Մատեան աշխարհավէպ հանդիսարանաց

Իբրեւ լուան զմահն Հերակլի արքային Յունաց, համարձակեցան իսմայէլացիքն ելանել յԱսորիս եւ ի Հրէաստան, վասն զի Ասորիս եւ Հրէաստան էին ընդ ձեռամբ Հերակլի: Եւ գրգռեցին զիսմայէլացիսն առաջնորդք Ջհտանոյն եւ ասեն, թէ «Մեզ խոստացաւ աստուած տալ զերկիր եւ վասն մեղաց մերոց տարագիր արար զմեզ: Եւ դուք նոյնպէս եղբարք մեր էք եւ որդիք Աբրահամու յԻսմայէլէ: Ելէ՛ք, եւ կատարէ աստուած զխոստումննե: Եւ դրդեալ ելին ի Հրէաստան եւ յԱսորիս: Եւ սատակեցին զզաւրս Հոռոմոց եւ արկին ընդ հարկաւ իւրեանց: Աւմար առաջին առ զաթոռ սուլտանին, առաջին իշխան եկաց յիսմայէլացւոցն: Քաղրթն՝ Թ ամ: Եւմար՝ ԺԲ ամ: Մահմետ՝ Թ ամ: Բուբաքր, աներ Մահմետի՝ Ը ամ: Աւմար, որ եղեւ սուլտան՝ ամս Ժ: Սա սկսաւ ելանել եւ առ զաշխարհս: Ի Քաղրթայ մինչեւ յելանելն էին ամք ԼԸ, որպէս եւ Ղեւոնդ պատմագիրն զսոյն վկայէ եւ ասէ, թէ յԼԸ <ամի> իշխանութեան ելին յԱսորիս եւ ի Հրէաստան եւ ի միւս ամն ելին ի Պարսս եւ ի Հայս, ընկեցին զսուլտանն Պարսից զՅազկերտ Շահրիարեան եւ մտին /257ա/ յաշխարհն Հայոց ընդ կողմն Պարսից: Եւ առնուին, գերէին զաւանս Մարաց, եւ զգաւառն Գողթն, եւ զգաւառն Գողթն, եւ զՆախջաւան: Սպանմամբ սատակէին եւ գերեալ անցուցանէին ընդ գետն Երասխ, ընդ հունն Ջուղայ, եւ գունդ բաժանեալ ի գաւառն Արտազ անցեալ: Որոց ընդ առաջ ել Թէոդորոս Ռշտունեան, սատակէր զառաջաւորս զաւրուն: Իսկ յառաջին ամին Մաւեայ, ելանէ զաւրն Տաճկաց ի Հայս, եւ հարկեցան Հայք ամին Շ դահեկան: Եւ առեալ պատանդ զԳրիգոր Մամիկոնեան եւ զՍմբատ Բագրատունին՝ տարան առ Մաւի: Եւ հետ Բ ամի անկաւ գութ յաստուծոյ ի սիրտ Մաւեայ. եւ արձակեալ զնոսա՝ զԳրիգոր կացոյց իշխան Հայոց, զշինողն սուրբ կաթուղիկէին Արճոյ: Եւ դադարեալ յաւուրս նորա խաղաղացան Հայք ի հարկս տալոյ եւ ի հինէ: Եւ ասէ զԳրիգորէ Ղեւոնդ երէց, եթէ «Էր այր երկեղած յաստուծոյ, եղբայրասէր եւ <աւտարասէր> եւ դարմանիչ աղքատաց եւ կատարեալ ի հաւատս աստուածպաշտութեանե: Ի սորա աւուրս նահատակեալ սուրբն Դաւիթ ի Դվին: Զսա սպանին զաւրքն Խազրաց: Գրիգոր՝ ամս Ժ: Եւ դարձեալ յաւուրս Աբդլմելքի զաւրավար նորին Մահմետ սաստիկ սատակումն անողորմապէս անցոյց ընդ երկիրս Հայոց: Սա արձակեաց զծովն Գեղամայ եւ աւար առ զգաղթեալսն ի նմա: Այս Մահմետ անիծեալ ետ հրաման զաւրացն, որ աւերեցին զԲագուան եւ սպանին զսուրբս, որպէս պատմէ Ղեւոնդի գրեալն: Առ սա հասեալ Սահակ կաթողիկոս ի Խառան վախճանէր եւ զգիրն աղաչանաց գրէր: Որոյ զղջացեալ դառնայր, եւ ապրէր Հայք: Իսկ զկնի Աբդլմելքի եկաց որդի նորին Վլիթ: Եւ Սմբատ զաւրա/257բ/վարն Հայոց երթեալ ի Յոյնսն՝ խնդրեալ զաւրս յաւգնականութիւն եւ եկեալ ի գաւառն Վանանդ: Զայն լուեալ Մահմետ զաւրավարն, հասեալ ի վերայ՝ կոտորէր սաստկապէս եւ ինքն դառնայ ի Դվին: Եւ իբրեւ տեղեկացաւ, եթէ իշխանքն Հայոց բերին զզաւրսն Հոռոմոց, հրամայէ Վլիթ Մահմետի՝ բնաջինջ առնել զիշխանսն Հայոց: Եւ Մահմետ հրաման ետ Կասմոյ ամիրայի, որ ի Նախջաւան, առ ինքն կոչել զազատսն Հայոց՝ բառնալ ի միջոյ: Անդ չոգան իշխանքն պարզմտութեամբ՝ Սմբատ որդի Աշոտոյ ի Բագրատունւոյ, Գրիգոր եւ Կորիւն ի տոհմէն Արծրունեաց, Վարազ Շապուհ եւ եղբայր իւր ի տոհմէ Ամատունեաց, զորս այրեցին յեկեղեցիսն: Եւ այս ամենայն գործք չարք Մահմետի հասին յականջս Վլթի: Եւ նորա կոչեալ առ ինքն՝ առաքէ յերկիրս Հայոց զԱբդլազիզ ոմն, այր բարի եւ խաղաղարար, փոխանակ նորա: Սա եկն եւ շինեաց կրկին զպարիսպն Դվնայ եւ ամրացոյց: Իսկ Մահմետ գրգռեալ զսիրտ թագաւորին իսմայէլացւոց, խնդրեալ ի նմանէ ԲՃՌ արս, գնաց յառնուլ զերկիրն Ճէնաց եւ դառնայր սեւ երեսաւք: Վասն զի կոտորեաց խաբանաւք զզաւրսն Ճեմբակուր իշխանն Ճէնաց, իբր թէ տալոց է նմա զԼՌ աղջկունս եւ զարդարեալս ցուցանէր դէմ յանդիման յայնկոյս գետոյն: Եւ հրաւիրեալ յայնկոյս գետոյն նաւաւք, հանեալ զվառեալսն ի սայլիցն՝ ի սուր սուսերի կոտորէր զզաւրսն ամենայն, որք էին արք ԽՌ, որ սպանան եւ գետակուր եղեն: Զայս պատմէ Ղեւոնդ երէց: Այս Մահմետ զաւրավար էր եւ ոչ էր սա առաջինն, որ զայս ամենայն գործեաց, զի մի՛ մոլորիցիս: