Մատեան աշխարհավէպ հանդիսարանաց

Ո՛վ վերծանող սիրելի, գիտեա՛ հաւաստի, զի ի մտի եդի գրել ծայրաքաղ աստ եւ անդ զանուանս Բագրատունեացն միայն՝ մի զհետ միոյ: Յաւուրս բաժանման թագաւորացն մերոց, ՄՂԹ ոլիմպիադին, ի Քրիստոսէ ՆԺԸ էին ամք, յեւթն ամին Արկադեայ՝ որդւոյ Թէոդոսի Մեծի, եւ ի Շապհոյ ՀԱ ամին: Այս Շապուհ եւ Խոսրով՝ որդի Տրդատայ, ի միում վայրի թագաւորեցին: Նա եկաց Թ ամ, իսկ սա ձգտեցաւ ՀԳ ամ: Ի սորա /250բ/ ՀԱ ամին նստի թագաւոր Հայոց Վռամշապուհ, եւ սուրբն Սահակ՝ հայրապետ, որդի մեծին Ներսէսի: Անտի մինչեւ յայս Քաջ Սմբատ՝ են ամք ՃՁԵ: Եւ կացին ի Շապհոյ մինչ ցայսր. Արտաշիր՝ ամս Գ: Վռամ, որ եւ Կրման՝ ԺԱ: Յազկերտ՝ Ժ: Վռամ՝ ԻԱ: Յազկերտ՝ ԺԹ: Պերող՝ ԻԲ: Վաղարշ՝ Գ: Կաւատ՝ ամս Է: Ջամասպ՝ Բ: Կաւատ՝ ԺԷ: Խոսրով հաւատացեալն՝ ամս ԽԸ: Որմիզդ՝ <ԺԲ>: Խոսրով՝ ԼԷ: Ի թագաւորութեանն Պարսից Խոսրովի եւ Հոռոմոց Մաւրկայ, ի հայրապետութեանն Հայոց Աբրահամու Ռշտունեցւոյ, ի թուի Հայոց ԽԳ, ի ՇՂԶ ամին ի ծննդենէ Քրիստոսի, Սմբատ Քաջ Բագրատունի բազում եւ անհնարին մարտս յարդարէր ընդդէմ թշնամեաց Խոսրովու Պարսից թագաւորի, ընդ որ յաւէտ իմն հաճոյանայր արքայ եւ ընդ այլ բազում ընծայից ե՛ւ զմարզպանութիւն Վրկանայ տայ նմա: Որոյ երթեալ անդ՝ գտանէ ազգ մի գերեալ ի Հայոց եւ բնակեցուցեալ ի Թուրքաստան կողմանէ, որ Սագաստանն անուանի, մոռացեալ զլեզու եւ զգիր հայերէն: Որոց տեսեալ զՍմբատ՝ ուրախ լինեին: Եւ նա նորոգէ դարձեալ զլեզու եւ զգիր հայերէն ի ձեռն Աբէլի երիցոյեւ տայ զնոյն առաջնորդ նոցա: Եւ եպիսկոպոս յետոյ ձեռնադրեալ Մովսէսի զԱբէլ: Իսկ յետ այսորիկ հրաման ընկալեալ Սմբատայ գայ ի տեղի ծննդեան իւրոյ եւ եկեալ ի Դվին, շինէ զսուրբ Գրիգոր, զորոյ առեալ հրաման յարքայէ: Իսկ պահնակ բերդին չարախաւսէ առ արքայ, յորոգայթ բերդին գոլ զայն: Եւ արքայ պատասխանէ, զի բերդն քակեսցի եւ եկեղեցին շինեսցի, զոր յառաջագոյն ի փայտէ եւ յաղիւսէ, սրբոյն Վարդանայ էր շինեալ: Եւ իբրեւ եկն /251ա/ Քաջն Սմբատ, ետես յառաջնորդէ որբ զեկեղեցին, զի էր վախճանեալ Մովսէս: Կարգէ յառաջնորդութիւն Հայոց զԱբրահամ Ռշտունեաց եպիսկոպոս, ի գեղջէ Աղբաթանից: Եւ ինքն Քաջն Սմբատ շինէ զեկեղեցին, զսուրբ Գրիգորն, քարիւ եւ կրով:

Վահրամ Մեհեւանդակ, իշխան արեւելից, յաւուրս Որմզդի, որդւոյ Խոստովանող Խոսրովու: Սա հարկանէ քաջութեամբ զզաւրն Թետաղաց եւ բռնութեամբ ունէր զերկիրն Քուշանաց եւ զմայրաքաղաք նոցին զԲալխ, մինչեւ յայնկոյս Վեհռոտ գետոյ: Այլ եւ զՄազքթաց զաւրսն կոտորեաց եւ զթագաւորն սպան եւ զանբաւ աւարն զաւրացն իւր բաշխէր եւ սակաւ ինչ Որմզդի առաքէր: Ընդ որ զայրացեալ Որմզդի առաքէ փուշտիպան՝ ժողովել ի զաւրացն զաւարն: Իսկ զաւրուն սպանեալ զփուշտիպանն, թագաւորեցուցին զՎահրամ Մեհեւանդակ, զոր լուեալ Որմզդի փախստական լինի եւ ի զաւրացն մեռանի: Ապա զորդի նորին զԽոսրով թագաւորեցուցին, որոյ անկեալ առ Մաւրիկ: Եւ նորա առաքեալ զաւր եւ զՄուշեղ Մամիկոնեան՝ սպանանէ զՎահրամ եւ առնու ի Խոսրովէ փոխանակ այնր զերկիրն Հայոց մինչեւ ցԿոգովիտ եւ ցՀուրաստան գետ, եւ զերկիրն Վրաց մինչեւ ցՏփլիս: Այս Խոսրով առնու կին քրիստոնէ, Շիրէն անուն եւ տայ նմա համարձակութիւն վասն հաւատոյ: Եւ նա մերձ յապարանսն վանս շինեալ՝ կարգէ ի նմա քահանայս: Եւ Մաւրիկ խնդրեալ ի Խոսրովու զմարմին մեռելոյն, որ կայր ի գանձս արքունի եդեալ յաւազան պղնձի, զոր Պարսիկն Կաւ Խոսրով անուանէ եւ Հայք՝ զԴանիէլ մարգարէ: Եւ իբրեւ ածին ջորիս եւ /251բ/ հանին ընդ դուռն ասպարէզս երեք, դարձան անդրէն ջորիքն, առաթուր հարկանելով, եւ անդէն արձակեցան բղխումն ջուրց, զոր իմացեալ կայսեր՝ պատարագաւք պատուեալ զնա:

Զայսու ժամանակաւ զՍմբատ Բագրատունի չարախաւսեալ տարան ի դուռն արքունի, եւ հրամայէ արքայ արկանել կուր գազանաց: Եւ աղաղակեալ Սմբատայ ի ձայն մեծ եւ հարեալ մուրցացի զճակատ արջոյն՝ սատակեաց: Եւ կալեալ զեղջերուաց ցլոյն՝ սատակեաց: Եւ իբրեւ յաւելին արձակել առիւծ մի, ընթացեալ հզաւր զաւրութեամբ արիականաւ կալել զականջաց առիւծուն՝ հեծաւ ի վերայ առիւծուն: Եւ իբրեւ ետես զայն բազմութիւնն՝ զաղաղակ բարձեալ դիմեցին առ ոտս թագաւորին, խնդրէին վասն այնպիսւոյ քաջի ողորմութիւն: Յայնժամ հրաման ել ի թագաւորէն՝ տանել զնա ի բաղանիս եւ զարդարել. եւ արարեալ զնա տրիբուն զաւրացն, որ յԱփրիկէ: Իսկ էր նա հասակաւ բարձր եւ լայն, եւ գեղեցիկ տեսլեամբ: Եւ լինէր, յորժամ անցանէր ընդ անտառս, բուռն հարկանէր զձաղկից անտառին եւ կծկեալ ոտիւքն՝ վերացուցանէր զերիվարն: Իսկ քաջն եւ արին զկնի այսորիկ մեռաւ ի Տիզբոն, բարւոք քաղաքավարութեամբ, եւ բերեալ եդաւ ի Դարոյնս, ի Կոգ գաւառ: Իսկ զկնի նորին, որդի նորին Վարազտիրոց առնու զիշխանութիիւն Հայոց ի թագաւորէն Կաւատայ՝ որդւոյ Խոսրովայ, եւ առաքի ի Հայս: Որոյ եկեալ եգիտ վախճանեալ զԿոմիտաս: Ապա զՔրիստափոր, յԱբրահամեան տանէ, կարգէ առաջնորդ Հայոց, ձեռնատուութեամբ Թէոդորոսի Ռշտունւոյ, զամս Բ: Իսկ զկնի Քրիստափորի, Եզր եկաց կաթողիկոս Հայոց զամս Ժ, յաւուրս Հերակլի եւ Պարսից Խոռենայ: /252ա/