ Արդ, ամէ՛ն գանգատ դժգոհութիւն մը կը պարփակէ։ Ու ամէ՛ն դժգոհութիւն՝ դժգոհութիւն է, որովհետեւ մարդը, տեսնելո՛վ հանդերձ իրողութիւն մը այնպէս ինչպէս որ է, կը տեսնէ նոյն իրողութիւնը այնպէ՛ս, ինչպէս որ պէտք էր ըլլար։ Ու երբ հայ անհատը կը յայտարարէ իր դժգոհութիւնը, անիկա, այս երկու իրողութիւնները միայն տեսնելով, չի գոհանար։ Անիկա իր մէջ կը կրէ սէ՛րը երկրորդ իրողութեան ու նաեւ՝ զայն իրականացնելու կամքը։ Ու իւրաքանչիւր հայ անհատի մէջ տեւականօրէն ներկայ է տառապանքը։ Ու ասիկա, որովհետեւ Հայ անհատին տառապանքը այն միջոցն է, որ կը տարածուի միջեւը Հա՛յ ժողովուրդին ներկա՛յ իրականութեան այնպէս, ինչպէս որ է անիկա եւ այնպէս, ինչպէս որ պէտք էր ըլլար։ Ու այս տառապանքը նոյնն է իւրաքանչիւր հայ անհատի մէջ։ Ու այս տառապանքը ես կը կոչեմ նախնական իրողութիւնը Հայ ժողովուրդին ներկա՛յ իրականութեան, ինչպէս կը կոչեմ նախնական իրողութիւնը Հայ ժողովուրդին բնութեան, իւրաքանչիւր հայ անհատի ներքին շարժումը։
       ***
       Հայ ժողովուրդը իր ներկա՛յ իրականութեան մէջ պէտք ունի իմաստութեան մը, այսինքն՝ մտածելու եւ գործելու ձեւի մը։ Ա՛րդ, ես այս իմաստութիւնը կը տեսնեմ միայն այն ձեւին մէջ, որով հայ մտաւորականութիւնը կը մարդեղնացնէ նախնական իրողութիւնը Հայ ժողովուրդին բնութեան ու նախնական իրողութիւնը՝ Հայ ժողովուրդին ներկա՛յ իրականութեան։ Այսինքն՝ այն ձեւին մէջ, որով հայ մտաւորականութիւնը հաղորդակցութեան կը մտնէ Հայ ժողովուրդին երկո՛ւ նախնական իրողութիւններուն հետ։ Ու այս ձեւը՝ այս երկու նախնական իրողութիւնները ընդունիլն է նախ եւ ոչ թէ՝ անոնց մերժումն ու ժխտումը։
       ***
       Այս դիտողութիւնները, ինչպէս նաեւ ուրիշ բազմաթի՛ւ դիտողութիւններ, զորս մեր ժողովուրդը կ’ընէ ինքն իր մէջ, կը հաստատեն իրականութիւններ, որոնք մեր ժողովուրդին բնութեան շարժումներուն սկզբնաւորութիւններն են։ Ու մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութիւնը կազմուած է մեր ժողովուրդին բնութեան անհրաժեշտութիւններուն սկզբնաւորութիւններով միայն։ Ու այս սկզբնաւորութիւնները տեւականօրէն սկզբնաւորութիւններ կը մնան` քանդուելով իրե՛նք իրենց մէջ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ անոնք կը բախին սպառնալիքներու եւ արգելքներու, որոնք պարտադրուած են մեր ժողովուրդին արտաքին աշխարհին կողմէ։ Ու մանաւանդ՝ որովհետեւ մեր մտաւորականութիւնը կ’անտեսէ ու կ’արհամարհէ զանոնք։
       Ես կը շարունակեմ այս սկզբնաւորութիւնները` ոչ թէ զանոնք փոխելու համար, այլ լրացնելու համար զանոնք։ Այսինքն՝ զանոնք փրկելու համար։ Ու իմ կամքիս գործունէութիւնը հո՛ս է ու հո՛ս է միայն։ Մարդ կը կամենայ իրականացնել միայն ա՛յն կարելիութիւնները, որոնք կը գտնուին իր սեփական իրականութեան մէջ։ Մարդ կը կամենայ` ինչ որ սկսուած է իր մէջ բնականօրէն։ Ու կամենալ կը նշանակէ շարունակել։ Եւ կամ ոչինչ չի նշանակեր։ Մեր մէջ կամեցողութիւն չկայ, կ’ըսեն ինծի։ Ու ի՜նչպէս կը հասկնամ ես բոլո՛ր անոնք, որոնք կ’ըսեն ինծի ասիկա։ Ու ի՜նչպէս կը հասկնամ ես իրենց սխալը։ Իրենց սխալը, որ է Հայ ժողովուրդին բնութեան պարտադրել անհրաժեշտութիւններ, որոնց օտար է Հայ ժողովուրդին բնութիւնը եւ որոնք անկարելիութիւններ են Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութեան համար։ Այսինքն՝ որոնք Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ գոյութի՛ւն իսկ չունին։
       ***
       Մարդկային էակը, որ զոհն է անարդարութեան, տեւականօրէն կը կրէ իր մէջ ծանր ու այրող ու կենդանի տրտմութիւն մը ու հիմա, ես գիտեմ, թէ իմ տրտմութիւնս կուգայ ինծի, ինչպէս՝ իւրաքանչիւր հայու, այն գիտակցութենէն, որ ես ունիմ եւ որով ես գիտեմ, թէ մեր ժողովուրդը ու մեր ժողովուրդին հետը ես, ըլլալով հանդերձ զոհը իմ հայրերուս սխալին, ես զոհն եմ, մասնաւորաբար, մարդկային անարդարութեան։ Ու այս տրտմութիւնը, այսինքն՝ անարդարութեան այս կնիքը զարնուած է իւրաքանչի՛ւր հայ դէմքի վրայ, իւրաքանչիւր հայ սրտի մէջ, իւրաքանչի՛ւր հայ նայուածքի խորը։ Ու այս տրտմութիւնն է, որ շղթայած է Հայ ժողովուրդին մէջ, բնութիւնը Հայ ժողովուրդին։ Ու անհրաժե՛շտ է յաղթել այս տրտմութեան` ձեռբազատելու համար բնութի՛ւնը Հայ ժողովուրդին։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ Հայ ժողովուրդին փրկութիւնը, մէջն է Հայ ժողովուրդին բնութեան գործունէութեան եւ ոչ թէ՝ մէջը Հայ ժողովուրդին պատմութեան։ Եւ ոչ ալ՝ մէջը Հայ ժողովուրդին ապագային։
       Ու սիրո՛վ միայն կարելի է քանդել այս տրտմութիւնը։ Գիտե՛մ։ Գիտե՛մ։ Իմ տրտմութիւնս կ’աներեւութանայ իմ մէջս այն պահերուն միայն, երբ ես կը յորդիմ սիրով, իրերուն, իրականութիւններուն, մարդերո՛ւն եւ բնութեան առջեւ։ Ու այս պահերուն է, որ ես կը զգամ, որ ես մարդկային էակ մըն եմ ու կ’ըմբռնեմ. մեծ, գեղեցի՛կ, ազնի՛ւ ու իրական բան մըն է մարդկային էակ մը ըլլալը։ Ու իմ մարդկային էակ մը ըլլալու վկաս, իմ հա՛յ ըլլալս է։ Ու ես ամբողջ Հայութիւնը, սիրոյ եւ միութեան մէջ միայն կրնամ տեսնե՛լ, բռնե՛լ եւ ըմբռնել։
       ***
       Տեւական ու կենդանի սպասում մը կայ իմ էութեանս իւրաքանչի՛ւր հիւլէին մէջն իսկ կարծես ու այս սպասումը լուսաւորուած է անհուն յոյսով մը, որ կը կառուցանէ իրականութիւնը իմ անձիս։ Ու նոյն սպասումն ու նոյն յոյսը ես միշտ կը գտնեմ իւրաքանչի՛ւր հայու դէմքին վրայ, աչքի՛ն մէջ, ձայնին եւ շեշտին մէջ, լռութեան, շարժումին ու անշարժութեան մէջ։ Ու կը հաւատամ որ, այս սպասումն ու այս յոյսը աւելի՛ իրական են, քան բոլո՛ր այն իրականութիւնները, որոնք կը շրջապատեն զիս, իւրաքանչի՛ւր հայ ու ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդը։ Ու այս սպասումն ու այս յոյսը, ինչպէս իմ մէջս, նոյնպէս իւրաքանչիւր հայու մէջ, նոյնպէս ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդին մէջ, սպասումն է, յոյսն է այն անարդարութեան վախճանին, որ զարկած է զի՛ս, որ զարկած է իւրաքանչիւր հայ ու ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդը։ Ու մեծութիւնն ու իրականութիւնն ու գեղեցկութիւնը իմ սպասումիս ու իմ յոյսիս, ինծի կուտան ուժ եւ քաջութիւն, պայքարելու համար ո՛չ թէ այս անարդարութեան քանդումին համար, այլ՝ կառուցանելու համար արդարութիւնը, որուն արժանի եմ ես, եւ որուն, ինծի նման ու ինծի հետ, արժանի է իւրաքանչիւր հայ ու ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդը, մէջը բոլոր ժողովուրդներուն, ժամանակին ու բնութեան։ Մէջը մարդկութեան ու տիեզերքին։
       ***
       Օտար պետութիւնները մեզի մեր անկախութիւնը խոստացած ըլլալնուն համար չէ՛, որ մեր ժողովուրդը արժանի է անկախութեան ու ես կը պահանջե՛մ օտար պետութիւններէն մեր ժողովուրդին անկախութիւնը, պահանջելէ՛ վերջ զայն մեր ժողովուրդէն նախ, այլ որովհետեւ, մեր ժողովուրդը, ինքն իր մէջ, արժանի է իր սեփական անկախութեան։ Ուստի` մեր ժողովուրդին անկախութիւնը արդարութիւն մըն է։
       ***
       Հայրենիքի պահանջումը ներկայիս փոխած է իր բնութիւնն ու իր արտայայտութիւնը, գրեթէ բոլո՛ր ժողովուրդներուն մէջ։ Այս պահանջումը տնտեսական անհրաժեշտութիւնն է, իր բնութեան եւ իր արտայայտութեան մէջ։ Մեր ժողովուրդը միայն, բոլո՛ր ժողովուրդներուն մէջ, իր հայրենիքը կը պահանջէ շա՛տ աւելի բարձր եւ շա՛տ աւելի օրինաւոր գաղափարով մը։ Ու այս գաղափարին արժէքն ու արդարութիւնը, մեր ժողովուրդին՝ արդարութեան ու արժէքին գիտակցութիւնն է։ Մեր ժողովուրդին արժէ՛քն է։ Ու այս արժէքը մեր ժողովուրդը իր արիւնովն է, որ շահած, նուիրականացուցած, սրբացուցած է։ Աւելի՛ն։ Զա՛յն օրինաւորած է։
       ***
       Մեր ժողովուրդին վրայ կախուած են բազմաթիւ սպառնալիքներ ու կա՛ն սպառնալիքներ՝ մեր ժողովուրդին մէջ։ Ու այս սպառնալիքները լուրջ են։ Ո՛չ մէկ ճիգ իմ կողմէս` զանոնք յեղաշրջելու, մերժելու եւ ժխտելու։ Ո՛չ մէկ ճիգ նաեւ անոնց տալու տարբեր բնութիւններ եւ տարբեր երեւոյթներ` խաբելու համար զիս ու մեր ժողովուրդը։ Զանոնք կարելի է յաղթել միա՛յն ու միայն իրենց բնութեան ու այս բնութեան սահմաններուն մէջ։ Բայց նախ անհրաժեշտ է քանդել, մեզմէ դուրս, այն հասարակական յենակէտը, ուր անոնք կը միանան իրարու, ինչպէս նաեւ քանդե՛լ այն հասարակական յենակէտը մեր սրտին մէջ, որ մեղսակից մըն է արտաքին աշխարհին հետ։
       ***
       Այս սպառնալիքները գոյութիւն ունին, որովհետեւ գոյութիւն ունի Հայ ժողովուրդը։ Ուրեմն՝ Հայ ժողովուրդը սեփական բնութիւն մը ունի ու այս սեփական բնութիւնը՝ իր սեփական գոյութիւնը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ այս սպառնալիքներուն գոյութիւնն իսկ կը հաստատէ բնութիւնն ու գոյութիւնը Հայ ժողովուրդին։ Աւելի՛ն։ Ամբո՛ղջ մարդկութեան մէջ, Հայ ժողովուրդը իրականութիւն մը ստեղծած է ու այս իրականութիւնը գոյութիւն պիտի չկրնար ունենալ, եթէ Հայ ժողովուրդը գոյութիւն չունենար։
       Բայց ունի՞ արժէք մը այս իրականութիւնը ինքն իր մէջ։ Այս հարցումը հաւասար է հետեւեալ հարցումին. Հայ ժողովուրդը ունի՞ արժէք մը ինքն իր մէջ։ Ա՛րդ, Հայ ժողովուրդին արժէքին մեծութեան ու իրականութեան չափը, այն պայքարն է, որ անիկա կը մղէ դարերէ ի վեր, այս սպառնալիքներուն դէմ։ Իմ ամբո՛ղջ ճիգս կը կեդրոնանայ, այս պայքարին աւելի՛ կենդանութիւն, աւելի՛ տարողութիւն, աւելի՛ գիտակցութիւն տալուն մէջ։ Այսինքն՝ իմ ճիգս ուղղուած է Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութիւնը լուսաւորելու, զայն վերածելու արժէքներու եւ այսպէսով, զայն յաւիտենականացնելու, Հայ ժողովուրդին ներկային մէջ, մարդկութեան ու աշխարհին մէջ։ Ու մէջը՝ տիեզերքին։ Ու այս գործը կարելի է կառուցանել, ստեղծելով պատմական վիճակ մը։ Աւելի ճիշդը, արդէն գոյութիւն ունեցող պատմական վիճակին տալով աւելի՛ մեծ նշանակութիւն մը, աւելի՛ մեծ իրականութիւն մը ու զայն ընելով աւելի՛ մարդկային, մեր ժողովուրդին մարդկային ճշմարտութեամբը։ Ու այս ճշմարտութիւնը մէջն է մեր ժողովուրդին բնութեան։
       ***
       Հայ ժողովուրդին համար, անհատապէս ու հաւաքաբար, միակ հարցը իբրեւ հայ գոյութիւն ունենալն է, այսինքն` չմեռնիլն է։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ Հայ ժողովուրդը, իր ամբողջութեանը մէջ, ինքզինքը կը գտնէ բռնուած իր կոկորդէն։ Յուսահատութիւնը մէջն է բոլոր հոգիներուն ու այս հոգիներուն համար, իրենց յուսահատութիւնը չունի ո՛չ իմաստ, ո՛չ արժէք եւ ո՛չ ալ կարելիութիւն մը։ Ա՛րդ, ինծի համար կարեւորն ու միակ հարցը, մեր ժողովուրդին գոյութիւնը ապահովելը չէ, այսինքն՝ իբրեւ հայ տեւելը չէ։ Ինծի համար նախընտրելի է, անշուշտ, մեռնիլ իբրեւ հայ, քան թէ միայն գոյութիւն ունենալ, քան թէ մեռնիլ իբրեւ ոեւէ մէկը։ Ինծի համար անհրաժե՛շտ է ապրիլ, այսինքն՝ իրագործել իմ մարդկային էակի եւ հա՛յ անհատի բնութեանս անհրաժեշտութիւններն ու կարելիութիւնները։ Ու կառուցանել արժէքներ՝ ապրելո՛վ միայն։ Յետոյ՝ ինծի համար անհրաժեշտ է իմաստ մը տալ, գիտակցութեան վերածել, արժէքաւորել այն յուսահատութիւնը, որ ես կը գտնեմ իմ հոգիիս մէջ։ Աւելի՛ն։ Այս յուսահատութեան մէջն իսկ գտնել իմ յոյսս, իմ հաւատքս, իմ սէրս ու իմ կամքս։ Ի՛մ փրկութիւնս։
       ***
       Կորուստը ամէն տեղ է ու կորուստին նման՝ կորուստին վախը։ Ու այս վախին արտայայտութիւնը ես կը տեսնեմ ամէ՛ն հայու դէմքին վրայ, ես կը լսեմ ամէ՛ն հայու բերնէն ու ես կը կարդամ ամէ՛ն անգամ, որ հայերէն տող մը կը կարդամ հայերու վերաբերեալ։ Ու այս վախին գոյութիւնը իւրաքանչի՛ւր հայու մէջ կը հաստատէ նմանութիւնը իւրաքանչի՛ւր հայու։ Կը հաստատէ բնութի՛ւնը Հայ ժողովուրդին։
       ***
       Ամէ՛ն օր քիչ մը աւելի՛ ու ամէ՛ն օր աւելի՛ խորապէս, Հայ ժողովուրդին բնութիւնը ու այս բնութեան գիտակցութիւնը, հայ անհատին մէջ, կը ծածկուին խաւարներով ու կը կորսուին խառնուրդի մը մէջ, որ աշխարհն է, ուր բացակայ է Աստուած։ Մեր պապերուն համար դարեր պէտք եղան, անսահման զոհողութիւններ, անձկութիւններ, տառապանքներ եւ սէրեր պէտք եղան` բռնելու, զտելու եւ հաստատելու համար Հայ ժողովուրդին բնութիւնը, այսինքն՝ յստակութիւն մը կառուցանելու համար տիեզերքին մէջ, եկեղեցիի մը նման ։ Ու այս անփոխարինելի յստակութիւնը, ներկայի՛ս, իւրաքանչիւր հայ անհատի մէջ, ուստի ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդին մէջ, կը քանդուի, ինչպէս ժամանակին կը քանդուէր մեր երկիրը, գիւղ առ գիւղ, քաղաք առ քաղաք, աւա՛ն առ աւան։ Ու այս քանդումին դէմ, հայ անհատը, ուստի Հայ ժողովուրդը, անտարբեր չէ, ինչպէս անիկա անտարբեր չէր երէ՛կ իր գիւղին, իր քաղաքին քանդումին դէմ։ Բայց, իր մեծամասնութեանը մէջ, ինչպէս երէկ, նոյնպէս այսօր Հայ ժողովուրդը, այս քանդումին դէմ (դէմ կ’ըսեմ ու կը ստորագծեմ, եւ ասիկա արդէն կը բացատրէ իմ մտածումս իր ամբողջութեանը մէջ) կը կենայ անշա՛րժ, կրաւորական ներկայութեան մը մէջ, որ գիտակցութեան բացակայութիւնն իսկ է, իբրեւ թէ տեսարանի մը առջեւ գտնուէր եւ ոչ թէ՝ այս քանդումը իր էութեան քանդումն իսկ ըլլար։ Ու այս կրաւորականութիւնն է, որ կը կորսնցնէ զայն` ցրուելո՛վ իր ներքին բոլոր զօրութիւնները երազանքին, տենջանքին, գանգատին, անձկութեան, բողոքին ու վախին մէջ, մինչ անցեալին անիկա կը մնար ամբո՛ղջ ինքն իր մէջ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ քանդումը արտաքին էր միայն եւ ոչ թէ՝ ներքին, ինչպէս է հիմա։ Ու այս պատճառաւն իսկ, միշտ յոյս մը ունէր Հայ ժողովուրդը իր էութեան ամէնախորունկ մասին մէջ, ու այս յոյսն էր ամբո՛ղջ իր իրականութիւնը։ Ու ինչպէս մարդկային անհատի՛ն, նոյնպէս հայ անհատին, նոյնպէս Հայ ժողովուրդին փրկութիւնը մէջն է իր յոյսին։
       ***
       Անհատը կը փոխուի մասնաւորաբար ա՛յն ազդեցութիւններուն ներքեւ, որոնց բնութիւնը տարբեր է իր բնութենէն։ Այսինքն, որոնց բնութիւնը օտար է իր բնութեան։ Հայ անհատը, որ կ’ապրի միայն իր հայ բնութեամբը, այսինքն՝ որ միայն հա՛յ կ’ըլլայ, անհրաժեշտօրէն, իր ներկայ պայմաններուն մէջ, ենթարկուած է փոփոխութիւն մը կրելու։ Բայց հայ անհատը, իր հայութեան մէջ յառաջանալով, երբ կը հասնի իր մարդկութեան ու հայ ըլլալով հանդերձ կ’ըլլայ մա՛րդ, աւելի՛ երկարօրէն կը տեւէ իր հայութեան մէջ ու կը փրկէ զայն։
       ***
       Ողբերգութիւն մը կայ, որ մեր ժողովուրդին ողբերգութիւնն է եւ որ ո՛չ մէկ ուրիշ ժողովուրդինը չէր կրնար ըլլալ, չի կրնար ըլլալ ու չէ՛ արդարեւ։ Ու երբ ես իմ իւրաքանչիւր շարժումիս կը զգամ զայն իմ մէջս, կը զգամ նաեւ զայն իմ շուրջս։ Ու ես զիս կը գտնեմ զինուորագրուած այս ողբերգութեան մէջ, այնքա՛ն խորապէս ու այնքա՛ն ճակատագրականօրէն, որքան մէ՛ջը աշխարհի իրականութեան։ Ու ո՞րն է այն հայը, որ չի գտնուիր մէ՛ջը այս ողբերգութեան ու չի կրեր զայն իր մէջ, նմա՛ն իր սրտին, նմա՛ն իր մտքին, նմա՛ն իր արիւնին։
       ***
       Մեր ժողովուրդը ենթարկուած է իր արտաքին պայմաններուն ու մեր ժողովուրդին գոյութիւնը կախում ունի այս արտաքին պայմաններէն։ Բայց մեր ժողովուրդին ողբերգութիւնը չի գտնուիր այս ենթարկումին մէջ այլ մէջը հետեւեալ իրականութեան. հակառակ որ մեր ժողովուրդին գոյութիւնը կախում ունի իր արտաքին պայմաններէն, այս արտաքին պայմանները անկարող են մեր ժողովուրդին բնութիւնը մեզի բացատրելու։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ այս պայմանները ո՛չ մէկ յարաբերութիւն չունին մեր ժողովուրդին բնութեան հետ, ուստի, այս բնութեան արժէքին հետ։ Մեր ժողովուրդին կեանքին աղբիւրը մեր ժողովուրդին բնութեան մէջն է։ Բայց այս արտաքին պայմանները կրնա՛ն դեր մը տալ մեր ժողովուրդին գոյութեան։
       ***
       Մեր ժողովուրդը կը զանազանուի ուրիշ ժողովուրդներէն ո՛չ միայն իր բնութեան ինքնութեամբը, այլ մանաւանդ՝ իր բնութեան ինքնութիւնը իրականացնելու, այսինքն՝ զայն տեւականացնելու իր կամքովը, որ, անշուշտ, մէջն է իր բնութեան ինքնութեան։ Ի՞նչ խորհուրդ է, Հայ ժողովուրդին բնութեան իսկ ներգոյ, որ Հայ ժողովուրդը դարերու ընթացքին պահած է Հայ ժողովուրդ։ Այս խորհուրդէն զատ, որ զտութեան խորհուրդն է ըստ իս, ի՞նչ բան կրնար արգիլել Հայ ժողովուրդը` միանալու պարսիկներուն (Քրիստոնէութենէն առաջ), միանալու յոյներուն, որոնք Քրիստոնեայ էին իրե՛ն նման, միանալու թուրքերուն, երբ այս միացումով ամէ՛ն իրաւունք պիտի ունենար անիկա, այսինքն՝ այլեւս պիտի դադրե՛ր զրկանքներ, նուաստացումներ եւ տառապանքներ կրելէ։ Պիտի դադրե՛ր զոհեր տալէ։ Պիտի դադրե՛ր զոհուելէ։
       Մեր ժողովուրդին՝ իր բնութեան ինքնութիւնը տեւականացնելու կամքին մէջ, ես կը տեսնե՛մ, մեր ժողովուրդին կատարելութեան գաղափարը ու ամբո՛ղջ արժէքը մեր ժողովուրդին կը գտնուի այն յարաբերութեան մէջ, որ կա՛յ մեր ժողովուրդին բնութեան ինքնութեան եւ իր կատարելութեան գաղափարին միջեւ։ Այսինքն՝ մեր ժողովուրդին արժէքը մեր ժողովուրդին բնութեան խորքին ու ձեւին մէջ չէ, այլ մեր ժողովուրդին ընթացքին արժէքը մեր ժողովուրդին կամքին մէջն իսկ է, որ մեր ժողովուրդը կը մղէ՛ իր բնութեան ինքնութիւնը իրականացնելու։ Ու այս ինքնութիւնը սկզբունքն է Հայ ժողովուրդին կամքին։
       Ու Հայ ժողովուրդին արժէքը, իր ներկայ իրականութեան մէջ, ինչպէս իր անցեալին, կը կայանայ, իր կատարելութեան գաղափարին պարփակած ազատութեան փարումին ու այս ազատութեամբ ընտրած, իր ընդունած դիրքին մէջ։ Այսինքն՝ իր բնութեան ինքնութիւնը, իր ներկա՛յ իրականութեան մէջ իրանացնելու իր տրամադրութեան մէջ։
       ***
       Ո՛չ ոք եւ ո՛չ մէկ բան պիտի չկրնան զիս համոզել, թէ մեր հայրերը մեռան` պարզապէս մեռնելու համար, պարզապէս մեռա՛ծ ըլլալու համար։ Ընդհակառակը, ես կը հաւատամ, որ անոնք մեռա՛ն՝ որպէսզի մենք չըլլայինք այնպէ՛ս, ինչպէս եղած էին իրենք։ Ուրեմն անոնք մեռան մեզի համար։ Ու պէտք է խոստովանիլ. մեռնիլը դիւրին բան մը չէ եւ մանաւանդ` ուրիշի մը համար մեռնիլը, երբ նոյն իսկ այդ ուրիշը քու զաւակդ է։
       ***
       Մեր կուսակցութիւններն ու մեր հաստատութիւնները, տեւականօրէն կը գանգատին, որ մեր ժողովուրդին մեծ մասը կը մերժէ միանալ իրենց։ Այս գանգատը կը հաստատէ իրականութիւնը Հայ ժողովուրդին մէկ մասին մերժումին ու ինքն ալ, իր կարգին, իրականութիւն մը կ’ըլլայ։ Ու կարծուածէն աւելի լուրջ իրականութիւններ են, Հայ ժողովուրդին մեծագոյն մասին այս մերժումն ու այս մերժումին պարփակած միութիւնը ։ Պէ՛տք է ըսել աւելին։ Այս մերժումը, եթէ ոմանց մէջ վատութիւն է, ուրիշներու մէջ՝ վախ, անտարբերութիւն կամ անհոգութիւն, Հայ ժողովուրդին լաւագոյն մասին մէջ, ուստի՝ արժէքաւոր մասին մէջ, անիկա ուրիշ բան մըն է, ու զուր է մեր կուսակցութիւններուն ու մեր հաստատութիւններուն` անոնց վրայ նետած ամբաստանութիւնն ու անէծքը։ Ճանչնալ բնութիւնն ու ձեւերը այս մերժումին։ Յետոյ՝ քանդել զայն` քանդելով անոր պատճառը։ Այն գործը, որ ես մեր գործը կը կոչեմ, այս մերժումներուն պարփակած միութեան վրայ ու միութեամբ միայն կարելի է կառուցանել։
       ***
       Մեր ժողովուրդին այն մասը, որ ամենէն աւելի պէտք է պահանջէ, խեղդուած է իր նիւթական թշուառութեան մէջ։ Ու միւս մասը չի պահանջեր, որովհետեւ իր հանգիստը կը նախընտրէ աւելի՛, քան փրկութիւնը Հայ ժողովուրդին, ուստի՝ փրկութիւնը իր սեփակա՛ն հայութեան։ Կա՛յ միջին մասը, որուն կը նայիմ յոյսով։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ մեր ժողովուրդին այս մասն է, որ կը հաւատայ դեռ բարեկարգութեան մը կարելիութեան` այս բարեկարգութեան կարելիութիւնը իր մէ՛ջն իսկ կրելով։ Ու Հայ ժողովուրդին այս մասը կազմուած է, ընդհանրապէս, հայ երիտասարդներէ։ Թէեւ խոստովանիմ. տակաւին անիկա բացէ ի բաց չարտայայտեր իր հաւատքն ու պահանջքը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ այս հաւատքն ու այս պահանջքը դեռ կազմակերպուած չեն իր մէջ։ Գիտակցութեան վերածուած չեն դեռ։ Այս հրատարակութեան առաջին նպատակը զանոնք գիտակցութեան վերածելն է։
       ***
       Հայ ժողովուրդին բնութեան ու իր ներկայ իրականութեան մէջ դեռ կենդանի են Հայ ժողովուրդին փրկութեան բոլո՛ր տարրերը։ Ու այս հաստատումին կռթնելով է, որ ես կ’ըսեմ. «Դեռ չէ հասած վայրկեանը պոռալու»։ Կրցողը թող ազատէ իր հոգին։ Ու այնքան ատեն, որ դեռ չէ հասած պարտութեան այս վայրկեանը, իմ մէջս կա՛յ հաւաքաբար փրկուելու հաւատքն ու կամքը։ Այս հրատարակութիւնը, այս հաւատքն ու այս կամքն իսկ է եւ ոչ թէ՝ այս հաւատքին ու այս կամքին ապացոյցը միայն։
       ***
       Յաղթե՛լ բոլոր վտանգներուն, որոնք կը սպառնան Հայ ժողովուրդին գոյութեան եւ յաղթել բոլոր դժուարութիւններուն, որոնք Հայ ժողովուրդին բնութեան սեփական զարգացումին արգելք կը հանդիսանան, կարելի է միա՛յն` կազմակերպելով գոյութիւնը Հայ ժողովուրդին։ Ու կազմակերպութեան այս գործին սկզբունքներն ու պայմանները առնելով, մեր ժողովուրդին բնութեան եւ մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան անհրաժեշտութիւններուն մէջէն։ Ու ասոր համար, հարկ է, նախ ճանչնա՛լ այս անհրաժեշտութիւնները։ Ու որպէսզի կարելի ըլլայ Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութիւնն ու այս իրականութեան մէջ Հայ ժողովուրդը ճանչնալ, անհրաժեշտ է վերահաստատել մեծութեանց յարաբերութիւնը Հայ ժողովուրդին զգացումին եւ բանականութեան, ինչպէս նաեւ Հայ ժողովուրդին իրականութեան եւ այս իրականութեան արտայայտութեան միջեւ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ այս յարաբերութեան բացակայութիւնն է պատճառը այն հակասութիւններուն, այն անհասկացողութիւններուն եւ այն յուսահատութեանց, որոնք կան մեր մտաւորականութեան գաղափարներուն եւ գործունէութեան մէջ ու նաեւ մէջը մեր մտաւորականութեան ու մեր ժողովուրդին։
       ***
       Կը հասկնամ, որ ժողովուրդին մտքին մէջ, ժողովուրդին ներկան, անցեալն ու ապագան մի՛շտ վիպային երեւոյթ մը ստանան։ Ու ժողովուրդի մը մտաւորականութեան առաջի՛ն պարտականութիւնը, ժողովուրդը տեւականօրէն իր ներկային, ապագային ու անցեալին հանդէպ ունեցած իր վիպային գաղափարներէն ետ քաշելուն եւ անոնց տեւականօրէն իրականութիւն մը տալուն մէջ կը կայանայ։ Ու մեր մտաւորականութիւնը չէ կրցած ճանչնալ իր պարտականութիւնը, ուստի՝ չէ կրցած կատարել ի՛ր գործը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ ինքն ալ, մեր ժողովուրդէն աւելի, վիպային երեւոյթի մը մէջ է, որ կը տեսնէ մեր ժողովուրդին ներկան, անցեալն ու ապագան։
       ***
       Վիպային այս երեւոյթը յստակօրէն ի յայտ կուգայ այն թերթերու ու գրքերու լեզուին եւ ոճին մէջ, որոնք լոյս կը տեսնեն ամէ՛ն օր, մեր ներկայ իրականութեան մէջ։ Ու ժամանակաշրջանի մը լեզուն եւ ոճը կը պարփակեն այդ ժամանակաշրջանին մտայնութիւնը։ Ու մեր մտաւորականութեան լեզուն եւ ոճը ամենէն աւելի մեր քաղաքական գրականութեան մէջ է, որ վիպային են։ Ուրեմն՝ մեր քաղաքական մտայնութիւնն է, որ ամենէն աւելի վիպային է, երբ ամենէն աւելի անիկա էր, որ իրապաշտ պէտք էր ըլլար։ Ամէն բանէ առաջ հայ մտաւորականութեան ձեռքը հայերէն բառարան մը տա՛լ։
       ***
       Մեր ժողովուրդին ամբողջական իրականութիւնը իր գոյութեան մէջ չէ ներկայիս եւ ոչ ալ՝ իր պատմութեան մէջ։ Ուստի, ամէն անգամ, որ մենք կը մտածենք ու կը գործենք միայն մեր ժողովուրդին գոյութեան համար ու գոյութեամբ, մեր ժողովուրդին պատմութեան համար ու պատմութեամբ, մենք կ’իյնանք սխալին մէջ։ Այսինքն՝ վնասակարին մէջ։ Սխա՛լ է, ուստի՝ վնասակար, ամէ՛ն գաղափար ու ամէ՛ն գործ, որ մեր ժողովուրդը կը հեռացնէ իր սեփական բնութենէն, որ արգե՛լք մը կ’ըլլայ մեր ժողովուրդին սեփական բնութեան իրականացումին։ Ու փոխադարձաբար, ճի՛շդ է, ուստի` օգտակար, ամէ՛ն գործ ու ամէ՛ն գաղափար, որ մեր ժողովուրդը կը մօտեցնէ իր բնութեան, որ միջոց մը կ’ըլլայ մեր ժողովուրդին բնութեան իրականացման համար։
       ***
       Ես չեմ կռթնիր, անսահման վստահութեամբ, մեր ժողովուրդին բնութեան վրայ, այսինքն՝ ես չունիմ ու չեմ կրնար ունենալ մե՛ր ժողովուրդին ապագային վրայ այն անսահման վստահութիւնը, որ մեր ժողովուրդը մի՛շտ ունեցած է իր մէջ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ գիտեմ, թէ, Աստուծոյ իսկութենէն զատ, ո՛չ մէկ ուրիշ իսկութիւն չի պարփակեր վստա՛հ եւ անսահման տեւողութիւնը իր գոյութեան։ Այսինքն՝ ո՛չ մէկ գոյութեան տեւողութիւն որոշուած չի կրնար ըլլալ ի՛ր իսկութեամբը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ ամէ՛ն գոյութեան համար արտաքինը գոյութիւն ունի ու այս պատճառաւն իսկ եթէ անկարելի է ըսել. «Աստուած գյութիւն ունի»։ Կարելի է ըսել. «Աստուած Է»։
       ***
       Հայ ժողովուրդը մի՛շտ քննադատած է իր անցեալը եւ մի՛շտ գանգատած անկէ՝ իբրեւ ժողովուրդ, իբրեւ պետութիւն ու իբրեւ կառավարութիւն։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ անիկա երբե՛ք չէ քննադատած իր ներկան ու չէ՛ գանգատած իր ներկայէն։ Անիկա չունի գիտակցութիւնը ներկային։ Այսինքն՝ անիկա իր ներկային մէջ մի՛շտ տենջացած է եւ ո՛չ թէ միշտ ունեցած, եւ ո՛չ թէ միշտ ունենալու աշխատած։ Ու ասկէ՝ որպէս զի անիկա կարենայ ըմբռնել սխալ մը կամ ճշմարտութիւն մը եւ զանոնք զանազանել իրարմէ, միշտ ժամանակը անհրաժեշտ է եղած իրեն համար։ Ու այս ժամանակը անիկա կը կոչէ փորձառութիւն, մինչ իրականութեան մէջ այս ժամանակը սովորութիւն մըն է միայն։ Ու, անշուշտ, անիկա օր մը պիտի իյնայ ու խեղդուի ժամանակին, սխալին, նիւթին մէջ, եթէ մեր մտաւորականութիւնը շարունակէ ըլլալ ա՛յն, որ է 1922է ի վեր։
       ***
       Ժամանակը մեծագոյն թշնամին է Հայ ժողովուրդին։ Բայց ժամանակը կրնայ մեծագոյն բարեկամը ըլլալ Հա՛յ ժողովուրդին։ Ու ասոր համար՝ անհրաժեշտ է փոփոխութիւն մը ստեղծել մեր ներկայ գոյութեան մէջ։ Ու նոյնպէս։ Դրամը մեծագոյն թշնամին է Հայ ժողովուրդին ու Հայ ժողովուրդին մեծագոյն բարեկամը կրնայ ըլլալ դրամը։ Այս գիտակցութիւնն է, որ զիս կը կապէ Հ. Բ. Ը. Միութեան։
       ***
       Մեր անցեալին ճանաչումը, գիտակցութիւնը, ներկայութիւնն ու գործունէութիւնը մեր ներկային մէջ ու մեր ներկային համար, անհրաժեշտ են մեզի։ Ու ասիկա՝ հետեւեալ պատճառներով.
       Ա. Մեր ժողովուրդը ամէն բանէ առաջ գիտակցութեան տագնապէ մը կը տառապի։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ մեր ժողովուրդը արկածի մը ենթարկուած է։ Ու այս արկածին պատճառաւ մեր ժողովուրդին բնութիւնը, իր ամբողջութեամբը, ներկայ չէ մեր ժողովուրդին մէջ, ուստի մեր ժողովուրդին բնութեան գործունէութիւնը՝ մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ ամբողջ չէ։ Աւելի՛ն։ Այս արկածը, ամէն բան այլափոխած է մեր ժողովուրդին մէջ ու մեր ժողովուրդին շուրջ։ Ու պատճառաւն այս այլափոխութեան եւ պատճառաւն այս ամբողջին բացակայութեան, հայ անձը, ամէ՛ն տեղ ու ամէն վայրկեան կը կասկածի հայ անձէն։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ ամէ՛ն տեղ ու ամէն վայրկեան հայ անձը կը կասկածի ինքզինքէն։
       Բ. Մեր ժողովուրդին բնութեան վրայ, մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ, կախուած են սպառնալիքներ։ Ու այս սպառնալիքներուն դէմ մեր ժողովուրդին զգուշութիւնը երկիւղն եւ ինքնապռկումը ու այս սպառնալիքներուն դէմ մեր ժողովուրդին պայքարելու անհրաժեշտութիւնը, մեր ժողովուրդին համար զո՛ւր վատնումներ են եւ շղթայումներ։ Ու ասոնք կը զբաղեցնեն մեր ժողովուրդը` ժամանակին մէջ զայն հեռացնելով իր բնութեան ստեղծագործ անհրաժեշտութենէն։ Ու այս սպառնալիքներուն պատճառաւն իսկ մեր ժողովուրդին բնութիւնը իր ներկայ իրականութեան մէջ ինքզինքը ամբողջութեամբ յայտնաբերելու անկարելիութեան մէջ կը գտնուի։
       Գ. Մեր ժողովուրդին բնութիւնը մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ շրջապատուած է արգելքներով ։ Մեր ժողովուրդը օտար է բոլոր այն երկիրներուն մէջ, ուր անիկա կը քաշքշէ իր գոյութիւնը։ Ու այս արգելքները, այսինքն՝ այս օտարութիւնը, կը սահմանափակեն ազատութիւնը մեր ժողովուրդին։ Ու այս սահմանափակումը, մեր ժողովուրդին բնութիւնը կը դնէ ինքզինքը ամբողջութեամբ ցուցայայտնելու անկարելիութեան մէջ։
       Ես կը կրկնեմ. Մեր ժողովուրդին, իր պատմութեան մէջ, իր բնութեան իրականացուցած արժէքներուն ճանաչումը, մեր ներկային մէջ, կ’աւելցնէ ճանաչումը մեր ժողովուրդին բնութեան։ Ու այս արժէքներուն գիտակցութիւնը, ներկայութիւնն ու մասնակցութիւնը մեր ժողովուրդին ներկային մէջ մեր ժողովուրդին համար յուսալու, հաւատալու, սիրելու եւ գործելու եւ ինքզինքին վրայ վստահութիւն ունենալու պատճառներ են։ Ուստի՝ մեր անցեալը անհրաժե՛շտ է մեզի` մեր ներկային մէջ մեր ժողովուրդին պատմական վիճակ մը ստեղծելու համար, մեր ժողովուրդը մեր ներկային մէջ ամբողջ ընելու համար։
       ***
       Մեր ժողովուրդին պատմութեան մէջ ճակատագրապաշտութիւն մը կայ, ինչպէս ամէն ժողովուրդի պատմութեան մէջ։ Ու ժողովուրդի մը պատմութեան ճակատագրապաշտութիւնը, ժողովուրդի մը պատմութեան մեռած մասն է։ Մեր ժողովուրդը կը սահմանափակուի իր պատմութեան ճակատագրապաշտութեան մէջ, այսինքն՝ իր պատմութեան մեռած մասին մէջ։ Ու ասիկա է պատճառը, մեր ժողովուրդին ներկային մէջ, մեր ժողովուրդին պատմութեան անգործունէութեան, անբերրութեան եւ անիրականութեան։ Դարձեալ, այս պատճառաւն է, որ մեր ժողովուրդը իր ներկայ իրականութեան մէջ կը սպասէ ինքզինքին` առանց ինքզինքը յայտնաբերելու ճիգը ընելու։ Ու դարձեա՛լ պատմական ճակատագրապաշտութեան հետեւանքովն է, որ մեր ժողովուրդը իր ներկայ իրականութեան մէջ կ’ենթարկուի արտաքին աշխարհին` առանց ճիգ մը ընելու այս արտաքին աշխարհն ու արտաքին աշխարհին մէջ՝ ինքզինքը փոխելու։ Ու ինքզինքը փոխելու ճիգին մէջ` ինքզինքը ճանչնալու։ Ու ինքզինքը ճանչնալով՝ ինքզինքը կառուցանելու։
       ***
       Մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ պատմական վիճակ մը ստեղծելու համար անհրաժեշտ է նախ ժամանակ մը ստեղծել։ Ու ժամանակ մը ստեղծելու համար՝ փոփոխութիւն մը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ մեր ժողովուրդին սեփական ժամանակը չէ՛, որ փոփոխութիւն մը կը ստեղծէ, այլ՝ մեր ժողովուրդին փոփոխութիւնն է, որ կը ստեղծէ սեփական ժամանակը մեր ժողովուրդին։ Ու մեր ժողովուրդը կրնա՛յ իր ներկայ իրականութեան մէջ ի յայտ բերել այս փոփոխութիւնը, իր սեփական ձեռքերով, այն ատեն միայն, երբ, յաղթելով իր պատմութեան ճակատագրապաշտութեան ու փրկելով ինքզինքը պատմական ճակատագրապաշտութենէն (ժողովուրդ մը դիւրութեամբ չկրնար ինքզինքը ազատել իր պատմութեան ճակատագրապաշտութենէն, գիտե՛մ։ Բայց ամէն դիւրութիւն մահ է, ու ամէն կեանք՝ դժուարութիւն), կը մտնէ իր ներկայ իրականութեան մէջ, հաւաքական շարժումովը իր իմացականութեան ու կամքին, իր հոգիին ու ներքին կենդանութեան, ինքզինքը շարունակելու իր մէջ բնականօրէն զգացած անհրաժեշտութեան ու իր կոչումին։ Այսինքն՝ իր բնութեան իրականացումովն իսկ, երբ կը ստեղծէ իր սեփական ազատութիւնը։ Ու ասոր համար անհրաժեշտ է քանդել նախ՝ պատմական ճակատագրապաշտութիւնը, ինչպէս նաեւ քանդել ցնորատեսութիւնը, պարզամտութիւնը, սովորամոլութիւնը, քօնֆօրմիզմը, անհատապաշտութիւնն ու իտէալապաշտութիւնը մեր մտքին։
       ***
       Հայ անհատը, որ կ’ուզէ մտածել ու գործել մեր ժողովուրդին մէջ, ստիպուած է մտնել հասարակութեան մէջ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ անհատական գործը միշտ դուրսն է ժամանակէն ու մեր ներկային մէջ, մենք սահմանափակուած ենք ժամանակով։ Ու ասկէ՝ ժամանակաշրջանը, որուն մէջ մենք կը քաշքշենք մեր գոյութեան ու մեր բնութեան գիտակից ու անգիտակից կարելիութիւնները, ժամանակին մէջ՝ մեր հայրենիքն է։ Այսինքն՝ մեր հայրենիքը մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ մեր ժողովուրդին ներկայ անհրաժեշտութիւնն է։ Ուրեմն, հայ անհատին գործունէութիւնը իբրեւ հիմ ունի ու կրնայ միայն ունենալ իր սեփական անհրաժեշտութիւնը, որ անհրաժեշտութիւնն է Հայ ժողովուրդին։ Ու այս անհրաժեշտութիւնը ո՛չ մէկ ժողովուրդի մէջ չէ այնքան մեծ ու ծանր, որքան է մեր ժողովուրդին մէջ։ Ըսել կ’ուզեմ. ո՛չ մէկ ժողովուրդ ներկայիս, ամբողջ աշխարհի վրայ նուազ ազատ չէ, որքան Հայ ժողովուրդը։ Ու անհրաժեշտ է հայ անհատին համար, ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդին համար քաջութեան արարքով մը ընդունիլ այս անհրաժեշտութիւնը, համակերպիլ անոր ու անոր մէջն իսկ գտնել իր փրկութիւնը։ Ու ամէն փրկութիւն ինքնայատուկ է ամէն մարդու համար, ամէն ժողովուրդի համար։ Աւելի՛ն։ Ո՛չ մէկ մարդու համար, ո՛չ մէկ ժողովուրդի համար, ո՛չ մէկ փրկութիւն այնքան յատկանշականօրէն ինքնայատուկ չէ, որքան հայ մարդուն համար ու Հայ ժողովուրդին։ Ու ասիկա հասկնալի է։ Ու հասկնալի է նաեւ. Հայ ժողովուրդին փրկութեան ինքնայատուկ ըլլալն անգամ, կը հաստատէ Հայ ժողովուրդին բնութեան արժէքը։
       ***
       Մեր կուսակցութիւնները կը խօսին միայն իրենց կուսակցութեան պատկանող հայերուն համար ու կը խօսին դէմ ՝ ուրիշ կուսակցութիւններու պատկանող հայերուն։ Խօսիլ ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդին համար։ Ու խօսելու համար ամբողջ Հայ ժողովուրդին, անհրաժեշտ է նախ պատասխանատուութիւն մը ստանձնել։ Ամէ՛ն հայ` կուսակցական կամ ոչ, կը սարսափի պատասխանատուութիւն մը ստանձնելէ։ Ու այս տկարութիւնը ինծի կ’ըսէ, թէ այս տկարութեան պատճառը ուրիշ տկարութիւն մըն է. Հայ անձը վստահութիւն չունի ինքն իր վրայ։ Եւ ասիկա՝ որովհետեւ հայ անձը կազմակերպուած չէ ինքն իր մէջ` իբրեւ հայ ու իբրեւ մարդ։ Ու մեր ժողովուրդին ներկայ անկազմակերպ վիճակը, հարազատ պատկերն է հայուն ներքին ու անձնական անկազմակերպութեան։
       ***
       Խօսիլը բաւական չէ։ Անհրաժեշտ է խօսելէ առաջ եւ խօսելու ընթացքին ճիգ մը ընել հասկցուելու համար։ Ու սկզբնական ճիգը պէտք է կեդրոնացնել լեզուին արտայայտութեան վրայ։ Մեր լեզուն ներկայիս ահաւոր ստախօսութիւն մըն է միայն։ Ու ասկէ՝ անիկա չունի ո՛չ մէկ արդիւնագործութիւն մեր ժողովուրդին մէջ։ Վերահաստատել մեր լեզուին արդիւնագործութիւնը՝ վերահաստատելով նախկին յստակութիւնն ու ազնուականութիւնը մեր լեզուին։ Ու ասոր համար անհրաժեշտ է վերահաստատել յստակութիւնն ու ազնուականութիւնը մեր մտքին։
       ***
       Յեղափոխական մը կայ իմ մէջս, որովհետեւ ես ըմբռնած եմ խորունկ պատճառները իմ տառապանքիս, որ տառապանքն է մեր ժողովուրդին եւ դատողութիւն մը բերած՝ այս տառապանքին մէջ ու այս տառապանքին շնորհիւ։ Ու անկարելի՛ է յեղափոխական չըլլալ մեր անհատական ներկային մէջ ու մէջը՝ մեր ժողովուրդին ներկային։ Ու յեղափոխական մը ըլլալու համար անհրաժեշտ չէ՛ երիտասարդ ըլլալ։ Ու այս գիտակցութեամբն է, որ ես կը նայիմ իմ ետիս` նայելով հանդերձ իմ շուրջս ու իմ առջեւս։ Ու ո՞ր հայուն մէջ քնացող յեղափոխական մը չկայ։
       Ու մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ միայն ու միայն բարոյականի յեղափոխութեան մը ու բարոյական յեղափոխութեան մը կարելիութիւնները կան։ Ու բարոյականը երբե՛ք թէօրիք չէ, այլ՝ տեւականօրէն գործնական է։ Ասիկա՝ որովհետեւ բարոյականը, նման արդարութեան, տեւականօրէն ներկան է ու միայն ներկային մէջ կրնայ ըլլալ։ Վաղը անբարոյական է, ինչպէս անբարոյական է երէկը։ Այսօրը միայն բարոյական է։ Ու բարոյականութիւնը, որ վաղուան համար միայն բարոյականութիւն մըն է եւ ոչ թէ՝ այս օրուան համար, անբարոյականութիւնն իսկ է։ Ու մեր յեղափոխութիւնը անբարոյական յեղափոխութիւն մը եւ անբարոյականութեան յեղափոխութիւն մը եղաւ իր սկզբունքներուն մէջ, որովհետեւ մեր յեղափոխութիւնը գործեց ապագային համար` անտեսելով մեր ժողովուրդին ներկան։
       ***
       Որպէսզի ես կարենամ ինքզինքս ճանչնալ, անհրաժեշտ է ինծի համար, որ ես գործեմ, որ ես իրականացնեմ բոլոր այն նկարագիրները, որոնք կը կազմեն իմ անձս։ Ասիկա՝ որովհետեւ իմ կամքիս օրէնքը իմ կամքիս արտայայտութիւնն է միայն։ Ու կամքիս գործունէութիւնը անհրաժե՛շտ է տարածել բոլոր մարզերուն մէջ։ Գեղարուեստը անբաւական է ինծի՝ իմ էութիւնս ամբողջութեամբ իրականացնելու համար։ Ինծի անհրաժե՛շտ են նաեւ քաղաքականութիւնն ու բարոյագիտութիւնը։ Այսինքն` ինծի համար անհրաժե՛շտ են ամբո՛ղջ աշխարհը, ամբո՛ղջ մարդկութիւնը, ամբո՛ղջ կեանքը։ Ու այս բոլորէն առաջ՝ ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդը։
       ***
       Մեր ժողովուրդը ներկայի՛ս գոյութիւն միայն ունի ու գոյութիւնը բաւական չէ մարդուն։ Ու կասկածը կայ իւրաքանչի՛ւր հայու մէջ, որովհետեւ իւրաքանչիւր մարդկային էակի մէջ կա՛յ գոյութեան անբաւականութեան գիտակցութիւնը։ Ու յետոյ՝ որովհետեւ ստուգութիւնը միայն գործով կարելի է տեւականօրէն ո՛ղջ պահել ու մեր ժողովուրդին ներկային մէջ չկայ գործ մը, որուն կառուցումին համար մեր ժողովուրդը ի գործ դնէր իր ամենէն կենդանի ու ամենէն ներքին իրականութիւնը։ Այսինքն` այն իրականութիւնը, որ մեր ժողովուրդը ոտքի կը բռնէ եւ զայն կ’ընէ Հայ ժողովուրդը եւ ոչ թէ՝ ուրիշ ոեւէ ժողովուրդ մը։
       * ։
       Ա՛րդ, այս կասկածը քանդելու եւ անկէ ձեռբազատուելու միա՛կ միջոցը, բարոյական գործն է . բարոյական գործը իւրաքանչի՛ւր հայուն, իւրաքանչի՛ւր հայ հաստատութեան, իւրաքանչի՛ւր հայ կազմակերպութեան։ Ու այս գործը մեր գործը կը կոչեմ ես։
       ***
       Այն գործը, որ մեր գործն է, չէ՛ գործը մեր կուսակցութիւններուն եւ հաստատութիւններուն։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ անոնց գաղափարաբանութիւններուն բնութիւնը չի պարփակեր բնութիւնը մեր գործին։ Ես հակառակ չեմ կուսակցութեան գաղափարին։ Բայց ես գիտեմ, թէ անոնք անկարող են իրականացնելու մեր գործը այնքան ատեն, որ կը մնա՛ն բանտարկուած իրենց ներկայ սկզբունքներուն մէջ։ Ու մեր գործը վնաս մը չի կրնար հասցնել մեր կուսակցութիւններուն եւ հաստատութիւններուն. ընդհակառակը։ Ու չեմ ըսեր. անոնց գործը աւելի բարձր է կամ աւելի ցած, քան մեր գործը ։ Բայց կ’ըսեմ. մեր գործը մեր հաստատութիւններուն եւ կուսակցութիւններուն գործերէն տարբեր գործ մըն է։ Աւելի՛ն։ Անհրաժե՛շտ գործ մըն է։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ բոլո՛ր այն ճշմարտութիւններուն մէջ, որոնց ուժովն ու տարողութեամբը կը գործեն մեր կուսակցութիւններն ու մեր հաստատութիւնները, չի կայ ճշմարտութիւն մը իսկ, որուն ներկայացուցած անհրաժեշտութեան եւ արժէքին մէջ հայ ժողովուրդը իր ամբողջութեամբ հոգեկան եւ իմացական զուտ եւ անշահախնդիր հաղորդութիւն մը ունենայ։ Ու ասիկա է պատճառը այն դժբա՛խտ իրականութեան, որուն գիտակցութիւնը ունի ամէ՛ն հայ, ժամանակ առ ժամանակ։ Ու այս գիտակցութիւնը կ’արտայայտէ անիկա, երբ կը գանգատի մեր ժողովուրդին մէջ տիրող միութեան պակասէն։ Բայց ի՞նչպէս կարելի է ստեղծել միութիւն մը` առա՛նց այս հաղորդութեան։
       Այս բոլորը, սակայն, չի նշանակեր, որ մեր ժողովուրդին մէջ ներկայի՛ս չկայ ճշմարտութիւն մը, որուն ներկայացուցած անհրաժեշտութեան եւ արժէքին մէջ Հայ ժողովուրդը իր ամբողջութեամբ, հոգեկան եւ իմացական զուտ եւ անշահախնդիր հաղորդութիւն մը գտնէ։ Այլ կը նշանակէ. մեր կուսակցութիւնները ու մեր հաստատութիւնները, չեն գտած, չեն կրցած կամ չեն ուզած գտնել այն մարդկային ճշմարտութիւնը, որով կարելի պիտի ըլլար հաստատել այս հաղորդութիւնը եւ այս հաղորդութեան միջոցաւ՝ միութիւնը մեր ժողովուրդին մէջ։ Ու այս ճշմարտութիւնը ես կը գտնեմ միայն ու միայն մեր ժողովուրդին բնութեան նախնական իրողութեան մէջ եւ մէ՛ջը մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան նախնական իրողութեան։
       ***
       Ի՛նչ որ կայ մեր ժողովուրդին մէջ, իբրեւ գերագոյն իրականութիւն, այն հոգեկան արժէքն է, որ միայն Հայ ժողովուրդինն է եւ որով Հայ ժողովուրդը Հայ ժողովուրդը կ’ըլլայ։ Այս հոգեկան արժէքն է, որ Հայ ժողովուրդը կը ներմուծէ մարդկութեան մէջ` իբրեւ Հայ ժողովուրդ։ Կորսնցնել այս արժէքը կը նշանակէ կորսնցնել Հայ ժողովուրդը։ Ու այս արժէքը Հայ ժողովուրդը մի՛շտ ունեցած է իր բնութեան մէջ եւ մի՛շտ ունի նոյն իսկ իր ներկայ իրականութեան մէջ։ Ապացոյց. ինծի համար անկարելի՛ է երեւակայել հայ լեզուն, հայ ճարտարապետութիւնը, հա՛յ երաժշտութիւնը, Ս. Մեսրոպ մը, Վարդան մը, Նարեկացի մը, Քուչակ մը, Կոմիտաս Վարդապետ մը, Րաֆֆի մը, Անդրանիկ մը ուրիշ ո՛չ մէկ ժողովուրդի մէջ։ Ու իւրաքանչիւր հայ կրնայ ըսել, ինչպէս ես կ’ըսեմ. ես զիս, այնպէս, ինչպէս որ եմ, չեմ կրնար երեւակայել ուրիշ ո՛չ մէկ ժողովուրդի մէջ եւ մեր ժողովուրդը, այնպէս, ինչպէս որ է, ուրիշ ո՛չ մէկ ժողովուրդի տեղ եւ իր պատմութեան ընթացքին՝ ուրիշ ո՛չ մէկ ժամանակաշրջանի մէջ։ Ու կ’ընդունիմ ես զիս ու կ’ընդունիմ իմ սեփական պարտականութիւնս` իբրեւ հա՛յ ու իբրեւ մարդ։
       ***
       Ներկայիս Հայ ժողովուրդին դժբախտութեան պատճառը հայ մտաւորական դասակարգին գաղափարաբանութիւններուն տարբերութիւնները, ոխերը, ատելութիւնները, կիրքերը, սխալներն ու տխմարութիւնները չեն միայն։ Չե՛ն նաեւ հայ մտաւորականութեան, Հայ ժողովուրդէ՛ն, ուստի եւ ի՛ր ներկայէն փախուստն ու ապագային մէջ ապաստանիլը։ Չէ՛ նաեւ հայ մտաւորականութեան` միայն քաղաքականութեամբ զբաղիլը։ Մեծագոյն պատճա՛ռը Հայ ժողովուրդին դժբախտութեան, հայ մտաւորականութեան այն շարժումն է, որով անիկա կը լքէ Հայ ժողովուրդին գերագոյն իրականութիւնը, այսինքն՝ հոգեկան այն արժէքները, որոնք Հայ ժողովուրդը կ’ընեն Հայ ժողովուրդը։ Ուրեմն՝ լքումն է Հայ ժողովուրդին։ Բազմաթիւ են ապացոյցները այս լքումին։ Ես անոնցմէ երեքը միայն կը յիշեմ հոս, որոնք կը բխին իրարմէ ու կը թափին իրարու մէջ։
       Ա. — Ահաւասի՛կ վաթսուն տարիէ ի վեր իւրաքանչի՛ւր հայ հաստատութիւն, իւրաքանչի՛ւր հայ միութիւն, իւրաքանչի՛ւր հայ կազմակերպութիւն կ’ապրի, կը մտածէ ու կը գործէ բոլո՛ր այն տարբերութիւններով եւ այն տարբերութիւններուն մէջ միայն, որոնք կը զանազանեն, կը բաժնեն ու կը հեռացնեն զանոնք իրարմէ` անտեսելո՛վ, արհամարհելո՛վ, լքելո՛վ այն նմանութիւնները, աւելի՛ն` այն նմանութիւնը , որ Հայ ժողովուրդին բնութիւնն իսկ է, որով իւրաքանչիւր հայ հայ է եւ որով ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդը՝ Հայ ժողովուրդը ։ Որ իւրաքանչի՛ւր հայու հոգեկան արժէքն է։ Այսինքն՝ իւրաքանչի՛ւր հայու ներքին Վարդանն է, ներքին Նարեկացին է, ներքին Անդրանիկն է, ներքին լեզուն է, ներքին երաժշտութիւնն է, ներքին ճարտարապետութիւնն է, ներքին բանաստեղծութիւնն է։ Այս հրատարակութեան միակ ճիգը իւրաքանչի՛ւր հայու մէջ այս նմանութիւնը արթնցնելն է։ Եւ իւրաքանչի՛ւր հայ այս նմանութեան մէջ ինքնաճանաչումի, մասնակցութեան, գիտակցութեան, ներկայութեան, մտածումի եւ գործի կանչելն է։
       Բ. — Այս նմանութիւնը, այսինքն՝ Հայ ժողովուրդին բնութեան միակ արժէքը, այսինքն՝ Հայ ժողովուրդին մտածումը, հայ եկեղեցին է, որ զտա՛ծ, գիտակցութեան բերած եւ հաստատած է Հայ ժողովուրդին գոյութեան մէջ։ Հայ ժողովուրդը Քրիստոնեայ բոլո՛ր ազգերուն մէջ առաջին ազգն է։ Ու այս միութիւնը, ուստի այս զօրութիւնը, Հայ ժողովուրդին մէջ պահած է ինքզինքը ու իր պահպանումովն իսկ՝ պահած է Հայ ժողովուրդը` իբրեւ Հա՛յ ժողովուրդ, մինչեւ մեր յեղափոխական շարժման սկիզբը։ Ու մեր յեղափոխական շարժումն է, որ Հայ ժողովուրդին գոյութեան մէջ քանդած է այս նմանութիւնը, այսինքն՝ այս արժէքը։ Բայց Հայ ժողովուրդին ամբողջ դժբախտութիւնը այս քանդումին մէջ չէ միայն։ Անիկա մէջն է հետեւեալ հաստատումին. մեր յեղափոխական շարժումը, քանդելո՛վ մեր ժողովուրդին գոյութեան մէջ մեր ժողովուրդին միութիւնը, ուզա՛ծ է ստեղծել ուրիշ միութիւն մը ու չէ կրցած զայն ստեղծել։ Ու այս ներքին նմանութեան, այս ներքին արժէքին, այս միութեան բացակայութիւնը Հայ ժողովուրդին գոյութեան մէջ Հայ ժողովուրդը ըրած է այն, որ է այսօր, իրո՛ղապէս։ Ու այս բոլորէն վերջ անհրաժեշտ է դնել հետեւեալ հարցումը. Հայ Եկեղեցի՛ն Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ գործնականօրէ՛ն կրնա՞յ վերահաստատել այս միութիւնը, այս արժէ՛քը, այս նմանութի՛ւնը։ Այսինքն՝ վերահաստատել ինքզինքը։ Հայ Եկեղեցի՛ն միայն կրնայ տալ պատասխանը այս հարցումին եւ ոչ թէ ես։ Ու երբ կը գրեմ այս բառերը, վե՛ր կ’առնեմ գլուխս ու կը նայիմ Հայ Եկեղեցիին, ու իմ աչքերս եւ դէմքս ողողուած են արցունքով, բողոքո՛վ եւ յոյսով։
       Գ. — Հայ մտաւորականութիւնը, 1922էն ի վեր, մի՛շտ մտածած է եւ գործած, իր ապագային մէջ ու ապագային համար, ինչպէս նաեւ՝ իր անցեալին մէջ ու անցեալին համար։ Ու ասիկա՝ բոլորովին անտեսելով իր ներկան, ուստի` ներկա՛ն Հայ ժողովուրդին։ Այսինքն՝ հայ մտաւորականութիւնը, անտեսելով Հայ ժողովուրդին բնութիւնը , մտածած է եւ գործա՛ծ Հայ ժողովուրդին պատմութեան մէջ ու պատմութեան համար։ Ես կը նախընտրեմ մեր ժողովուրդին բնութիւնը մեր ժողովուրդին պատմութենէն։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ մեր ժողովուրդին պատմութիւնը, մեր ժողովուրդին ինքն իր վրայ տուած վճիռը չէ։ Ըսել կ’ուզեմ. մեր ժողովուրդին բնութիւնը դեռ ամբողջութեամբ իրականացած չէ ու ամէ՛ն բնութիւն, որ կը պահէ իր զտութիւնը, չէ կորսուած։ Ու ոչի՛նչ չէ կորսուած մեր ժողովուրդին բնութեան մէջ։ Ոչինչ չէ՛ կորսուած երբեք։
       ***
       Այս դիտողութիւններուն, ինչպէս ամբո՛ղջ այս հատորին, ինչպէս ամբո՛ղջ այս հրատարակութեան մէջ, ոմանք պայքար մը պիտի նշմարեն, անշուշտ։ Չեմ գիտեր` որքա՛ն ճիշդ պիտի ըլլայ այս բառը անոնց մտքին մէջ։ Բայց ես կ’ըսեմ. եթէ կա՛յ պայքար մը իմ ճիգիս մէջ, այս պայքարը ուղղուած է միմիայն մեր մտաւորականութեան դէմ եւ ոչ թէ՝ մեր ժողովուրդին։ Ու ասիկա թող չնկատուի իբրեւ շողոքորթութիւն։ Ու ասիկա թող չնկատուի իբրեւ արհամարհանք։ Ես միայն սէր ունիմ մեր ժողովուրդին հանդէպ։ Ու ինծի համար պարտականութիւն մըն է մեր ժողովուրդին ըսել իրե՛ն համար ունեցած իմ զգացումներս ու յիշեցնել իրեն. հայ մտաւորականութիւնը, Հայ ժողովուրդին համար միայն արհամարհանք եւ միայն շողոքորթութիւն ունի։ Ու ասիկա ես կը տեսնեմ ամէ՛ն օր հայ թերթերուն մէջ։ Ու պատճա՛ռը այս իրականութեան. հայ մտաւորականութիւնը միայն բառերով կը մօտենայ Հայ ժողովուրդին (երբ կը մօտենայ) ու իր բառերը անիմաստ են եւ զուր։ Իրեն նման։ Հայ մտաւորականութիւնը չի ճանչնար Հայ ժողովուրդը։ Հայ մտաւորականութիւնը չի սիրեր Հայ ժողովուրդը։ Բայց կը տենջայ անիկա, որ Հայ ժողովուրդը հասկնայ զինքը ու տա՛յ իրեն, ինչ որ ինքը կը սպասէ անկէ, կը պահանջէ անկէ։ Ու այս տենչանքը, ինչպէս ամէ՛ն տենջանք, կը կապուի Հայ ժողովուրդին բնութեան ստորին մասին ու այս մասը անկարող է արդարացնելու հայ մտաւորականութեան տենջանքը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ այս տենջանքը մի՛շտ կ’անցնի Հայ ժողովուրդին բնութեան ստորին մասին սահմանները։ Ու հոս կը սկսի պատրանքն եւ յուսախաբութիւնը։ Ներմուծե՛լ հայ մտաւորականութիւնը Հա՛յ ժողովուրդին մէջ։ Սէրը անհրաժեշտ է։
       ***
       Մեր յեղափոխութեան ձախողումին համար կարելի է բազմաթիւ բացատրութիւններ տալ, ինչպէս կարելի է բազմաթիւ բացատրութիւններ տալ մեր ներկային մէջ մեր հաստատութիւններուն անարդիւնագործութեան։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ ինչպէս մեր անցեալին, նոյնպէս մեր ներկային մէջ, մեր հաստատութիւններուն սկզբունքներուն եւ մեր ժողովուրդին ներկային միջեւ մի՛շտ պարապ մը գոյութիւն ունեցած է եւ ունի։ Քանդել այս պարապը ամէ՛ն բանէ առաջ ու ամէ՛ն պարապ կը քանդուի, երբ կը լեցուի կեանքով, երբ կը լեցուի ճշմարտութեամբ, երբ կը լեցուի մարդով։ Ու ամէ՛ն կեանք, ամէ՛ն ճշմարտութիւն ու ամէն մարդ ներկային մէջն է ու ներկա՛ն է։
       ***
       Ես իրականութիւն մըն եմ։ Դո՛ւն իրականութիւն մըն ես։ Հայ ժողովուրդը իրականութիւն մըն է։ Բոլո՛ր ժողովուրդները իրականութիւններ են։ Աշխարհը իրականութիւն մըն է։ Արդ, տրուած իրականութեան մը համար անհրաժե՛շտ է, որ գոյութիւն ունենայ պատճառ մը, որով այս իրականութիւնը ունենայ գոյութիւն կամ գոյութիւն չունենայ։ Եթէ Հայ ժողովուրդը գոյութիւն ունի, պէտք է պատճառ մը, որով անիկա գոյութիւն ունի։ Ու եթէ Հայ ժողովուրդը գոյութիւն չունի, պատճառ մը պէտք է, որ արգիլէ Հայ ժողովուրդը, որ գոյութիւն ունենայ։ Ու այս պատճառը կա՛մ Հայ ժողովուրդին բնութեան մէջն իսկ է եւ կամ՝ Հայ ժողովուրդին բնութենէն դուրս։ Այսինքն՝ ուրիշ իրականութեան մը մէջ, որուն բնութիւնը բոլորովին տարբեր է Հայ ժողովուրդին բնութենէն։ Պատճառը, որով հայ֊չորքոտանի մը գոյութիւն չունի, հայո՛ւն եւ չորքոտանիին բնութիւններէն իսկ կը բխի։ Այսինքն՝ հայուն բնութիւնը չի պարփակեր չորքոտանիին գոյութիւնը եւ ոչ ալ՝ չորքոտանիին բնութիւնը՝ գոյութիւնը հայուն։ Ու երկու գոյութիւնները միասին հակասութիւն մը կը պարունակեն։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ իւրաքանչի՛ւր իրականութիւն ունի իր սեփական բնութիւնը ու իւրաքանչի՛ւր բնութիւն՝ իր սեփական գոյութիւնը։ Ու ամէն բնութիւն կը պարփակէ իր սեփական գոյութիւնը։ Մեր ժողովուրդին սեփական բնութիւնը կը պարփակէ մեր ժողովուրդին սեփական գոյութիւնը։ Ու այն օրը, ուր մեր ժողովուրդին սեփական բնութիւնը կը դադրի իր սեփական գոյութիւնը պարփակելէ, այսինքն՝ այն օրը, ուր Հայ ժողովուրդին սեփական բնութիւնը կը մեռնի, Հայ ժողովուրդը կը դադրի գոյութիւն ունենալէ` իբրեւ Հայ ժողովուրդ։
       Ա՛րդ, մեր ժողովուրդին պատմութիւնը, բոլո՛ր ազգերու պատմութիւնները, մեր ժողովուրդին սեփական բնութիւնը ու սեփական բնութիւնը մարդուն ինծի կ’ըսեն. մեր ժողովուրդին բնութիւնը իր մէջ չի պարփակեր իր մահուան պատճառը, այլ՝ այս պատճառը կը գտնուի իրմէ դուրս։ Ու յետոյ՝ անոնք կ’ըսեն ինծի. մեր ժողովուրդին բնութիւնը իր կեանքին պատճառը կը պարփակէ ի՛ր մէջ եւ ոչ թէ՝ իրմէ դուրս։ Այլ խօսքերով՝ մեր ժողովուրդը չապրի՛ր բոլոր այն իրականութիւններով, որոնք արտաքին են իրեն, բայց այս արտաքին իրականութիւնները կրնան զայն սպանել։ Մանաւանդ՝ այն պայմաններուն մէջ, որոնցմով շրջապատուած է մեր ժողովուրդը ներկայիս։ Ու այս արտաքին իրականութիւններուն դիմադրելու համար անհրաժեշտ է կամքը ու կամքին գործունէութիւնը։ Այսինքն՝ կամեցողութիւնը։ Ամէ՛ն բան կը կայանայ այս հարցումին մէջ։ Հայ ժողովուրդը կ’ուզէ՞ դեռ, ինչպէս անիկա ուզած է դարերու ընթացքին, ապրիլ իբրեւ Հայ ժողովուրդ, բոլո՛ր ժողովուրդներուն մէջ, ժամանակին մէջ, աշխարհին ու տիեզերքին մէջ։ Այո՛ կամ ոչ։ Անհրաժեշտ է, որ Հայ ժողովուրդ այլեւս տա՛յ ինքզինքին այս հարցումն ու պատասխանը այս հարցումին։ Իմ մասիս խօսելով, ես տուած եմ արդէն զայն։ Ու այս հրատարակութիւնը՝ այս պատասխանն իսկ է։
       ***
       Ամբողջ աշխարհի մէջ գոյութիւն չունի ո՛չ մէկ ուրիշ իրականութիւն, որ կարենայ աւելի՛ օգտակար ըլլալ հայ մարդուն, քան հայ մարդը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ բոլո՛ր իրականութիւններուն մէջ այն իրականութիւնը որ աւելի օգտակար է հայ մարդուն, ա՛յն իրականութիւնն է, որ աւելի բնականօրէն ու անհրաժեշտօրէն կը պատասխանէ իր բնութեան կանչերուն։ Հայ մարդուն բնութեան հայ մարդուն բնութիւնը միայն կը պատասխանէ, կը համապատասխանէ (գեղեցի՛կ ու հրաշալի՛ բառ)։ Ու աշխարհի բոլո՛ր մասնայատուկ ու հասարակ իրականութիւններուն մէջ, հայ մարդո՛ւն բնութեան՝ հայ մարդուն բնութեան համապատասխանելու կարողութեան պատճառաւը, Հայ ժողովուրդին բնութեան համագոյ զտութիւնն է։ Ու ամէ՛ն զտութիւն ինքնութիւն մը կ’ենթադրէ, ինչպէս ամէ՛ն ինքնութիւն՝ միութիւն մը, ինչպէս ամէ՛ն միութիւն` սէր մը ու ինչպէս ամէ՛ն սէր՝ ազատութիւն մը։ Ուստի, հայ մարդը հայ մարդուն բնութեան մէ՛ջ միայն կրնայ իրապէ՛ս ազատիլ եւ ազատ ըլլալ։ Հայ մարդը հայ մարդուն բնութեան մէ՛ջ միայն կրնայ իրապէս սիրել ու սիրուիլ։ Հայ մարդը հայ մարդուն բնութեան մէջ միայն կրնայ իրապէ՛ս միանալ ու միութիւն մը կազմել։ Հայ մարդը հայ մարդուն բնութեան մէջ միա՛յն կրնայ իրապէս գտնել իր ինքնութիւնը եւ ինքնութիւն մը ունենալ։ Հայ մարդը հայ մարդուն բնութեան մէջ միա՛յն կրնայ իրապէս տիրե՛լ իր զտութեան եւ զուտ ըլլալ, այսինքն՝ ինքզինքին տիրել ու ինքզինքը ըլլալ ։ Արդ, հայ մարդուն փրկութիւնը հայ մարդուն մէջն է։ Հայ ժողովուրդին փրկութիւնը Հայ ժողովուրդին մէջն է։ Միա՛յն։ Տեւականօրէն միայն։
       * ։
       ***
       Կարելիութիւն մը կը զգամ ու կը տեսնեմ իմ մէջս, ինչպէս մեր ամբո՛ղջ ժողովուրդին մէջ, որովհետեւ այս կարելիութենէն առաջ , ես կը զգամ ու կը տեսնեմ իրականութիւն մը իմ մէջս ու մէջը մեր ժողովուրդին։ Ու իմ զգացած ու տեսած կարելիութիւնս, կարելիութիւնն իսկ է իմ զգացած ու տեսած իրականութեանս։ Ու, ինչպէս որ ես այս կարելիութիւնը կը զգամ ու կը տեսնեմ այս իրականութեան մէջ, նոյնպէ՛ս այս իրականութեան մէջն իսկ է, որ կը զգամ ու կը տեսնեմ այն արգելքները, որոնք կ’արգիլեն, որ այս կարելիութիւնը ինքնիրմով ու անմիջապէս իրականութիւն մը ըլլայ։ Ու այս արգելքներուն յաղթահարելիութիւնը մէջն իսկ կը գտնուի այն մարդկային ստեղծագործ գործին, որ իմ մարդկային էութեանս մէջն է եւ ոչ թէ՝ իմ զգացած ու տեսած իրականութեանս ու կարելիութեանս մէջ։ Այս ստեղծագործ գործէն առաջ, այս արգելքները անյաղթելի էին ու առանց անոր, անյաղթելի՛ պիտի մնային։ Ուրեմն՝ այս արգելքներուն յաղթահարելիութիւնը իմ մարդկային գործս է, որ ստեղծեց։ Ու իմ մարդկային գործս, շնորհի՛ւ այս ստեղծագործութեան, իր կարգի՛ն, ստեղծագործ գործ մը կ’ըլլայ։ Ու իմ գործովս ես կուտամ իմ մարդկային էակ մը ըլլալու ապացոյցս։ Ու իմ, այս տրուած մարդկային էակը ըլլալուս պատճառն ու վկան, իմ հայ ըլլալս է։ Աւելի՛ն։ Իմ հայութիւնս է։
       ***
       Այն գործը, որ մեր գործն է, ո՛չ ոքի գործը չէ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ այս գործը կարելիութիւն մըն է, եւ ոչ ոք, կ’ըսեմ, ո՛չ ոք չունի, չի ներկայացներ եւ չէ՛ այն իրականութիւնը, որ մենք ունի՛նք, որ մենք կը ներկայացնե՛նք, որ մենք ենք։ Ո՛չ ոք։ Ո՛չ մեզմէ առաջ, ո՛չ մեզի հետ եւ ոչ ալ՝ մեզմէ վերջը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ ո՛չ ոք չէ մտածած ու չի կրնար մտածել ա՛յն, որ մենք մտածած ենք ու կը մտածենք, ա՛յն, որ մենք զգացած ենք ու կը զգանք, ա՛յն, որ մենք գիտենք, տեսա՛ծ ենք ու կը տեսնենք, ըմբռնած ենք ու կ’ըմբռնենք։ Այսինքն՝ ո՛չ ոք չէ գրաւած ու չի կրնար գրաւել ժամանակին եւ միջոցին մեջ այն տեղը, որ մենք գրաւած ենք եւ որ մեր տեղն է։ Մեր ընելիք գործը մե՛ր գործն է եւ ոչ թէ՝ ուրիշի մը գործը։ Ու այս գործը, ինչպէս ամէ՛ն կարելի գործ, ստեղծագործութիւն մըն է։ Ու ամէ՛ն ստեղծագործութիւն բռնութիւն մը կ’ենթադրէ։
       ***
       Իմ ներկայ իրականութեանս մէջ ինչ որ կա՛յ իբրեւ գաղափար, իմ ներկայ իրականութեանս կարելիութիւնն իսկ է։ Ու այս կարելիութիւնն է, որ զիս ոտքի կը բռնէ իմ ներկայ իրականութեանս մէջ եւ ոչ թէ՝ իմ ներկայ իրականութիւնս է, որ զիս կը բռնէ ոտքի, ըսել կ’ուզեմ` որ ինծի կենդանութիւն կուտայ։ Ասիկա ճի՛շդ է աւելի՛ զուտ չափով մը, ամբո՛ղջ մեր ժողովուրդին համար։ Ուստի՝ մեր ժողովուրդը ոտքի բռնողը, մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան պարփակած կարելիութիւնն է եւ ոչ թէ՝ իրականութիւնը։
       ***
       Ամէ՛ն անգամ, որ հայերէն թերթ մը կը կարդամ կամ կը խօսիմ հայու մը հետ կարելիութեան մասին, կը նշմարեմ, որ հայուն համար կարելի է ամէ՛ն բան, որ անկարելի չէ։ Ու այս իրականութիւնը ինծի ցոյց կուտայ, թէ տակաւին որքա՜ն խորապէ՛ս մեր մտքին մէջ ներկայ է մեր յեղափոխութեան սկզբունքի հիմնական սխալը, որ նոյն այս սխալն է. կարելի է ամէ՛ն բան, որ անկարելի չէ։ Ա՛րդ, այն բանը, որ անկարելի չէ, կարելի չէ՛ միշտ եւ անմիջապէս։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ ժամանակ ըսուած բանը գոյութի՛ւն ունենալուն համար է, որ ամէ՛ն կարելիութիւն իր սեփական իրականութեան մէջն է, որ կարելիութիւն մըն է եւ այս իրականութենէն դուրս անիկա չունի՛ գոյութիւն եւ չի կրնար ունենալ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ իրականութիւնը չէ, որ կարելիութեան մը կը յաջորդէ, այլ՝ կարելիութիւնն է, որ իրականութեան մը կը յաջորդէ, ու կարելիութիւնը իր իրականացած վայրկեանի՛ն իսկ կ’ըլլայ ուրիշ իրականութիւն մը ու այս իրականութիւնն ալ, իր կարգին, կը պարփակէ ուրի՛շ կարելիութիւններ։ Նայէ՛ մանուկին ու պիտի հասկնաս այս բոլորը։ Իմ փորձառկութեանս արտը ամէ՛ն տեղ ու ամէ՛ն վայրկեան իմ տղաս է։
       ***
       Կը տեսնեմ։ Մեր հաստատութիւնները, երբ ընտրութիւն մը կ’ընեն` կարելիութիւններու մէջէն կարելիութիւն մը որդեգրելով, կը կարծեն, կը հաւատա՛ն իրենց ազատութեան եւ կարելիին այս ընտրութիւնը կը կոչեն իրենց ազատութիւնը, կը կոչեն ապացոյցը իրե՛նց ազատութեան։ Աւա՜ղ։ Ազատութիւնն է, որ կը ստեղծէ կարելիութիւնը։ Մեր ներկա՛յ իրականութեան մէջ կա՛ն բազմաթիւ կարելիութիւններ ու այս կարելիութիւնները գոյութի՛ւն ունին, որովհետեւ գոյութի՛ւն ունի մեր մարդկային ազատութիւնը մեր մէջ։ Որովհետեւ մեր ազգային գաղափարը դեռ ազատութիւն մը կը պարփակէ իր մէջ, ինչպէ՛ս ամէն գաղափար։ Այսինքն՝ որովհետեւ դեռ Հայ ժողովուրդը ազգային գաղափար ունի իր մէջ։
       ***
       Մեր յեղափոխութիւնը այնպէս, ինչպէս փորձեցին իրականացնել մեր կուսակցութիւնները, ձախողեցաւ, որովհետեւ անիկա դեռ անկարելիութիւն մըն էր` տրուած ժամանակին ու մեր ժողովուրդին տրուած մտաւորական զարգացումին մէջ։ Ու իրաւունք ունէր 1860 սերունդը, որ յեղափոխական կարելիութենէն առաջ կ’ուզէր ստեղծել յեղափոխական իրականութիւն մը, այսինքն՝ կ’ուզէր պատրաստել Հայ ժողովուրդը անկախութեան եւ ազգութեան գաղափարներուն` ազգութեան եւ անկախութեան գաղափարներուն արժանի ընելու համար զայն։
       ***
       Որպէսզի կարելիութիւն մը հնար ըլլայ իրականացնել, անհրաժեշտ է, որ նախ` այս կարելիութիւնը պարփակող իրականութիւնը գոյութիւն ունենայ, այսինքն՝ նախ կարելիութիւնը գոյութիւն ունենայ։ Ու յետոյ՝ անոնք, որոնք կ’ուզեն իրականացնել այս կարելիութիւնը, ճանչնա՛ն իրականութի՛ւնն ու այս իրականութեան պարփակած կարելիութիւնը։ Այս հրատարակութիւնը ճիգ մըն է` Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութեան ճանաչումին ծառայելու եւ այս իրականութեան սահմանները հաստատելու համար։ Ուստի, ճիգ մը՝ ճանչնալու եւ ճանչցնելու, զտելու, հաստատելու եւ կառուցանելու համար ա՛յն կարելիութիւնը, որ Հայ ժողովուրդին կարելիութի՛ւնն է, Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ։ Այս հրատարակութիւնը ճիգ մըն է մանաւանդ՝ մասնակցութեան, ճանաչումի, գիտակցութեան, ներկայութեան, մտածումի եւ գործի կանչելու համար բոլո՛ր անոնք, որոնք հա՛յ են ու կը հաւատան իրենց հայութեան բնութեան եւ այս բնութեան արժէքին։
       ***
       Այս օր մեր ժողովուրդին մէջ կա՛ն բազմաթիւ կարելիութիւններ, որոնք գոյութի՛ւն իսկ չունէին 1922էն առաջ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ այն իրականութիւնը, որ այս օր մեր ժողովուրդինն է, 1922էն առաջ չէ՛ր իրականութիւնը մեր ժողովուրդին։ 1922էն առաջ մեր ժողովուրդը ուրի՛շ իրականութիւն մը ունէր, եւ այն իրականութիւնը՝ ուրիշ կարելիութիւն մը։ Ամէ՛ն իրականութիւն ունի իր սեփական կարելիութիւնը։
       ***
       Մեր ժողովուրդին մէջ իւրաքանչի՛ւր հաստատութեան վարդապետութիւնը դրութիւն մըն է, ու այս դրութիւնը չէ՛ առնուած մեր ժողովուրդին իրականութենէն ու չէ՛ ձեւուած մեր ժողովուրդին իրականութեան վրայ։ Անիկա առնուած է եւ ձեւուած գաղափարի մը վրայ, որ մեր ժողովուրդին ապագային մէջն է միայն կամ՝ կրնայ ըլլալ։ Ասկէ՝ այն անսահման անորոշութիւնը, այն անսահման պղտորութիւնն ու այն անսահման անհասկացողութիւնը, որոնք գոյութիւն ունին մեր ժողովուրդի՛ն ներկայ իրականութեան ու մեր հաստատութիւններուն միջեւ։ Ու ասկէ՛ նաեւ՝ անզօրութիւնը մեր հաստատութիւններուն, մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ։ Աւելի՛ն։ Մեր հաստատութիւնները ո՛չ միայն մեր ժողովուրդին անգոյ ապագային մէջ կ’երկարին ու կ’անշարժանան, այլ նաեւ՝ անոնք կրնան պատկանիլ ուրիշ ոեւէ ժողովուրդի մը եւ մեր ժողովուրդին մէջ` ուրիշ ոեւէ ժամանակաշրջանի մը։ Արդ, ո՛չ մէկ ժողովուրդ մեր ժողովուրդը չէ ու չի կրնար ըլլալ ու չկրնար ներկայացնել մեր ժողովուրդին իրականութիւնը։ Ու մեր ժողովուրդը իր ներկայ իրականութեամբ չէ՛ գտնուած իր պատմութեան ո՛չ մէկ ուրիշ ժամանակաշրջանին մէջ եւ ապագային ալ չկրնար գտնուիլ։ Մեր ժողովուրդին ապագան մեր ժողովուրդին ներկային մէջն է կամ մեր ժողովուրդին ապագան գոյութիւն չունի։
       ***
       Ես ինքնուրոյն հարց մըն եմ, ու իմ ինքնուրոյնութիւնս կը հաստատէ իմ ինքնութիւնս, որ ինքնութի՛ւնն է իւրաքանչիւր հայ անհատի եւ ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդին։ Ուստի, ինծի նման, ինքնուրոյն հարց մըն է ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդը իր ներկայ իրականութեան մէջ, ինչպէս անիկա մի՛շտ եղած է ինքնուրոյն հարց մը, իր պատմութեան ամբո՛ղջ ընթացքին։ Ու այս պատճառաւն իսկ Հայ ժողովուրդը մի՛շտ ունեցած է իր տկարութիւններն ու զօրութիւնները, ինչպէս ես ունիմ իմ տկարութիւններս ու զօրութիւններս։ Ու դարձեալ, այս պատճառաւն իսկ, ինչ որ ճիշդ է ուրիշ ժողովուրդի մը համար, ճիշդ չէ՛ մեր ժողովուրդին համար։ Ու ամէ՛ն անգամ, որ մենք կը բաղդատենք մեր ժողովուրդը ուրիշ ժողովուրդի մը հետ, մենք կ’իյնանք սխալին մէջ։ Ու ամէ՛ն անգամ, որ մենք կ’ուզենք օրինակ առնել ուրիշ ժողովուրդէ մը, մենք կը խեղդուինք սխալին մէջ։ Ու ամէ՛ն սխալ պատճառն է մարդուն թշուառութեան։ Ու ամէն թշուառութիւն պատճառն է մահուան։
       ***
       Հայ ժողովուրդը իր ներկայ իրականութեան մէջ ինքզինքը տեւականօրէն կը զգայ իր զո՛ւտ կարելիութեան վերածուած։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ տեւականօրէն իր գոյութիւնը կը փախչի՛ իր առջեւէն` տեւականօրէն պարապ մը ձգելով Հայ ժողովուրդին առջեւ, ու Հայ ժողովուրդը ոտքի բռնողը, զայն Հայ ժողովուրդը ընողը իր կարելիութիւնն է։ Եւ որովհետեւ Հայ ժողովուրդը մարդկային էակներու ամբողջութիւն մըն է, անիկա տեւականօրէն կը կառուցանէ ինքզինքը։ Եւ որպէս զի անիկա կարենայ գտնել ինքզինքը, անհրաժե՛շտօրէն, անիկա պարտի ինքզինքը բռնե՛լ, իր սեփական կարելիութեան ներկայութեան մէջ։ Ու այս կարելիութիւնը՝ այնպէ՛ս ինչպէս որ է, չէ՛ տրուած ուրիշ ո՛չ մէկ գիտակցութեան։ Հայ ժողովուրդէն զատ` բոլո՛ր միւս ժողովուրդները զայն կը ճանչնան իբրեւ ցուցայայտնուած ժողովուրդ մը։ Եւ սակա՛յն, Հայ ժողովուրդը ի՛րապէս է հոն, ուր կայ բան մը, որ կախում ունի իրմէ եւ միայն իրմէ։ Հո՛ն, ուր Հայ ժողովուրդը կրնայ նայիլ ինքզինքին՝ իբրեւ պատճառը ինքզինքին։ Ու այս պատճառը Հայ ժողովուրդին բնութեան զտութիւնն է։ Այսինքն՝ Հայ ժողովուրդին բնութեան յատկանիշերուն կառուցած հաւասարակշռութիւնն է։ Ու Հայ ժողովուրդը կը պատկանի իր սեփական պատճառին։
       ***
       Հայ ժողովուրդը ի՛ր ներկային մէջ լքուած է միմիայն իր սեփական ուժերուն եւ այս ուժերը սահմանափակուած են ժամանակո՛վ եւ միջոցով, ժողովուրդներո՛վ եւ կառավարութիւններով։ Պէտք է այլեւս գիտնալ. Հայ ժողովուրդը կրնայ տիրել միայն ա՛յն հարստութիւններուն, որոնք անիկա կրնայ տալ ինքզինքին` իր ներկայ իրականութեան մէջ իր սեփական ճակտին քրտինքովը։ Պէտք է այլեւս գիտնալ. Հայ ժողովուրդը բանտարկուած է ի՛ր առանձնութեան, այսինքն՝ ի՛ր բնութեան եւ իր ներկայ իրականութեան անհրաժեշտութիւններուն մէջ, ու ասիկա՝ որովհետեւ չկայ ո՛չ մէկ հասարակական չա՛փ ի՛ր եւ իր շրջանակին միջեւ։ Ու ո՛չ ոք չի կրնար թափանցել սահմաններէն նե՛րս իր մտերմութեան։ Ու պէտք է գիտնալ դեռ. Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ իւրաքանչիւր հայ անհատի համար ժամանակը եկա՛ծ է հաւաքելու իր բոլո՛ր հոգեկան ուժերը եւ վերագտնելու իր մէջ ա՛յն մասնակցութիւնը Հայ ժողովուրդին ամբողջականութեան, որ ցոյց կուտայ բոլո՛ր հայ անհատներուն իրենց ճակատագրին հասարակացութիւնը։
       ***
       Հայ ժողովուրդը իր ամբողջութեան մէջ միայն գոյութիւն ունի ինքնիրմով՝ իբրեւ Հայ ժողովուրդ։ Ըսել, թէ հայ անհատ մը գոյութիւն ունի, կը նշանակէ ըսել. հայ անհատ մը գոյութիւն ունի ա՛յն չափով միայն, որով անիկա մաս կը կազմէ Հայ ժողովուրդին ամբողջականութեան։ Աւելի՛ն։ Ա՛յն չափով, որով հայ անհատը գիտակցօրէն կը մասնակցի Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութեան։
       ***
       Ամէ՛ն օր աւելի յստակօրէն կը զգամ, կը տեսնեմ ու կ’ըմբռնեմ ա՛յն պարտականութիւնները, զորս ես անձնապէս ունիմ աշխարհին ու մարդկութեան հանդէպ։ Ու ամէ՛ն օր աւելի յստակօրէն կը զգամ, թէ աշխարհին ու մարդկութեան հանդէպ ունեցած պարտականութիւններս ես կրնամ իրենց ամբողջութեան մէջ միայն իրականացնել, ամէ՛ն օր աւելի՛ ես ինքզինքս ըլլալով։ Այսինքն` ամէն օր աւելի իրականացնելով իմ հա՛յ մարդու բնութիւնս։ Իրականութեան այս հաստատումը կը հաստատէ ուրիշ աւելի՛ մեծ իրականութիւն մը. եւ որովհետեւ ես մէկ մասնիկն եմ Հա՛յ ժողովուրդին, մասնիկի մը ունեցած պարտականութիւնը անհրաժեշտօրէն ունի՛ ամբողջութիւնը, այսինքն՝ ամբո՛ղջ հայ ժողովուրդը։ Ու, ինչպէս որ ես ինքզինքս ըլլալո՛վ է, որ կրնամ կատարել իմ պարտականութիւնս, նոյնպէս Հայ ժողովուրդն ալ ինքզինքը ըլլալով է, որ կրնայ միայն կատարել իր պարտականութիւնը աշխարհին ու մարդկութեան հանդէպ։ Այսինքն՝ Հայ ժողովուրդը ամբողջապէս Հայ ժողովուրդ ըլլալով։ Ու փրկութիւնը ամէ՛ն տեղ ու ամէ՛ն ժամանակ ինքզինքը ըլլալուն մէջն է եւ ոչ թէ՝ ուրիշը։ Ու մարդը ինքզինքը կրնայ ըլլալ, իր սեփական տեղւոյն ու իր սեփական ժամանակին մէջ միայն ըլլալով։ Այսինքն՝ ըլլալով մէջը իր ներկային։
       ***
       Հայ մարդ մը ինծի աւելի՛ առատօրէն, աւելի՛ բնականօրէն ու աւելի՛ արդարօրէն կրնայ օգնել իմ ինքզինքս ըլլալու իմ ճիգի՛ս մէջ, քան ոեւէ ուրիշ մարդ մը։ Ու փոխադարձաբա՛ր։ Հայ մարդու մը ինքզինքը ըլլալու իր ճիգին մէջ ես կրնամ աւելի՛ օգտակար ըլլալ, քան ոեւէ՛ ուրիշ մարդ մը։ Ու ինչ որ ճի՛շդ է ինծի համար, ու ինչ որ ճի՛շդ է ոեւէ հայ մարդու համար, ճի՛շդ է ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդին համար։ Ու Հայ ժողովուրդին միա՛կ ճշմարտութիւնը ա՛յն նմանութիւնն է, որ բնականօրէն կա՛յ իւրաքանչի՛ւր հայ մարդու մէջ եւ ամբողջ Հայ ժողովուրդին մէջ եւ որ Հայ ժողովուրդին բնութեան իսկութիւնն է։ Ու այս ճշմարտութիւնը, ինչպէս ամէ՛ն ճշմարտութիւն, կը պարփակէ հայ մարդուն մտքին գործունէութիւնը։ Ու այս ճշմարտութեան ճանաչումը կախում ունի հայ մարդերու միջեւ գոյութի՛ւն ունեցո՛ղ հասարակացութեան յստակութենէ՛ն, անկեղծութենէն ու գիտակցութենէն։ Ու հայ մարդերու միջեւ հասարակցութիւն մը կարելի՛ է հաստատել միա՛յն ու միայն Հայ ժողովուրդին բնութեան հաղորդութեան մէջ։
       ***
       Որպէսզի ես կարենամ ես զի՛ս ըլլալ ամբողջութեամբ, այսինքն՝ ես հայ մարդ մը կարենամ ըլլալ, այսինքն՝ հա՛յ ժողովուրդին բնութիւնը կազմող նկարագիրերը իրականան իմ մէջս, անհրաժե՛շտ է, որ ես ազատ ըլլամ։ Ազա՞տ եմ հիմա։ Երբ կը նայիմ ես ինծի, ե՛ս իմ մէջս, կը զգամ, որ ազա՛տ եմ ես։ Բայց ազատութիւնը լրացած իրականութիւն մը չէ։ Ազատութիւնը ազատութի՛ւն է միայն, երբ գործունէութեան մէջ է։ Արդ, ամէ՛ն գործունէութիւն կ’արտաքնանայ։ Ու ես չունիմ արտաքին ազատութիւն ու ինծի նման ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդը չունի արտաքին ազատութիւն։ Ու այն, որ կորսնցուցած է իր ազատութիւնը, դժբախտ մըն է։ Ես դժբախտ մըն եմ։ Ամբո՛ղջ Հայ ժողովուրդը դժբախտ մըն է։ Հայ ժողովուրդը, ուստի՝ ես, կը գտնուինք դժբախտութեան մը մէջ։ Ու դժբախտութեան մէջ մարդը ամբողջ չէ ու չի կրնար ըլլալ ու ամբողջ ըլլալ չի կրնալուն համար է, որ մարդը դժբախտ է։ Հայ ժողովուրդը, իր ներկայի՛ն մէջ, ամբողջապէս ինքզինքը կարենալ ըլլալու համար անհրաժե՛շտ է, որ ունենայ իր ամբողջ ազատութիւնը։ Ու չի կրնար ունենալ։ Ուրե՞մն։
       Ուրե՛մն, ընդունիլ մեր ներկան ու ես զիս՝ իմ ներկայիս մէջ։ Ընդունի՛լ Հայ ժողովուրդին ներկան ու Հայ ժողովուրդը՝ իր ներկային մէջ։ Ուրեմն՝ ընդունիլ իմ դժբախտութիւնս, այսինքն՝ դժբախտութիւնը Հայ ժողովուրդին։ Ինչո՞ւ համար։ Պարզապէ՛ս կարենալ ճանչնալու համար իմ դժբախտութեանս բնութիւնն ու այս բնութեան սահմանները։ Ու իմ դժբախտութեանս բնութեան ու սահմաններուն մէջ միայն աշխատիլ՝ ես զիս ըլլալու համար։ Հայ ժողովուրդին բնութիւնը իրականացնե՛լ։ Ի՛մ կեանքս, քու կեանքդ, Հայ ժողովուրդին կեանքը Հայ ժողովուրդին դժբախտութեան մէջն են միայն։ Ու ամէ՛ն կեանք, անհրաժե՛շտօրէն, յոյս մը կը պարփակէ։ Իմ փրկութիւնս մէջն է իմ յոյսիս։ Քու փրկութիւնդ քու յոյսիդ մէջն է։ Հայ ժողովուրդին փրկութիւնը Հայ ժողովուրդին յոյսին մէջն է միայն։ Ես կը կրկնեմ. Հայ ժողովուրդին փրկութիւնը մէջն է Հայ ժողովուրդին յոյսին։ Հայ ժողովուրդին յոյսը՝ մէջը Հայ ժողովուրդին կեանքին։ Ու Հայ ժողովուրդին կեանքը՝ մէջը Հայ ժողովուրդին դժբախտութեան։ Ամէ՛ն բան ըլլալէ առաջ հայ ըլլալ։ Ամէ՛ն բան գիտնալէ առաջ գիտնալ, թէ ես հայ եմ ու դո՛ւն հայ ես։ Ամէ՛ն բան ընելէ առաջ յիշել, թէ ես հայ եմ, դո՛ւն հայ ես, ու Հայ ժողովուրդ մը կայ։ Այսինքն՝ ամէ՛ն բանէ առաջ իմ ինքնութեանս եւ քո՛ւ ինքնութեանդ, այսինքն՝ Հայ ժողովուրդին ինքնութեան գիտակցութիւնը ունենալ։ En droit գոյութիւն ունեցո՛ղ ինքնութիւնը, en fait ինքնութեան վերածել։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ իմ անգիտակից աշխարհիս մէջ, բնականօրէ՛ն, անհրաժեշտօրէն, ամէ՛ն բան ըլլալէ առաջ ես հայ եմ, դո՛ւն հայ ես, Հայ ժողովուրդը Հայ ժողովուրդն է։ Կարեւորը գիտակցութիւնն է։
       ***
       Հայ ժողովուրդին ներկա՛յ իրականութեան մէջ Հայ ժողովուրդին ունեցած գիտակցութիւնը դժբախտ գիտակցութիւն մըն է ։ Ու ապացոյցը այս դժբախտ գիտակցութեան հետեւեալն է։ Հայ ժողովուրդը, իր մտաւորական դասակարգին մէ՛ջ մանաւանդ, կը նախընտրէ տենչալ, քան ունենալ ու իր տենչանքին մէջ անիկա կը գտնէ ժամանակն ու միջոցը ողբալու ու ինքզինքը ըլլալու թուականը կը յետաձգէ անսահման ու անորոշ ապագայի մը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ անիկա չընե՛ր արա՛րքը, որ անհրաժե՛շտ է` ի՛ր ներկային մէջ մտնելու եւ իր ներկային մէջն իսկ ինքզինքը իրականացնելու։ Ու այս յետաձգումին պատճառաւն իսկ հայ մտաւորականութեան երեւակայութիւնը կը լքէ՛ ինքզինքը ժամանակին հոսանքին մէջ։ Հայ մտաւորականութիւնը կը յետաձգէ՛ իր ապրելու արարքը ու չապրելուն պատճառաւն իսկ հայ մտաւորականութեան մտածումը կ’օրօրուի միջեւը իր ներկային, որմէ անիկա պարզ հպում մը կը խնդրէ միայն ու ապագայի մը (չեմ ըսեր իր ապագային), որ կուտայ երազին բոլո՛ր զօրութիւններուն առիթը ամենէն ամուլ թափառումին, որ վատնում է միայն։ Տխո՛ւր եւ ահաւոր։
       ***
       Ներկայիս, մեր ներկան կ’իյնայ տեւականօրէն մեր անցեալին մէջ ու ասիկա՝ որովհետեւ ամէ՛ն ներկայ կ’իյնայ անցեալին մէջ այն վայրկեանին իսկ, երբ մենք կը դադրինք կենդանի եւ աժմէական շահ մը գտնելէ անոր մէջ։ Այսինքն՝ երբ մենք մեր բնութիւնը չե՛նք յայտնաբերեր մեր ներկային մէջ։ Հայ ժողովուրդը կենդանի եւ այժմէական շահ չի տեսներ ու չի գտներ իր ներկային մէջ, որովհետեւ հայ մտաւորականութիւնը չի տեսներ զայն։ Ու ի՞նչպէս կարելի է կենդանի եւ այժմէական շահ գտնել ներկային մէջ` առա՛նց բնութեան յայտնաբերումին։ Լեցնե՛լ Հայ ժողովուրդին գոյութիւնը՝ Հայ ժողովուրդին բնութեամբ։
       ***
       Այժմէականութեան վերածել մեր տառապանքը, մեր թշուառութիւնը, մեր յոյսը, մեր իրաւունքները, մեր անցեալի արժէքները, մեր սէրը, մեր հաւատքը, մեր բնութիւնը։ Ու ասիկա՝ նախ քանդելու համար` ինչ որ կա՛յ մեր մտքին ու մեր գոյութեան մէջ իբրեւ պատրանք։ Յետոյ՝ քանդելու համար շփոթութիւնն ու անիշխանականութիւնը մեր մտքին ու մեր սրտին։ Ու աւելի յետոյ՝ հասկնալու համար մեր ներկա՛ն ու մեր ներկային մէջ՝ զմեզ։ Ու այս բոլորը այժմէականութեան վերածելու համար անհրաժեշտ է մեր ժողովուրդի՛ն, ուստի` իւրաքանչի՛ւր հայ անձին վրայ կախուած սպառնալիքն ու արգելքը զգալ, բռնե՛լ ու ճանչնալ իր անմիջական ու վշտակոծ իրականութեան մէջ։ Այսինքն՝ գիտակցութեան վերածել մեր ներկայ իրականութիւնը ու մեր ներկայ իրականութեան մէջ` մեր բնութիւնը։
       ***
       Այժմէականը իմ մտքիս մէջ չունի այն տարողութիւնն ու այն իմաստը, զորս օրաթերթերը կուտան անոր։ Այժմէականը ինծի համար հետեւեալն է. մեռնող ժամանակին այն կէտը, ուր իրողութեան մէջ մեր ժողովուրդին ողբերգութիւնը կ’ապրի։ Եւ որ մեր ժողովուրդին ներկայ իրականութեան մէջ մեր ժողովուրդին բնութեան ու գոյութեան իրականութիւնն է։
       ***
       Հայ անհատը, ուստի` Հայ ժողովուրդը կանչե՛լ իր սեփական ճակատագրին ներկայութեան մէջ ու ցոյց տալ անոր, թէ իրեն կը պատկանի զայն ստեղծելու գործը։ Ցոյց տալ անոր. 1922էն ի վեր անիկա կը գոյանայ միայն` ստանալով իր սեփական ճակատագիրը, իբրեւ թէ իր սեփական ճակատագիրը իրե՛ն համար արտաքին բան մը ըլլար։ Ցոյց տալ անոր. 1922էն ի վեր անիկա կը դիտէ իր սեփական ճակատագիրը տեսարանի մը նման, ու այս է պատճառը իր յուսահատութեան։ Ցոյց տալ անոր. ստեղծագործութեան մէ՛ջ միայն կ’արթննան հոգիին բոլո՛ր զօրութիւնները ու հայ անհատին, ուստի` Հայ ժողովուրդին փրկութիւնը, իր հոգիին զօրութիւններուն գործունէութեան մէջն է միայն։ Ցոյց տալ անոր. իր սեփական ճակատագրին ներկայութեան մէջ միայն կը ծնի ինքզինքին ու տիեզերքին հանդէպ ունեցած պարտականութեան զգացումը, ու այս ներկայութեան մէջն է միայն, որ անիկա կը տանջէ հայ անհատը։ Ու այս ներքին տանջանքը՝ տանջանքն է հայ անհատին գիտակցութեան ու գիտակցութեան այս տանջանքովն է, որ կրնայ ապրիլ հայ անհատը, ուստի՝ Հայ ժողովուրդը։ Այսինքն՝ գիտակցութեան այս տանջանքն է, որ հայ անհատը կը մղէ գործունէութեան ու իր գործերուն կենդանութիւնը, գեղեցկութիւնն ու արժէքներն են միայն, որոնք կարող են ձեռբազատելու հայ անհատը, ուստի` Հայ ժողովուրդը իր գիտակցութեան այս տանջանքէն։ Ու անհրաժե՛շտ է այս ձեռբազատումը։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ յաղթանակը այս ձեռբազատումին մէջն իսկ է, ու առանց յաղթանակի (չեմ ըսեր` առանց պայքարի) կեանք չկա՛յ ու առանց կեանքի՝ տեւողութիւն։
       ***
       Անշո՛ւշտ, հայ անհատին, ուստի Հա՛յ ժողովուրդին գիտակցութիւնը իր առաջին քայլին իսկ կը բախի իր սեփական անկարողութեան եւ արտաքին արգելքներու եւ սպառնալիքներու։ Ու հայ անհատին գիտակցութեան անկարողութեան եւ արտաքին արգելքներու եւ սպառնալիքներու իրականութիւններուն հաստատումը կ’ընէ, այս երե՛ք իրականութիւնները քանդելու այն թռիչքը, որ կը գտնուի հայ անհատին, ուստի Հա՛յ ժողովուրդին գիտակցութեան մէջն իսկ։ Ու հո՛ս է, որ կը սկսի հակասութիւնը եւ այս հակասութիւնն է, որ կը ստեղծէ՛, կը հաստատէ եւ օրինաւոր կ’ընէ տառապանքը հայ անհատին, ուստի՝ տառապանքը Հա՛յ ժողովուրդին, զոր ես Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութեան նախնական իրողութիւնը կոչեցի ։ Ու ասիկա՝ որովհետեւ այս տառապանքն է, որ հայ անհատին մէջ կուտայ ծնունդ եւ աճում հա՛յ անհատին ոգիին։ Ու այս ոգի՛ն, իբրեւ հայու եւ իբրեւ մարդու ոգի, ունի՜ իր սեփական արժէքը ու առա՛նց Հայ ժողովուրդին ներկայ իրականութեան, անիկա պիտի չկրնար գոյութիւն ունենալ այնպէ՛ս, ինչպէս որ է ներկայիս։ Աւելի՛ն։ Անիկա կ’աճի՛ իր շուրջի դժուարութիւններուն մէջ։ Ու այս ոգին կը բերէ հարց մը, որ տեւականօրէն կը վերաստեղծուի։ Ու այս հարցը լուծելու անհրաժեշտութիւնը, որ հայ անհատը կը զգայ՝ իր ամենախո՛ր եւ ամենաիրական մասին մէջ, իսկութիւնն իսկ է հայ անհատին իմացականութեան ու կամքին։ Ու երբ հայ անհատը կ’ընդունի իր իմացականութիւնն ու կամքը ի գործ դնել, անիկա կ’ընդունի՛ օրէնքը իր Պարտականութեան։ Այո՛, գլխագիր պարտականութեան։
       ***
       Անոնք, որոնք հաւատք չունին Հայ ժողովուրդին վրայ, իրենցմէ ոչինչ կը սպասեն ու ոչի՛նչ կը պահանջեն։ Ու անոնք, որոնք իրենցմէ ոչի՛նչ կը սպասեն ու ոչինչ կը պահանջե՛ն իրենց ներկային մէջ, տեւականօրէն կը նային իրենց անցեալին։ Ու կրաւորական այս կեցուածքը կը տանի զանոնք իրենց մահուան։ Ես իմ մարդկային էութիւնս կը սպասեմ ու կը պահանջեմ ինքզինքէս։ Ու իմ մարդկային էութիւնս կրնամ ունենալ ամենահարազատօրէն` սպասելո՛վ ու պահանջելով ինքզինքէս իմ հայութիւնս։ Ու որքա՛ն որ ես կարենամ իրականացնել իմ հայութիւնս, այնքա՛ն ես կրնամ իրականացնել իմ մարդկութիւնս։ Ու որքա՛ն որ ես կարենամ իրականացնել իմ մարդկութիւնս, ես այնքա՛ն կրնամ իրականացնել իմ տիեզերականութիւնս։ Ու որքա՛ն որ ես կարենամ իրականացնել իմ տիեզերականութիւնս, ես այնքա՛ն կրնամ իրականացնել զԱստուած։
       ***
       Ընթերցող, այս էջերուն մէջ, ինչպէս յաջորդներուն, կա՛ն, անշուշտ, ոճի՛, լեզուի եւ արտայայտութեան թերութիւններ։ Դուն առ միա՛յն էականը, որ մտածումն է։ Ու թող որ քեզ յիշեցնեմ. իմ շո՛ւտ եւ շատ բան ըսելու մոլութիւնս է պատճառը այս թերութիւններուն։ Ու նաեւ՝ իմ կրկնութիւններս։ Բայց ես չե՛մ վախնար իմ կրկնութիւններէս, ինչպէս ոեւէ՛ կրկնութենէ։ Ու մի՛շտ իմ մէջս կայ երկիւղը հասարակ ըլլալու։ Քու օգնութեամբդ միայն ես կրնամ յաղթել այս երկիւղին։ Ու անհրաժե՛շտ է յաղթել այս երկիւղին ալ, ինչպէս ամէ՛ն երկիւղի։
       Ընթերցո՛ղ, կը խնդրեմ քեզմէ, որ զիս չդատես անմիջապէս։ Դատէ՛ զիս իմ գործիս մէջ։ Ու այս գործը անսահման է, որովհետեւ անսահման են հայն ու մարդը։ Կը խնդրեմ քեզմէ, որ իմ բոլո՛ր ըսածներուս մօտենաս սիրո՛վ, ինչպէս ես մօտեցած եմ անոնց, ինչպէս ես նետուած եմ անոնց մէջ։ Բայց կասկածդ թող ըլլա՛յ կենդանի եւ առոյգ, երբ կը սկսիս դատել զանոնք, զի՛ս ու քեզ։ Աւելի՛ն։ Նախ կասկածէ՛ քու դատողութեանդ, քու մտայնութեանդ, քու մտքի՛դ վրայ։
       Ու կը խնդրեմ քեզմէ, ընթերցո՛ղ, որ անմիջապէս համամիտ չըլլաս ինծի հետ։ Ես կը սարսափի՛մ անմիջական հաւանութիւններէ, ինչպէս անմիջական մերժումներէ եւ ժխտումներէ։ Ու վստա՛հ եղիր. քու համամտութենէդ աւելի քու մտքիդ ընդդիմութեան է, որ կը սպասեմ ես։ Ու քու մտքիդ ընդդիմութեանը մէջ՝ քու պարկեշտութեանդ, քու մտաւորական ուղղամտութեանդ եւ քու ներքին ու բնական լոյսիդ։ Ու մի՛ տարուիր այս առաջին հատորէն։ Անիկա գործի մը սկզբնաւորութիւնն է ու ամէ՛ն սկզբնաւորութիւն մարդուն մէջ, բնութեան մէջ ու մանաւանդ՝ մեր ժողովուրդին մէջ, գեղեցիկ է։ Իմ պարտականութիւնս է յիշեցնել ասիկա քեզի։ Ու յիշեցնել նաեւ. հասկցի՛ր զիս իմ ըսածներուս մէջ նախ եւ ո՛չ թէ՝ իմ ըսածներուս քու մէջդ արթնցուցած խլրտումին մէջ։ Բայց յետոյ՝ մոռցի՛ր զիս։ Մոռցի՛ր զիս, բայց ո՛չ դո՛ւն զքեզ։ Ես ճամբայ մըն եմ միայն։ Ու յիշեցնե՛լ նաեւ. առա՛նց քեզի, ընթերցող, ինչպէս առա՛նց Հայաստանին, այս գործին այս սկզբնաւորութիւնն իսկ գոյութիւն պիտի չունենար։ Չէ՛ր կրնար ունենալ։ Հաւատա՛ անկեղծութեանս։
       ***
       Մնաս բարո՛վ, ընթերցո՛ղ։ Թող Աստուծոյ քաղցր գթութիւնը, թող Աստուծոյ քաղցր խոնարհութիւնը, թող Աստուծոյ անհուն սէրն ու անհուն ազատութիւնը քու վրա՛դ ըլլան, քու շո՛ւրջդ ըլլա՛ն, քու մէ՛ջդ ըլլան։