Մատեան աշխարհավէպ հանդիսարանաց

Իբրեւ եհաս մեզ պատմել զանաւրէնն Մահմետայ՝ դիցուք զկնի զմոլորութեան նորա զյաճախութիւնն, զի իսպառ ատեսցես եւ փախիցես ի սորին անուանէ, ո՛վ դու, քրիստոսասէր անձն: Զոր մինչեւ ցայսաւր, դեռ եւս անգիտութեամբ երթեալ ի հէճն եւ ի Մաքայ մատուցանեն նուէրս դիւաց եւ կատարեն անմտաբար զխորհուրդ առաջին կռամոլ դիւապաշտութեանն, ոչ գիտելով զինչ գործենն: Զոր աստի կարես գիտել զգործս նոցա, զոր նոքայն անգիտաբար համարին աստուածպաշտութիւն զդիւապաշտութիւնն: Եւ եղեւ, ասէ, ի ժամանակին յայնմիկ այր մի անուն Մահմետ, յազգէն որ կոչի Կուրէշ, յորդւոց Կեդարայ, յերկոտասան ցեղից Իսմայէլի: Որոյ եկեալ ի սուրբ լեառն Սինէական՝ աշակերտեցաւ միայնակեցի ումեմն, որ գիտէր լեզու իսմայէլացի եւ պարսիկ, անուն Բխիրայ, որոյ առեալ զնա՝ կամելով ճշմարտութեամբ ամենայնի ի վերայ հասուցանել: Սկիզբն արարեալ ի լինելութենէ արարածոց, ոճ եդեալ ընթեռնոյր նմա զգիրսն Ծննդոց եւ զայլսն ամենայն կարգաւ, եւ զՆոր Կտակարանս, եւ զգիրսն, զոր Յիսուսի Մանկութեանն կոչեն: Եւ մինչդեռ ականջալուր միայն նմա էին գիրք աստուածաշունչք եւ ոչ հասու լեալ ստուգապէս, հասեալ նմա պատճառ՝ գնալ ի ներքսագոյն անապատն եւ այնուհետեւ ոչ եւս դառնալ առ վարդապետն իւր: Եւ ոչ միտք նորա սիրեցին զքրիստոնէութիւն, այլ խորհուրդք յուզէին գիտել, թէ զի՞նչ է հրէութիւն։ Եւ պատահեալ նմա Հրէի ումեմն վաճառականի՝ տեղեկացաւ ի նմանէ զկարգ եւ զհաւատ նոցին. անգոսնեաց եւ զայն եւս: Եւ սկսաւ մտացածին յինքենէ ասել հաւատ նոր՝ ճշմարտութեան հակառակ եւ ստութիւն, եւ խոտեալ զամ/252բ/ենայն պաշտամունս՝ նման նեռինն եւ զիւրն միայն աւրինադրէր: Երթեալ ի գեղն Մաքայ, որ անդր է քան զԵփծրեփ Մադինայ՝ որ է նոցա քաղաք, քարոզեաց ըստ կամաց եւ ըստ ախորժակաց: Ասելով զտուն տոհմարանին, այս ինքն՝ պաշտաման աւձից, տուն աստուծոյ եւ տուն Աբրահամու եւ անուանեաց Ալ Քաաբա: Եւ ասաց, թէ Իսմայէլ արար կին, եւ սա է տուն նորա: Եւ կարաւտացեալ տեսանել զնա Աբրահամու՝ ասէ ցՍառայ. «Արձակեա՛ զիս, զի երթեալ տեսից զորդին իմե: Իսկ Սառայի երկուցեալ, թէ գուցէ մերձեսցի առ աղախինն, զերդումն աստուծոյ դնէ ի վերայ նորա, թէ «Մի՛ իջցես ի գրաստէդ ի գետին, այլ ի վերայ կալով քո՝ տեսցես զորդին քո եւ դարձցիս այսրէնե: Եւ եկեալ նորա՝ ոչ պատահէր Իսմայէլի, քանզի յորս գնացեալ էր: Եւ հարցանէր ցկինն, թէ «Ո՞ւր երթեալ է այրն քոե: Եւ նորա թշնամանեալ՝ անգոսնեաց զնա, ասէ. «Զառանցեալ, խանգարեալ ալեւոր, յի՞նչ պէտս խնդրես զայրն իմե: Եւ նա ասէ. «Ասասցես ցայր քո՝ Ոչ բարւոք են դրունք տան քո, ի բաց փոխեա՛ զդա, ա՛յլ առնելով դրունսե: Եւ եկեալ Իսմայէլ յորսոյն՝ ոչ ասաց նմա կինն իւր, անփոյթ արարեալ զպատուէրն Աբրահամու: Այլ Իսմայէլ առեալ զհոտ հաւրն՝ հարցանէր ցկինն, թէ «Ե՞կ ոք այսրե: Եւ նա ասէ. «Ալեւոր միե: Հարցանէ Իսմայէլ, թէ «Զի՞նչ խաւսեցաւե, եւ պատմեալ կնոջն: Գիտաց Իսմայէլ, եթէ զկնոջէն ասացեալ է, արձակէ զնա եւ այլ առնու կին: Սոյնպէս պատահեալ երկրորդ կնոջն եւ երրորդ, մինչեւ ցեւթներորդն: Եւ նա ասէ ցԱբրահամ. «Բարի եկիր, հա՛յր, էջ ի գրաստէդ, զի աւծից զգլուխ քոե: Եւ նա ասէ. «Ոչ հաւանիմե: Եւ իբրեւ թախանձէր զնա կինն, իջեալ Աբրահամու ոչ ի գետինն՝ վասն երդմանն Սառայի, այլ՝ մի ոտն ի վերայ վիմի եւ մի ոտն՝ հեծնելոջն: Եւ վէմն տեղի տուեալ ոտինն՝ /253ա/ ցուցանէր զտեղին: Զայս այսպէս ուսոյց յառասպելաց: Եւ յամենայն կողմանց զերկրպագութիւն քարին այնմիկ եւ տանն հրամայեաց մատուցանել: Եւ ի ներքս ի տանն, գալով շուրջ զքարիւն, երկրպագել հրամայէր, որ միւս վէմն է եւ ծակ աւձիցն: Դարձեալ՝ զարտաքին վիմովն, ուր ոտնահետն Աբրահամու, հրամայեաց շուրջ գալ միոտանի վազվազելով, ասել. «Լբայք, լբայքե, որպէս թէ պատասխանի ումեք առնելով՝ «Յայ, յայ, աւաս, աւասե:

Դարձեալ՝ ի ձորն անցեալ, որում Վորդն ալ Համարն կոչեն, առնեն ի նմա սպանումն անասնոց: Եւ հեծեալ ի գրաստ՝ փախչին անդառնալի մինչեւ ցբլուրն, մերձ ի Մաքայ: Եւ ի փախչելն, եթէ բաճկոն ուրուք անկանիցի, եւ զհեծեալն իւր ջարդէ, ոչ դառնան յարուցանել: Եւ յետ այնորիկ, ընթանալով ի մէջ երկուց վիմաց հետի, զոր անուանեն՝ Սափա եւ Եմրան, ընթանան վիմէ ի վէմ Է անգամ անհանգիստ, որչափ եւ ուժն բաւական լինի: Եւ յետ այնր ընթանան յայլ տեղի, զոր Մաքայ ալ Հաս անուանեն. Է անգամ ընթանան եւ զքարինս ձգեն եւ ոչ յայտ է, թէ ո՞ւմ զքարինս ձգեն: Այլ միայն ասեն, եթէ՝ «Մահմետ այսպէս արար: Եւ հրամայեաց՝ ասելով, թէ Աբրահամ դոյնպէս արարե: Անզգուշութեամբ է ասացեալն ի նմանէ, զի ասաց՝ ոչ էջ ի գրաստէն եւ յետոյ ստեաց, թէ ընթանայր եւ քարինս ձգէր: Եւ ոչ սպանանեն ի տեղւոջն յայն զեռունս եւ սողունս եւ գազանս, վասն աւձիցն, որք բնակեալ ի տանն. խառն ընդ մարդկանն շրջին եւ ոչ վնասեն ումեք, զորս մուսլիմս անուանեն, այս ինքն՝ հաւատացեալս: Եւ պատեալ ծածկեն զտունն Է հանդերձիւ, եւ համբոյր երթեալ հանդերձին ի վերայ աչաց դնեն:

Արդ՝ ոչ երեւի ի ձեզ մոլար խաբէութիւն շաղփաղփ/253բ/ութեան նոցա: Քանզի բազումք ոչ գիտացեալ զայս ամենայն՝ տեսանեն զազգս մարդկանն յամենայն պաշտամունսն պարապ եւ փոյթ յաղաւթս եւ խաւսել հանապազ աստուծով եւ կարծեն՝ հաւատացեալս: Վասն որոյ կարեւոր համարեցայ յայտնել զծածկեալս խաբէութեան նոցա: Տունն, զոր կոչեն Աբրահամու, ոչ երբէք երթեալ անդ Աբրահամ եւ ոչ Իսմայէլ, որպէս եւ աստուածայինքն վկայեն պատմութիւնք: Այլ է նա տուն կռոց եւ աւձից պաշտաման, զի տոհմարան գոլ ի միջոցի տանն, ուր սնուցանեն զաւձսն մինչեւ ցայսաւր ժամանակի, որպէս եւ ասացաք: Իսկ զկուռսն բարձեալ ասպատակին Եգիպտացւոց, որք ի ժամանակին Տրայիանոսի, քանզի անդրիք պղնձիք էին ընդ այլ դիսն, զոր կանգնեցին յԱղեքսանդրիայ: Յայնժամ Տաճկացն գտեալ զայլ կուռս, այս ինքն՝ զկուռսն Դամասկոսի, Ռիմանայ յանապատի ուրեմն: Զոր ի գալ քրիստոնէութեանս՝ երկուցեալ քրմաց նորա, թէ գուցէ ի ձեռս քրիստոնէից անկեալ փշրեսցի՝ առեալ փախստական գնացին յանապատ անդ: Զայն վերջոյ գտեալ կռապաշտացն Տաճկաց, տարեալ ի Մաքայ հանդերձ քրմով նորին, ի տունն յայն՝ յայտնի տեղի առաջին կռոցն կամեցան կանգնել: Իսկ աւձապաշտ քրմացն, ոչ հաւանեալ զկուռս աւտարաց քրմաց յիւրեանց տանն կացուցանել, հաւանեցուցանել զամբոխն՝ զտունն աւձիցն միայն բաւական լինել. որպէս թէ ոչ ախորժեցին աւձքն զաւտար քուրմսն յիւրեանց բնակարանի: Եւ այսպէս բաղբաղեալ, արտաքոյ դրանն կացուցին զնա, ի վերայ վիմին, ի միոյ ոտան վերայ կալով եւ զմիւսն ի վեր ունելով, իբր թէ այնպէս է պատկեր Ռամանայ, իբրեւ զԵփեստեայ պատկերն: Եւ թէ՝ նա ինքն է Ռամանն, Եփեստոս ի /254ա/ Դամասկացւոցն անուանեալ: Եւ նոցա երկաթով փորեալ եւ կապարով պնդեալ՝ ի մի ոտինն կացուցին զնա ի վերայ վիմին: Զոր ի ժամանակս Թէոդոսի, յոչ զգուշանալ պաշտաւնէիցն, զի արտաքոյ կայր շինի, գողացեալ եղեւ ի վաճառականաց Եթէոպացւոց յաղագս ոսկւոյն, վասն որոյ եւ պատերազմ եղեւ ի մէջ երկոցունց: Պատմեն յԵգիպտոս աւանդութեամբ մինչեւ ցայսաւր: Այս ոտնահետ է ի վերայ վիմին, զոր ասաց Մահմետ՝ Աբրահամու լինել, որ եւ միոտանի շուրջ գալով Տաճկաց. զմիոտանոյն Ռամանայ բերելով զձեւ եւ դիւի նորա երկիր պագանեն եւ ձայն տան եւ ոչ գիտեն: Նա եւ ոչ զայն իմանան, թէ ո՞ւմ զանասունսն կոտորեն ի ձորն եւ կամ յո՞ւմմէ փախչին: Այլ մեք քննեալ հասու եղաք, թէ Մահմետի մեկուսացեալ ի բազմաց մարդկութենէն ի ձորն, արար զոհ ամենայն դիւացն: Յոր դիմեալ դեւքն ի կերպարանս մարդկան տեսիլ ական երեւեցան, յորոց զարհուրեալ Մամետ՝ փախեաւ. զնոյն եւ աւանդեաց: Իսկ որ [ի] մէջ վիմացն ընթանան՝ վէմք նախկի նոցա պաշտաւնք լեալ էին, քան զկուռսն առաջինս, որպէս զայն վէմ, որ ի ներքս ի տանն է: Եւ դեւքն յերկուց վիմացն, զՄահմետի պաշտաւնն ինքեանց սպիպեն: Վասն որոյ այսր անդր ընթանայր ստիպով մոլեգնեալ, զնոյն եւ աւրինադրեաց: Դարձեալ՝ փութով ի պաշտաւն տանն ելեալ, եւ շուն ինչ կատաղի զհետ ելեալ մաւտ յառնուլ, իսկ Մահմետի քար ձգեալ՝ զերծանի. զոր վարկեալ յաւտար եւ խափան ինչ նորա պաշտամանն լինել, զնոյն եւ աւանդեաց: Իսկ որ զԱբրահամ ասեն /254բ/ Է անգամ երթեալ անդ՝ յոյժ ստեն: Եւ որ զսողունս, եւ զզեռունս, եւ զգազանս ոչ սպանեն՝ պատիւ եւ պաշտաւն աւձիցն առնեն: Որպէս եւ մոգպետքն ի թղթին Յազկերտի ի Հայս, զսոյն աւրինադրեցին, թէ աւձք եւ մողեզք եւ այլ ճճիք մի՛ սպանցին, վասն զի աստուածք էին եւ պաշտամունք առ նոսա: Զայս ամենայն երանելի այրն, որ յոյժ տեղեակ էր եւ եկն ի Կրէտէս կղզի, հաւատաց, յայտնեաց եւ ծանոյց: