Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

  ՎԵՆԵՏԿՈՅ անցեալ Հասարակապետութեան անսպառ Դիւանաց մէջ ` գլխաւոր եւ փառաւոր հաւաքմանց մէկն են 30 մեծ հատոր Յիշատակարանքն (Memoriali), այլեւայլ ազգաց եւ պետութեանց հետ յարաբերութեանց, դաշնակցութեանց, եւ պէսպէս խնդրոց եւ  կարգաւորութեանց ` անոնց եւ իրեն նկատմամբ: Շատ ցանկալի եւ խնդալի է այն ազգայնոց ` որոց նախնիքն ունեցեր են այդպիսի հաղորդակցութիւններ ` փնտռել անոնց մէջ եւ գտնել իրենց հայրենեաց յիշատակները ԺԲ դարէն սկսեալ: Այսպիսի բաղդի խնդութեան հաղորդ են եւ մեր ազգայինք. եւ արդէն տեսանք ԺԳ եւ ԺԴ դարուց մէջ Հայոց եւ Վենետաց յարընչութիւնները, զոր եւ Ա Յեղանակ անուանեցինք ` ըստ կարգի ժամանակին: Շատ աւելի ծանօթութիւններ պիտի ունենայինք, եթէ դժբաղդաբար այդ պատուական հատորոց հնագոյնքն` 12 կամ 13` կրակի ճարակ եղած չըլլային, մանաւանդ որ անոնց մէջ պիտի գտնուէին յիշատակք մեր Ռուբինեանց Հարստութեան, որոց ոմանց ` պարզ ցանկի կամ վերնագրի պէս ` տողաչափ ակնարկութիւն մի մնայ. որ եւ կերպով մի կորսուածին յայտաբար ըլլալով ` միշտ պատուական է եւ գիւտ մի համարելի: Մեծագոյն դժբաղդութիւնն այն է ` երբ յիշատակաց նշան մ այլ չերեւիր: Այդ հատորներուն երեսաց վերնագիրք ` զանազան պետութեանց անունները կու կրեն, որոց վերաբերեալքն այլ նշանակուած են նոյն երեսաց մէջ. այդ վերագրաց մէկն ալ է Armenia:

Ինչ եռանդեամբ եւ յօժարութեամբ կու դարձընէ Հայ բանասէրն ` այն մագաղաթները եւ թուղթերը, եւ կու հետազօտէ իր նախնեաց ( գոնէ մէկ կամ իշխանութեան ) յիշատակները, աւելորդ է բացատրել. բայց չեմ գիտեր ` ուրախալին աւելի է ` եթէ տխրալին, երբ հետզհետէ շրջելով թուղթերը, կու տեսնես դեռ քու ազգանունդ ի վերնագրին, բայց ներքեւը տեղեկութիւնք կու նուազին, իբր հատ ու կտոր կու նշմարուին … կարծես թէ յիշատակքն ժամանակին ալեաց վրայ շուտ սահող նաւու մէջ ծածկուած ` երթալով կու հեռանան: Քանզի մի թուղթ ալ շրջէ. վերը ` միայն քու հայրենեացդ անունն կայ, բայց թղթին երեսն անգիր անգիծ դատարկ մնայ: Շրջէ քանի մի թուղթ այլ, եւ ոչ վերնագիր կերեւի, աւագ Armenia անունն խափանուեր է … նաւն բոլորովին հեռացեր ծածկուեր է հորիզոնէն անդին: … Դադրեր են այն Ադրիական ծովածոցէն եւ Փոքր Ասիոյ հարաւային արեւելեան քեզի ծանօթ ծովածոցէն ` իրարու դիմող ողջունաբեր եւ արգասաբեր նաւերն. մանաւանդ թէ դեռ այն կողմէն երբեմն կու գան քանի մի նաւք, բայց անոնց դիմաւորող չկայ. ոչ եւս ձեռն ի ձեռն Հայք եւ Վենետք:

Պատմութիւն կամ դէպք ազգաց ` շատ զարմանալի եւ խրատելի օրինակներ կամ տեսարաններ ցուցած են եւ կու ցուցընեն, ինչպէս յիշեցինք ի սկզբան. այն ցուցմաց  մէջ զարմանալի երեւոյթ մ՚ալ էր ` ԺԳ - ԺԴ դարուց միջոց յիշեալ Ասիոյ ծովեզերքը կենդանացնող եւ արեւմտեան ազգաց հետ ` մանաւանդ Իտալացւոց եւ աւելի եւս Վենետաց հետ ` հաղորդակից ազգն եւ պետութիւնն, որ իբրեւ համազգային քերդողական վիպասանութեան մէջ առանձնակ կամ մասնական դրուագ մի է միջինդարեան պատմութեան. իսկ բուն վիպասանութիւն ` երկարատեւ ( զի չըսենք մշտատեւ ) պետութիւնքն են. որոց մէջ իբրեւ զարմանալի երկար դրուագ մայլ էր Վենետկեան հազարամեայ հասարակապետութիւնն:

Բայց ու՞ր է հիմայ եւ նա : - Չորս դար յետոյ քան զդիպուած իր հայ վաճառակցին ` ինքն ալ դադրեցաւ . քաղաքականօրէն ինքն ալ թողուած է իր մշտաշարժ ոսկէկոհակ ծովածոցին մէջ … Ս . Մարկոսի գոռոզաձայն առիւծու մռնչիւնն եւս այլ չի լսուիր : Սակայն միայն իշխանութեամբ եւ հրամանատուութեամբ չի վերջանար ազգի մի անուն եւ փառք . Վենետիկ փառաւոր կեանք մի ունեցաւ , թողուց եւ փառաւոր յիշատակ . թող իր հին դաշնակցին կեանքն եւ յիշատակն այլ չի մնայ անփառունակ : - Եթէ այն միջինդարեան Հայ - Վենետաց յիշատակաց նաւն ծածկուած է , եթէ եւ խորտակուած , դեռ խորտակեալ նաւու թափառական բեկորներ կերեւին ալեաց վրայ եւ ի յետին դարս . դարձեալ ըստ ընթացից ժամանակի ` կըրնայ շարունակ ըսուիլ , թէ ոչ Վենեիաց երեւոյթն ի Հայս , այլ Հայոց երեւոյթն եւ բնակութիւնն ի Վենետիկ : Այս երեւոյթս արդարեւ նուազ է իբրու երկու դար ( ԺԵ : ԺԶ ), յորում օտարօտի եւ անհաստատ տիրապետութեանց բռնաբարութեամբ կու տատանէր մեր եւ մեր դրացի ազգաց վիճակն . իսկ երբ աւելի կանոնաւոր եւ զօրաւոր տէրութիւնք հաստատուեցան յարեւմըտեան Ասիա , մերազգիք այլ սկսան դարձեալ յաճախել ի Վենետիկ , եւ նոր օրինակ վաճառականութիւն   մի հաստատել . եւ ասով նոր Յեղանակ մ՚այլ սկսաւ Հայ - Վենետաց , զոր Գ կ անուանեմք . իսկ ասոր եւ առաջնոյն միջոցն ` Բ , որ է այն կցկտուր յարաբերութեանց կամ երեւութից Հայոց ընդ Վենետս , ի վերջոյ ԺԳ դարու մինչեւ ի վերջկոյս ԺԶ դարու : Ահա այս Բ Յեղանակիս միջոց հանդիպած քանի մի երեւոյթները կուզեմ յայտնել յառաջիկայս , որոց արժէքը կըրնան դատել ընթերցողք , թերեւս եւ յարգել մէկ քանին :