Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Թերեւս բիւրաւոր ազգայինք եկեր գտցեր են ի Վենետիկ եւ հազարաւորք ալ բնակեր. ԺԳ դարէ սկսեալ մինչեւ ի մեր դար, եւ ընդհանրապէս հաճոյ եղած են Վենետաց, եւ ինչպէս հիմայ կըսուի համակրելիք. միով բանիւ, լաւ անուն թողած են. եւ եթէ ամենքն Անտոնի եւ Գէորգայ նման հանճար չեն ունեցեր: այլ դեռ շատերն այլ անոնց պէս յատուկ իրենց ազգային անուամբ կոչուեր են. եւ երբ իրենց հասարակութեան վրայօք խնդիր եղած է տէրութեան առջեւ, միշտ գովուած են շնորհաց արժանի վկայուած են: Այսքան երկար դարուց եւ իրենց անընդհատ յաջողութեան մէջ ` ի հարկէ բարոյապէս անհնար էր գայթակղութեան չպատահել, կամ պարսաւելի գործ եւ անձն այլ չերեւնալ, սակայն ժամանակին եւ բազմութեան համեմատ ` քիչ հանդիպած են. եւ բարեբաղդաբար այս բանիս նկատմամբ Դիւանք ` որ ամէն այնպիսի դէպք այլ կու նշանակեն, քիչ բան ունին ազգայնոցս համար: Երբ Դիւանք կըսեմք ` պէտք է յիշել Վենետկոյ տէրութեան ահաւոր ատեաններն եւ պաշտօնեայքն, որ բարոյականութեան վրայ խստութեամբ կու հսկէին եւ մանր քննութիւններ կընէին, նա եւ երբեմն տանջանօք եւ նեղ ու մութ բանտերով, երբեմն եւս քաղքին եւ տէրութեան սահմաններէն դուրս վռընտելով զյանցաւորս: - Իբրեւ ի վկայութիւն բոլոր այս ըսածներուս, եւ ի հաւաստիս ճշմարտութեան եւ ոչ պարզապէս հետաքրքրութեան յիշեմք ի յեղանակիս դիպուածներն այլ:

Ա. ԺԶ դարու սկիզբներում (1508-1513 միջոց ) Հայոց տան մէջ յիշուի համառօտիւ ` վատահամբաւ կին մի. համանուն այնպիսի համբաւով ի հնուց հռչակելոյն. Հեղինէ. թէ եւ չըսուիր հայ, բայց ի բնակութենէն  կարծուի. տան վերակացուն կամ գլխաւոր բնակիչն Աղէքսանդր ` յատկապէս Հայ կոչուած դիմելով յատեանս, նօտարաց առջեւ առած իրեք հաւատարմաց վկայութեամբ, ոչ միայն զվատուհին ` այլ եւ անոր ըռզակը կարասիքը ` տունէն դուրս կու ձգէ. եւ այս ամեն գործոց, նօտարաց եւ վկայից եւ դուրս ձգուածներուն համար եղած ծախքն կու վճարուի Հայոց տան եկամուտէն (1 ):

Բ. Այս դիպուածէս 60 տարի վերջը, 1571 ամին եւ մինչ ի 1587 կու յիշուի այլեւայլ տեղ եւ ատեն ` Յակոբ Մերտինցի Հայ վաճառական մի, որ թէ եւ ( Յովհաննէս ) քահանայի որդի է եղեր, բայց փոխանակ իր հօր տուած օրհնութեանց եւ խաղաղութեանց ` անկարգ եւ անզուսպ բերնով անվայել եւ հայհոյական խօսքեր հաներ է, ինչուան այնպիսի գերագոյն անձի մի դէմ որ առաջին անձն է յետ Աստուծոյ, յերկինս եւ յերկրի. ուսկից գայթակղելով ` զինքը բնակութեան ընդունող տանտէրն ի Մուրան կղզին ` քաղքին քով, ուր ուլունք շինելու փուռեր. գործարաններ կան, եւ տանտէրն այլ նոյն արուեստն ունէր, իմացուց պատուաւոր մարդու մի, նա այլ ` թէ Պատրիարքին եւ Պապի Նուիրակին, եւ թէ հաւատաքննութեան վերակացուին, նոյնպէս նա եւ Հայհոյութեանց համար սահմանուած մասնաւոր պաշտօնէից: Ասոնք պատուիրեցին յիշեալ եկեղեցականաց ` քննել նախ Յակոբայ ամբաստանողը կամ տանտէրը, յետոյ զամբաստանեալը: Քննութիւնն եւ դատն ինչպէս եղած եւ աւարտած է, չեմ գտած, բայց դժբաղդաբար Յակոբայ մեղապարտ ըլլալն կու ստուգուի յետագայ ամբաստանութեամբք եւ վճռով. հաւանօրէն Մուրանցի տանտէրն իր վարձուորը հանէ տունէն: Նոյնպէս հաւանական է որ նոյն Յակոբն է ( այս տեղ հօր անունն կամ մականունն չի յիշուիր ) (1) որ իր նման անկարգ եւ անսանձ բերան Աղեքսանդր անուամբ ազգայնոյ մի հետ բնակելով ի Հայոց տան, ոչ միայն զտընեցիս այլ եւ թաղականներն անհանգիստ կ՚ընէին եւ գայթակղեցնէին,  տնպահն Սիմոն, յետ երկար համբերութեան ` բողոքեց առ Հոգաբարձուս Ս. Մարկոսի, որք պաշտպան էին Հայոց տան, վկայութեամբ քանի մի բնակչաց նոյն թաղին ( Ս. Յուլիանու ), յամսեան մարտի 1573: Հոգաբարձուք մէկ մէկ կանչեցին այս բանիս վկայողները, որոց առաջինն էր Ս. Յուլիան եկեղեցւոյ լուսարարն կիսասարկաւագ ( ի մայիսի 2), եւ կարդացին այդ երկուքին վրայ գրուած ամբաստանութիւնները. սա ոչ միայն հաստատեց զայնս երդմամբ, այլ եւ անոնցմէ աւելի շատ բան կայ, ըսաւ. այսպէս ուրիշ վկայները այլ քննուեցան, որք աւելի կու մեղադրէին զԱղեքսանդր: Թէ եւ հոգաբարձուաց վճիռն չեմ գտած, բայց անտարակոյս է իրենց արդար եւ խիստ դատաստանն, գոնէ ի Հայոց տունէն դուրս հանելն զերկուքն այլ:

Նոյն օրեր եւ նոյն տարին ( ապրիլ 22, հոկտ. 7) Յակոբ ներկայացած է Նօտարաց, բայց ի՞նչ խնդրոյ համար ` յայտնի չէ: Վասն այն է, որ երկու տարի վերջը (1575, օգոստ. 22) Յակոբ նորէն կանչուած է յատեան Պաշտօնէից քննութեան հայհոյութեանց, (Esecutor alla Bestemmia), որք քննելով իր դէմ եղած հայհոյութեան առաջին ամբաստանութիւնը, նոյնպէս իրեն ալ երկու անգամ տուած պաշտպանողական գրուածքները, թէ եւ բոլորովին չդատապարտեցին զնա, բայց յանդիմանութեամբ պատուիրեցին, որ ինչուան տասն տարի չմտնէ ի տուն Հայոց, եթէ յանդգնի մտնել ` ի Վենետկոյ եւ ի սահմանէն վռնտուի հինգ տարի. եւ եթէ այս արգելմունս այլ հակառակ գործէ ` բռնուի. բռնողին 100 փոքր լիրայ տրուի վարձք ` անոր ստացուածներէն. իսկ ինքն վեց ամիս այս պաշտօնարանին բանտի մէջ մնայ, անկէ ետեւ այլ ` մինչեւ որ վճարէ զինքը բռնողին վարձը. յետոյ նորէն աքսորուի: - Զօրութեամբ վճռոյս յայտ է, որ Յակովբ հեռացած է ի Հայոց տունէն: 1583-4 ին յիշուի բնակած ի Ս. Մարիամ Խորոտիկ (S. Maria Formosa) թաղի, իբրեւ պարտատէր (21 դուկատի ) Անկիւրացի Թուրքի մի, որ քրիստոնէութիւն ընդունելով մկրտուեր եւ Թովմաս կոչուեր էր, բայց քիչ օրէն փախչելով ` բռնուեր եւ բանտուեր էր, եւ անկէ կու խնդրէր (6 հոկտ. ) որ ի Դրամասեղանի (banca) դրած ստակն հանուի, վճարուի պարտքն առ Յակովբ, աւելցածն այլ պահուի:

Նոյն տարին (1584, մարտ 5), Յակովբ ուրիշներու հետ կու վկայէ Դոմինիկոս Ատանա կոչուած Հայու մի արդարութեան, զոր Մեսսենացիք ծովու վրայ բռնելով ` տանջեր էին իբրեւ այլազգի, եւ նա մահուանէ ազատելու համար ` այնպէս եմ ըսեր էր. իսկ հիմայ Հայք ի Վենետիկ վկայեցին, որ ծանօթ եւ բարի քրիստոնեայ էր: Դարձեալ նոյն տարին (14 ապրիլ ) Յակովբ երկու Իտալացւոց կու յանձնէ, որ իր մէկ առնելիք ստակը յԱնգոնա քաղաքի, պահանջեն անոնցմէ ` որոց քով գտուէր, ազգային սափրիչի մի ձեռօք յանձնուած: Քանի մ ' օր վերջը (29 ապրիլ ), իր ուրիշ առնելիքի մի համար (66 դուկատ ) ուլունք շինողէ մի, իրաւաբար կու դնէ մէկը ` որ ինչուան իրեք ամիս վճարել տայ, եթէ ոչ ` ինքն կրցածը պիտի առնու պարտականէն: Իսկ իր որ եւ է ուրիշ առնելիքները պահանջելու համար ` գործակալ կու կարգէ զՄկրտիչ Պարսկահայ ` Սիմոնի յաջորդ տնպահը ( յուլ. 7): - Երկու տարի վերջը (1586, սեպ. 29) դարձեալ գտուի Յակոբ առաջի նօտարի, ուր Բաղիշեցւոյ մի հետ ( Գաբրիէլ որդի Կիրակոսի ) երաշխաւոր կ՚ըլլայ Աղաճանի որդի Գէորգայ պարտուցը (100 դուկատ առ Յովհ. որդի Ճանիբէկի ), եւ կու վճարէ 60 դուկ., Գաբրիէլ այլ 40. եւ այս երկուքն այլ մէկմէկու հետ կու դաշնադրին ` այս տուածնին ինչ կերպով իրարմէ առնելու, եւ այլն: - Յաջորդ տարին (1587, մարտ 10), նօտարի առջեւ Յակովբ թարգման կ՚ըլլայ Յարութիւն Միրիճան Բաղիշեցւոյ, որ կու վկայէր, թէ Յոյնք ի Տուրացցոյ ` նաւուն մէջէն գողցան Հայոց ապրանքը եւ փախան:

Յակովբայ Մէրտինցոյ վերջի յիշատակն ի Վենետիկ ` է իր կտակն համառօտ, զոր գրել տուեր է ( իտալերէն ) ի 21 ապրիլի 1587 տարւոյ ( Մարկ - Անտոն Ֆիկոլինոյ նօտարի ). որով իրեն մէկ հատիկ ժառանգ եւ կտակակատար իր ամէն ստացուածոց եւ պահանջից կու հաստատէ ` իր կինը Կատարինէ անուամբ, դուստր Անրդէի Դոկուլայ (Docula), Ուտինէ քաղաքին Արպա գեղէն, որ 350 դուկատի չափ օժիտ բերեր էր, Յակոբ այլ 50 դուկատ վրան աւելցուցեր էր նօտարի առջեւ ( ի 14 յուլ. 1579): Իր հայրենիքէն ելած ատեն ` հօն թողեր է եղեր առաջին կնոջմէն ` աղջիկ մի. կու պատուիրէ, որ ի նշան սիրոյն ` ղըրկէ անոր 5 դուկատ: Նօտարն, ըստ հրամայեալ օրինաց, կու հարցընէ, թէ բարերարութեան Տեղեաց այլ բան մի կու թողո՞ւս. կու պատասխանէ. Այդ հոգը յանձնեմ կնոջս, ինչպէս որ ուզէ ` այնպէս ընէ: - Իրեք օրէն վերջը ( ապրիլ 24) կու վախճանի: Ի՞նչ հիւանդութեամբ կամ քանի՞ տարուան, եւ ո՞ւր թաղուիլն յայտնի չէ, որովհետեւ այն եկեղեցւոյ ( Նոր Ս. Յովհան, S. Giovanni Nuovo կամ in Olio), որոյ թաղին մէջ կու բնակէր, այն տարուան մեռելագիրքն կորած է, նոյնպէս մեծ Դիւանաց մէջ այլ: Բայց փափագելի եւ յուսալին այն է ` որ բարի մահուամբ ջնջած ըլլայ տուած գայթակղութիւնները, եւ ըստ կտակագրութեանն ` աւանդած ըլլայ զհոգին « առ Աստուած եւ առ երկնային արքունականս ». (Rendo l'anima a Dio et alla Corte celestial). - Իսկ իր ամենէն առաջին յիշատակն կ՚երեւի որ ըլլայ Վենետկոյ հռչակաւոր մայր եկեղեցւոյ ( Ս. Մարկոսի աւագ դրան քովի սեան վրայ փորելով գրուածն. « Յովհաննիսի որդի Յակոբ. Թվ. ՌԸ ». որ է 1559, եւ այն սեանց եւ մօտի որմոց վրայ բազմաթիւ փորագրուած Հայոց անուանց մէջ առ հնագոյնն է ծանօթ թուականաւ:

Գ. Դոմինիկոս սպանող եւ սպանեալ: - Ըստ քաղաքական օրինաց ` ամենէն յանցաւոր եւ չարագործ, եւ ըստ գործոյն պատուհասեալ ` մէկ հատ Հայ. նախայիշեալ Յակովբայ եւ անկէ առաջ յիշուած գովելի անձանց ` ժամանակակից եղած է Դոմինիկոս անուամբ մէկն, որդի Յովհաննու. որոց ո ' ւր տեղացի ըլլալն յայտնի չէ, որովհետեւ իրեն համար եղած քննութեանց գրուածքն այլ չկան կամ գտուած չեն. իր անունէն կրնայ կարծուիլ, որ ի Ջահկեցոց ըլլայ. բայց քիչ մի յառաջ յիշուած Դոմինիկոս մ՚այլ տեսանք ` որ Կիլիկեցի էր, եւ քաղքին անունէն Ատանա կոչուած, ինչպէս իր եղբայրն այլ, եւ ընկերներն այլ Սսեցի էին. ասկէ զատ երբեմն Վենետք Հայոց յարմար անուններն իտալերէն կու թարգմանէին, որով կրնայ ըլլալ որ այս Դոմինիկոս կոչուածն այլ ըլլար Տիրատուր մի, Կիրակոս մի, եւ այլն: Սակայն ինչ ալ ըլլայ անունն, զայն կրողն անարգեց ու սեւցուց, եւ այնքան Հայոց բարի եւ պայծառ անուանց մէջ ի Վենետիկ ` բիծ մի ձգեց. բայց դարձեալ այդ բիծն իրմով սկսած եւ իրմով վճարուած ` ուրիշի վնաս չըրաւ, եւ օտարոտի բան մի համարուեցաւ Հայու համար այդպիսի գործ, որ էր մարդասպանութիւն, ագահութիւն կամ ընչասիրութեան պատճառաւ: Գործոյն հանգամանքն անծանօթ են, վերը յիշած դատաքննութեան գրուածոցն անյայտութեան համար. յայտնին այս է, որ 1577 ին վերջերը կամ յաջորդ տարւոյն առաջին օրերուն, այդ անարժան Հայն կու բնակի եղեր ի տուն մի ( ի Ս. Մարիամ Խորոտիկ թաղի ) ուր բնակէր եւ Խօճա Հասան աղայ Կիլանցի Թուրք մի ` հպատակ Պարսից եւ գործակալ Եուսուֆ Ազէմ ( կամ Աճէմ ) մէկու մի: Ասոր քով եղած մետաքսի ծրարները եւ ուրիշ ապրանքներ, հաւանօրէն եւ ստակ, տեսանելով Դոմինիկ ` կու սպաննէ զնա, գուցէ ուրիշներու գործակցութեամբ, ինչպէս կարծուեցաւ, այլ չստուգուեցաւ: Տէրութեան Հասարակաց փաստաբան անուանեալ պաշտօնէից մէկն (Avogadori de Comua) բռնեց զնա, եւ իմացուց եղեռնագործութեանց (al Criminal) Տասն դատաւորաց, որք պատուիրեցին (10 յունուարի, 1578), եղածը լաւ ստուգելու համար, թէ ' զանիկա եւ թէ ուրիշ կասկածեալ  անձինքը ստիպել, նա եւ տանջանօք, խոստովանելու  ըրածնին կամ չրածնին: Ասոնցմէ մէկն էր Ծանեդոյ ( Յովհաննուկ, Zaneto fò de Andrea) թիավար կամ թիագործ մի, զոր փորձելով ի բանտ ձգեցին, բայց չկրցան յանցանքը ստուգել, եւ առ ժամանակ մի բանտէն ազատելու հրաման տուին: Ինչուան ամսոյն 28, դեռ Դոմինիկոսի յանցուավոր ըլլալն այլ անտարակոյս չէր. նոյն օր Եղեռնաքննին ատեանն ` պաշտօնէիւքն եւ ընկերակըցօք, միանգամայն 28 անձինք, խորհուրդըրին թէ արդեօք ստուգելու համար տանջել տա՞ն զնա. մեծ մասն խորհրդակցաց (17) այսպէս ընելու քուէ տուին: Երկու օր վերջը, այս բանս հոգալու ` գլխաւոր դրին իրենցմէ մեկը Ֆիլիպ. Ալբերդն կոչուած, (Capo nel caso dell' Armeno. Ph. Alberto), որ շուտով կատարեր է ընելիքը, եւ պարտաւոր յայտներ է զԴոմինիկ: Բանի մ ' օրէն (5 փեբր. ) նորէն ժողովելով 13 խորհրդականք. 12 քուէիւք վճռեցին մահապարտութեան սոսկալի վճիռ մի, այնպիսի յանցանաց դէմ սաստիկ եւ քիչ մ ' այլ բարբարիկ օրինօք ժամանակին:: Այսինքն, յանցաւորը դնելով բեռնակիր նաւակի մէջ ` անցընել քաղքին անուանի մեծ ծովային ջրանցէն (Canal Grande), եւ հանել ի Փոքր Հրապարակն. հօն յանցաւորին աջ ձեռքը կտրել եւ վզէն կախել, ուր զինքն ի ձիու մի ագի կապած ` քաշ տանել մեծ Հրապարակին մէջ. յետոյ տանիլ նոյն Փոքր Հրապարակին ծովեզերքը եղած երկու մեծ եւ հաստ սեանց մէջ տեղ ( որք ինչուան հիմայ կանգուն են ), եւ բարձրուանդակի մի վրայ գլուխը կտրել, յետոյ մարմինը չորս կտոր ընելով կախաղանի վրայ թողուլ բոլոր այն օր: Թէպէտ այս պժգալի վճիռը տուին, բայց կամ ազգայնոց աղաչանօք կամ ուրիշի ` նորէն միաբան քուէարկութեամբ (14 անձանց ) քիչ մի կակղացուցին. եւ հրամայեցին երկու օր վերջը առաւօտուն (7 փեբր. ) միայն տանել զյանցաւորը եւ կախել յիշեալ երկու սեանց մէջ, եւ  ինչուան իրիկուն կախած թողուլ: Այնպէս եղաւ. եւ նոյն իրիկուն այլ թաղուեցաւ մարմինն, ինչ կերպ որ թաղուէին մահապարտք. եւ այսպէս կու նշանակէ Ս. Մարկոս եկեղեցւոյ մեռելագիրքն (1):

Ութ ամիս վերջը Եուսուֆի Պարսիկն աղերսագրով խնդրեց ի Ծերակուտէն, որ իր երկու ծրար մետաքսը ` զոր յանձներ էր սպանեալ Խօճայ Հասանայ, եւ դատաւորք գրաւեր պահեր էին, տան իրեն. Ծերակոյտն այլ յանձնեց Վաճառականութեան 5 Գիտնոց ` քննել եւ ըստ արդարութեան կատարել:

Դ. Պարտքի համար շատեր բանտարկուած են, նա եւ երկար տարիներ, եւ յետոյ արձակուած. բայց թերեւս բանտողքն աւելի յանցաւոր ըլլան ` քան փորձանքի եկած բանտեալքն: Անիրաւութեամբ յանցաւորք յիշուին քանի մի, Հայոց բազմացած ատեն ի Վենետիկ ( ի կէս ԺԷ դարու ). ինչպէս, Պետրոս Աղամալ (1649) որ Իսքէնտեր ( Աղեքսանդր ) անուամբ ազգակից մի ծեծով վիրաւորեր էր (5 յուլ. ), ուրիշներու դրդմամբ. անոր համար բանտուած, եւ երաշխաւոր դնելով արձակուեր էր. Իսկքէնտէր բողոքեց տէրութեան (28 յուլ. ), եւ իր ապեան տոյժը պահանջելով ` խնդրեց որ նորէն դատուի Պետրոս, ոչ առաջուան քննողներէն, այլ վաճառականութեան հոգացող 5 Գիտուններէն ` որոց յանձնուած էին Հայոց խնդիրներն: Ծերակոյտն պատուիրեց առաջին քննող պաշտօնէից ` որ ստոյգ եւ երդուեալ տեղեկութիւն տան. զոր եւ անշուշտ ըրած են. բայց խնդիրն ինչպէս վերջացեր է, չեմ գտած:

Ե. Աւելի յանցաւոր Աստուծոյ քան թէ մարդկան ` Յակոբ Գալսուտեան, հայհոյութեանց համար դատապարտեցաւ (1651, յան. 15) երեք տարի թիավարութեան, ի խալէս ( բերդանաւ ). եւ թէ անկարող էր ` վեց տարի մութ բանտի մէջ կենալու. նա կարող գտնուեցաւ, եւ փոխանակ երեք տարւոյ վեց տարի աշխատեցաւ Տանտօլա կոչուած խալէի մէջ, որ երբ դարձաւ ի Վենետիկ (1657 ին ), Հայք աղերս տուին տէրութեան (19 նոյեմբ. ) ազատելու զԳալուստ, որովհետեւ վճռուածէն աւելի ատեն պատժուած էր. խոստացան պարտքերն այլ վճարել: Տէրութիւնն գրեց Դալմատիոյ եւ Ալպանիոյ պաշտօնէից (22 նոյեմբ. որք արդէն վկայեր էին անոր ծառայութիւնը եւ ազատութեան արժանի ըլլալնուն ), որ լաւ քննեն, թէ արդեօք նորէն յանցանք ըրա՞ծ է, կամ պարտք ունի՞, եւ մինչեւ որ այս բանս ստուգուի ` նա մնայ ի մութ բանտի: Ունէր պզտիկ պարտք մի 89 լիրայից, զոր Հայք պիտի վճարէին: Այս խնդրոյ վերջն այլ չեմ գտած. բայց անտարակոյս ազատուած է Գալուստեանն, վասն զի Հայք ոչ միայն պարտքը վճարել խոստանային, այլ եւ երաշխաւոր ըլլալ. տէրութիւնն այլ իր պատուիրագրին մէջ խնամքով կ՚ըսէ, որ Հայոց երախտաւոր ազգը հաճելը ` իրեն ( տէրութեան ) ալ օգուտ է (1 ):