Մատեան աշխարհավէպ հանդիսարանաց

Իմաստութեամբն աստուծոյ գրեցան գիրք եւ դրոշմեալ եդան ի քարտէզս՝ վասն պէս պէս աւգտի եւ պիտոյից, լրութեան թերութեան յարկի եւ տան աստուծոյ եւ մանկանց, որ գնան յաւրէնս աստուծոյ: Սովաւ լուսաւորեալք յոգիս, որպէս եւ ասացին իսկ ներհունքն եւ առաջինքն եւ ետուն ապացոյց, եթէ պարտ եւ պատշաճ է, որք կամին ծայրիւ միայն մատին զճաշակ առնուլ իմաստութեանն, որ յաստուծոյ, ամենայն կենցաղական հեշտութեանց՝ բարեաւ մնալ թողուլ եւ ծայրագոյն ողջախոհ մոլութեամբ մոլիլ զկնի իմաստութեանն երկնաւորի: Զի իմաստասիրութիւն, ասէ, նմանութիւն է աստուծոյ ըստ կարողութեան մարդոյ, եւ իմաստասիրութիւն խոկումն մահու է, եւ «իմաստութիւն մարդոյ լուսաւոր /238ա/ առնէ զերեսս իւրե, վասն զի եդաւ հիմն սկզբանն, որ «յերկիւղ տեառնե, եւ «զողոքիչս իւր փրկէ ի ցաւոցե: «Լուսաւոր եւ անթառամ է իմաստութիւն եւ դիւրաւ երեւի սիրողաց իւրոց, գտանի խնդրողացն զնա եւ հասանէ վաղվաղակի առ ցանկացողս իւր: Որ կանխեաց առ նա՝ ոչ վաստակեսցի, զի դեգերեալ գտցէ զնա դուրս իւր: Քանզի զմտաւ ածել զնմանէ՝ կատարեալ իմաստութիւն է, եւ որ տքնի վասն նորա՝ վաղվաղակի անհոգ լինի, զի ինքն շրջի խնդրել զարժանաւորս իւրե, «եւ ցանկութիւն իմաստութեան տանի յարքայութիւնե: «Իսկ եթէ զի՞նչ է իմաստութիւն՝ պատմեցից եւ ոչ թաքուցից ի ձէնջ զխորհուրդս եւ ածից յայտ զգիտութիւն նորաե: «Եւ ոչ ստերիւրեցայց ի ճշմարտութենէն եւ ոչ նախանձու մաշեալ գնացից ընդ նա, զի այն ոչ հաղորդի ընդ իմաստութեանե: «Առանց նենգութեան, ասէ, ուսայ եւ առանց նախանձու բաշխեցի. զմեծութիւն նորա ոչ թաքուցից, զի անպակաս գանձ է նա մարդկանե: «Բայց ինձ տացէ ասել ըստ միտս տէր եւ խորհել արժանաւոր ըստ բանիցս ասացելոց, զի նա իսկ է իմաստութեան առաջնորդ եւ իմաստնոց ուղղիչ: Զի ի ձեռն նորա եմք մեք եւ բանք մեր եւ ամենայն հանճար եւ գործոց խելամտութիւն: «Եւ նա տայ զանվրէպ գիտութիւն զեղելոց եւ որ լինելոց են: Զի նա է ամենեցուն ճարտարապետ եւ ուսուցանէ զգիտութիւն, զի մտաւոր հոգի էե՝, «սուրբ, միածին, բազմաբաշխ, դիւրաշարժ, պարզ, անարատ, յայտնի, անվրէպ, բարեսէր, արագ, անարգել, բարերար, մարդասէր, հաստատուն, զգուշաւոր, անհոգ, ամենազաւր, ամենահայեաց: Եւ ամենայն ոգւոց իրաց բաւական՝ մտաւորաց, սրբոց, նրբից: Քան զամենայն շարժուն /238բ/ շարժնագոյն է իմաստութիւն, դարմանէ եւ ընդմտանէ ընդ ամենայն վասն յստակութեան, քանզի ճաճանչէ աստուծոյ զաւրութեանն եւ ծագումն ճշմարիտ փառաց ամենակալին: Վասն այսորիկ եւ ո՛չ մի ինչ պիղծ խառնակի ի նա, քանզի նշոյլ է մշտնջենաւոր լուսոյն եւ հայելի անարատ աստուծոյ ազդեցութեանն եւ պատկեր առատութեան նորա: Մի է եւ ամենայնի կարող, կայ յինքեան եւ զամենայն նորոգէ եւ ըստ ազգաց յոգիս սուրբս փոփոխի, բարեկամս աստուծոյ եւ մարգարէս յարդար է: Ոչ ոք սիրէ աստուած բայց զայն, որ ընդ իմաստութեամբն կեցցէ, զի գեղեցկագոյն է նա քան զարեգակն եւ քան զամենայն դիրս աստեղաց: Ընդ լուսոյ համեմատեալ՝ առաւել գտանի, զի զնա գիշեր փոխանակէ, բայց իմաստութեան ոչ յաղթէ չարութիւն ինչ: Ձգի ի ծագաց մինչեւ ի ծագս աւգտակար առողջութեամբ եւ դարմանէ զամենայն քաղցրութեամբ: Զնա սիրեցի եւ քննեցի ի մանկութենէ իմմէ եւ խնդրեցի ածել ի հարսնութեան եւ եղեւ ցանկացող գեղոյ նորա: Զազնուականութիւն փառաւորէ, զի կենաց հաղորդութիւն ունի ընդ աստուծոյ, եւ ամենեցուն տէրն սիրեաց զնա, զի խորհրդակից է աստուծոյ իմաստութեանն եւ ցանկացող գործոց նորաե: Եւ զի՞նչ է մեծագոյն քան զիմաստութիւն, որ զամենայն ունի: Եւ ո՞վ ոք քան զնա յեղելոց՝ իցէ առաւել պիտանի եւ աւգտակարագոյնե: Զայսոսիկ զամենայն հոգին իմաստութեան՝ դրոշմեալ ետ մեզ: Այն՝ որ «զգիտութիւն եւ զհանճար ուսուցանէ, եւ զզաւրութիւն, եւ զարդարութիւն, քան զորս պիտանագոյն ինչ չիք ի կեանս մարդկանե: Եւ «եթէ բազմահմուտ ոք լինել ցանկանայցէ՝ սովաւ գիտասցէ զառաջինսն եւ զհանդերձեալսն նկատել, ճանաչել զդարձուածս բանից եւ զմեկնութիւնս առակաց: Զնշանս եւ զարուեստս յառաջագոյն գիտէ եւ զելս ժամուց եւ ժամանակաց: Արդ՝ եդի ի մտի՝ զսա ածել ինձ կենաց կցորդ, ծանուցեալ զսա խորհրդակից բարեաց եւ մխիթար հոգոց եւ տրտմութեանցե: Զայսոսիկ հոգին ծան/239ա/ուցանէ եւ յորդորէ ի սէր սիրելութեան իմաստութեան: Եւ ի ձեռն այլոց, այլով աւրինակաւ վարդապետէ եւ որ պիտանացուն է եւ կարեւոր բանիս պատմութեան՝ մեկնէ եւ սահմանէ: Պատմութիւն, ասէ, է բան արտադրեալ իրաց եղելոց կամ իբր եղելոց: Եւ տառք պատմութեան են Զ. դէմ, իր, տեղի, ժամանակ, եղանակ, պատճառ: Եւ երիւք կարգաւորի՝ հաւաստութեամբ, հաւանութեամբ, համառաւտութեամբ: Որ եւ այլ ոմն, վասն սորին եւս բնութեան, վեցիւք սահմանէ մասամբք առնել զպատմութիւնս. նախ, ասէ, վերծանութեամբ, այս է՝ հնոց եւ նորոց պատմագրութեանց: Ներկուռ, այս ինքն՝ բազում անգամ, որպէս զճանապարհ հանապազակոխ, ունել ի սիրտս զմիտս եւ զիմաստս գրոց: Առոգանութեամբ, ըստ Ժ յեղանակի՝ ըստ շեշտի, ըստ պարուկի, ըստ բութի, ըստ ապաթարցի, ըստ ենթամնայի եւ ըստ այլոցն, զի ի սոցանէ միտք բանին արտայայտին, եւ թարց սոցին աղաւաղին ոյնք ասացուածին: Երկիր՝ զրուցատրութիւն, բայց քերթողականաւ հանգամանաւք եւ մի՛ աշխարհաբառ բառով: Երիր՝ զի այլ լեզուաց եւ հին պատմութեանց տեղեակ իցէ եւ առձեռն ունիցի: Չորիր, ասէ, ստուգաբանութեան գիւտ, զի գիտէ ի միտս զստոյգն զատել ի ստոյն: Հինգեր՝ համեմատութեան տեղեկութիւն, այն է՝ ճանաչել զնմանութիւն բանից առ բանս. արդեւք Սողոմոնի՞ է բանս, արդեւք Մովսէսի՞, նորո՞յս եթէ հնոյն, մերո՞յս եթէ արտաքնոց, ճշմարտութեա՞նն եթէ առասպելին:

Նախկին մարգարէից Մովսէս, զնախն քան զինքն գործս երկնաւոր եւ երկրային բնութեան, յամենարուեստ հոգւոյն աստուծոյ վարդապետեալ եւ ուսեալ, որ գերագոյն գիտութիւն է քան զբնութիւն մարմնականաց, զգործս /239բ/ աստուածագործս, զոր ի կանուխ գիտութեան իւրում ստեղծ՝ ի սկզբանէ առնելով, աներեւոյթ ունելով զերեւելին տիպ. ընդ որում ոչ ոք էր ի գործ եւ ոչ խորհրդակից անկարաւտին հաստչի, բայց միայն հոգին արարչակից: Տայ ի ձեռն մարգարէին պատմութեամբ մեզ զարարչութեանն պայմանաւոր կարգս երկնի եւ երկրի եւ որ ի նոսա արարածք, եւ զոր ինչ ի սկզբանց անտի մինչեւ ի ներկայն ժամանակ եւ ապա՝ զգալոցն, որ ինչ յապառնիսն լինելոցն էին, զորս ստուեր հանդերձելոցն փրկութեանց ասեն գիրք: Թէպէտ եւ առ ժամայն գործէին աւրինաւքն, ի հինգ գլուխս աւանդելով, տայր առ յապա հանրական գիտութիւն, լոյս ոգւոց՝ որոց ի վերայ երկրի, զմեծ եւ զանապատում պարգեւացն աստուծոյ նախաստեղծ իմաստութիւն: Իսկ յետ այնորիկ՝ գիրք Յեսուայ որդւոյն Նաւեայ եւ գիրք մարգարէիցն, յանցնիւր ժամանակի զներկայն եւ զգալոցն մարգարէացան: Որպէս Սամուէլ եւ Նաթան մարգարէք գրեցին զմասն ինչ Դատաւորացն եւ զառաջին գլուխ Թագաւորութեանն, իսկ զերկրորդ գլուխն եւ զերրորդն գրեցին Յէու՝ որդի Անանիայ եւ Ազարեայ՝ որդի Յովսեդեկեայ քահանայի, զոր սպան Յովաս արքայ Յուդայ: Իսկ չորրորդ Թագաւորութիւնն գրեաց Երեմիայ եւ կարիցէ զբանս իւր նման նմին եւ համեմատս խաւսել, զոյր արդեւք եւ սիրիցէ: Այլ եւ է համեմատութիւն՝ զբայս, եւ զբանս, եւ զառոգանութիւնս համեմատաբար դնել առ միմեանս: Եւ վեցերորդն եւս, որ ասէ դատումն քերթածաց, կարի պիտանեգոյն է պատմութեան, զի սեփականագոյն է եւ յարմար: Որ գրենն՝ գրեն եւ ընթերցողացն դիւրաւ դիպիցի վերծանելն ըստ տասանց առոգանութեանց:

Արդ՝ նախ ասասցին, թէ ո՞յք պատմագիրք ծանաւթք մեզ եւ դրացիք. եւ ի Բաբելոնէ զելսն մինչեւ զՄակաբայեցիսն գրեաց Եզր, եւ զՄակաբայեցիսն /240ա/ գրեաց Յովսեպոս: Իսկ ի նորոյ աստի փրկութեան զմեզ աստուծոյ բանին՝ գրեցաւ աւետարանն սուրբ ի Մատթէոսէ: Եւ այլն ծանաւթս արարին զկնի եկեալսն, թէ աստուած մարմնատիպ կերպարանաւք զխոստացեալ պարգեւն կատարեաց ի մեզ՝ ընդ մեզ լինելով բազմաժամանակեայ ժամանակաւք, գնեաց զմեզ ազատարար արեամբն, ի կեանս ածեալ վերստին, աւերելով զմահ: Որպէս Եւսեբի ժամանակագիր՝ զՊատմութիւնն եկեղեցւոյ եւ զգիրս Քրոնիկոնին, եւ Ափրիկանոս, եւ Անդրեաս, Եպիփան, Սոկրատ, Տատիանոս: Իսկ ի նորոց աստի մերոց, նախ եւ առաջին պատմող Ղեբուբնայ, որդի Ափշադարայ դպրի, գրէ զգործս Աբգարու եւ Սանատրկոյ: Եւ հզաւրն բանիւ Ագաթանգեղոս, եւ Բիւզանդացին Փաւստոս, եւ զկնի նոցա Պատմութիւն Ներսէսի, զոր Ղազարիկ Հայոց անուանէ, Կորեան Պատմութիւն, եւ Պատմութիւն Հայոց ի Մովսիսէ շարագրեալ, եւ Ղազարիկ Փարպեցի, եւ Եղիշէ, Շապուհ, եւ Սեբեոս, որ Հերակլին է, եւ Պատմութիւն Աղուանից, եւ Ղեւոնդ երիցոյն, Տէր Յովաննէս, եւ Ասողնիկ, եւ Լաստիվերցին, եւ Կոզռանն, եւ Սամուէլ երիցու: Հուսկ ամենայնի վերջինն՝ այս որ ի մէնջս գրեալ, բայց բանիւք կարեւորաւք եւ զարմանազան իրաւք, հարուստ եւ ընդանեգոյն, նոր եւ ծանաւթ զրուցաւք: Եւ արդ՝ բուռն հարեալ զազգէն Բագրատունեաց եւ զնախնոյն մերմէ Աբգարու, զայն դիցուք սկիզբն եւ քաղեսցուք ի պատմագրաց աստի համառաւտ եւ հակիրճ բանիւ: