Լեւոն Մեծագործ

Ա. Թագաւորութիւն Լեւոնի, խնդրելով վերստին թագ ’ ի կայսերէ Ալամանաց

Յետին բանք Սրբոյ Լամբրունեցւոյն ` ժաման արարին զմեզ ’ ի թագաւորութիւն Լեւոնի. եւ հարկ առնեն քննել աստանօր զերբն եւ զորպէսն, յետ տեսանելոյ ցայս վայր ` փոքր ’ ի շատէ, զհնարս եւ զարդիւնս նորին առ գերագոյն պատիւն եւ փառս, բազում քաջութեամբքն, աշխարհակալութեամբք, պէսպէս քաղաքական հրահանգօք եւ առտնին շինութեամբք: Ժամանակ յղութեան խորհրդոյ կամ ըղձից թագաւորութեան ’ ի միտս Լեւոնի ` նմա միայնոյ է գիտելի, իսկ յայտնութիւն ` որպէս վերագոյնդ նշանակեցաք, երեւի ’ ի շարժման արեւմտեայց գալոյ յ ’ Գ Խաչակրութիւն. առ որոց գլխաւորն ` Փրետրիկ կայսրն Ալամանաց, որ եւ ինքնակալ հնոյն Հռովմայ զինքն համբաւէր, կանխեցին ’ ի Լեւոնէ թուղթք, դեսպանութիւնք, խոստմունք եւ արգադիր մեծարանք. եւ ընկալաւ առ ’ ի նմանէ առհաւատչեայ ըղձացելումն ` ոսկէկնիք վաւերական խոստագիր: Տեսաք, զի եւ յետ մահուան կայսրն ’ ի գալ որդւոյ նորին համանուան եւ առաջնորդի բանակին ’ ի Տարսոն, խորհեցան իշխանքն եւ եպիսկոպոսունքն, եւ ոչ համարեցան պատշաճ կամ ոչ բաւական զինքեանս ` ’ ի թագաւորեցուցանել զնա, մինչ չեւ էր հրատարակեալ յաջորդ մեծի կայսերն վախճանելոյ, եւ ոչ քաջ ’ ի վերայ հասեալ նոցա խորհրդոց Լեւոնի, եւ հետեւանաց նորոյ գործոյն կամ ազդեցութեանն ’ ի վերայ իշխանաց արեւմտեայց ` յայս կոյս ծովու եղելոց, այս ինքն յԱսորիս. միանգամայն զի եւ չէին նոցա բացայայտք ` կրօնք եւ սովորութիւնք Հայոցս, եւ չափ զօրութեան Լեւոնի եւ հաստատութեանն. դարձեալ զի եւ ահն Սալահէտտինի տակաւին ’ ի վերայ կայր, եւ հոգ պատերազմի եւ պաշարման Պտղոմայիդայ, այլ եւ սրածութեան եւ նուազութեան գերմանական բանակին, եւ անագանումն գալստեան այլոց խաչակիր դաշնակցաց եւ զօրաց, հանդերձ այլովքն: Եւ այսպէս առ ժամն խափանէր թագադրութեանն գործ, այլ ոչ եւ խորհուրդ. եւ ակնկալուն երկայնամիտ ` առաւել ընտրէր յապաղել ` քան վարկպարազի իմն շքով կապել թագ. որով ` ոչ այնքան պճնել զգլուխն կամէր, որքան բարձրացուցանել զայն յանուն ազգապետի Հայոց ` ’ ի մէջ ազգաց եւ պետութեանց մերձաւորաց եւ հեռաւորաց. այն զի ’ ի հռչակել խնդրոյ իւրոյ եւ խոստման կայսերն Հռովմայ ` արդէն իրաւամբք եւ բարոյապէս թագաւորեալ էր. չեն ինչ ապա զարմանք ` Լամբրունեցւոյն անդստին յամի 1194 թագաւոր կոչել զնա եւ ճանաչել: — Այլ զի արեւմտեայք զբաղեալ էին ’ ի գործս իւրեանց ` նաեւ յետ պայմանաց հաշտութեան Հռիկկարդի ընդ Սալահէտտինի, եւ յետ մահուան սորա եւս, հարկ լինէր Լեւոնի թղթով եւ դեսպանօք, եւ անձամբ իսկ տեսութեամբ մերձ հանդիպելոց աւագ իշխանաց, յիշեցուցանել զխոստումն մեծն կայսերն, եւ զիւր ` ոչ եւս խնդիր այլ զիրաւունս: Մարթ էր եւ յայլմէ իսկ թագաւորէ ընդունել զթագն, խոստանալով նմա զաւատականն վարկպարազի մեծարանս, այլ նորա իղձ էր հզօրս եւ մեծամեծս ոմանս ունել իւր թիկունս ` օգնականութեամբ եւ պաշտպանու ­ թեամբ երկրին եւ պատուոյն. եւ յերկոսին գերածայրեալ գագաթունս ` կառուցեալ էր զակնն, ’ ի նոցանէ ընդունել մեծաւ հռչակաւ ` եւ ոչ յայլմէ ումեքէ, այսինքն ’ ի հռոմէականն կայսերէ եւ ’ ի հռովմէական Քահանայա ­ պետէ:

Ի գալն ’ ի Սիսուան Հենրեայ դքսի Շամբանեայ ` ընծայելոյ ’ ի թագաւո ­ րութիւն Երուսաղեմի, որ ’ ի ժամուն զուգավիճակ իմն էր Լեւոնի, եւ ’ ի յաջողել միջնորդութեան սորա ընդ Լեւոն եւ ընդ Բրինձն Անտիոքայ, ըստ որում պատմեցաք, հաւանութեան է թէ յանձն արար նմա Լեւոն ` իբրեւ մտերմի եւ երախտառուի, ազդ առնել որոց արժանն է ` զիւր խնդիր. հարկաւորապէս եւ սա խոստացաւ ` որչափ ինչ բաւէրն առնել եւ փութացուցանել. այլ ոչ եթէ, ( որպէս գրէ հին պատմիչ ոմն արեւմտեայց ) [1]. սա ինքն ըստ խնդրոյ Լեւոնի թագ կապեաց նմա, իբրու զի տէր էր ընդարձակ երկրի, եւ զԲրինձն Անտիոքայ ընդ ձեռամբ կամ շքադիր իւր ունէր: Գուցէ շփոթէ պատմիչդ զդուքս Հենրի ` ընդ համանուն կայսերն ` որդւոյ մեծին Փրետրիկի, յորմէ արդարեւ յետ սակաւուց ’ ի ձեռն հրեշտակաց իւրոց եւ թղթոց ` խնդրեաց Լեւոն կատարել զխոստումն հայրենի. նոյնպէս ’ ի ձեռն դեսպանաց աղերսեալ նախ եւ առ Քահանայապետն Հռովմայ ( Կելեստին Գ, զորմէ յետոյ լիցին բանք ): Պատգամաւորութիւն դեսպանացս ` հաւանօրէն կատարեցաւ յամի 1196, ’ ի Մեդիոլան [2], ուր գտանէր կայսրն, ’ ի տօնի Պենտակոստէին. Լեւոն ընծայէր զանձն կամ զերկիր իւր ’ ի սպաս կայսեր ( ըստ աւատական օրինաց ). ընդ որ մեծապէս հաճեալ կայսերն, որ եւ ագահօրէն կողոպտէր զընդ ձեռամբ անկեալսն, եւ պէտս օգնականութեան ունէր վասն յապահովելոյ զտէրութիւն Սիկիլիոյ, խոստացաւ վաղվաղակի ’ ի ձեռն Խաչակրաց ` որք հանդերձէին երթալ ’ ի Պաղեստին, պսակել զԼեւոն ’ ի թագաւոր Հայոց: Այսպէս ծանուցանեն աներկբայ ժամանակակից տարէգիրք Գերմանացւոց եւ այլք. այլ ցանկալի էր ’ ի յայտ գալ ’ ի դիւանաց ուստեք ` հայցողական թղթոց Լեւոնի, եւ անուանց դեսպանացն, որք թուին իշխանազունք ոմանք լինել օտարազգիք, այսինքն Փռանկք եւ տեարք վիճակաց. քանզի խնդրեցին ’ ի կայսերէ եւ ընկալան ’ ի պարգեւի մասին ` անդր քան զսահմանս Կիլիկիոյ եւ Անտիոքայ ` յաւելուլ ինքեանց զանծանօթ ինչ տեղիս յերկրին Ասորւոց, եւ յանուանէ ` զկոչեցեալն Աշտարակ Կապարեայ [3], որ էր մերձ ’ ի Թլպաշար, եւ ընդ սմին նուաճեալ երբեմն (1151) ’ ի Նուրէտտինէ, եւ նովին նշանակութեամբ կոչէր յԱրաբաց ` Պորճ-էր-Ռասսաս:

Կայսրն ` արդարեւ ’ ի մտի ունէր ` առ ’ ի սրբել զկեղտ անուանն վասն անիրաւ եւ կաշառակուրծ բանտարգելութեան Առիւծասիրտն Հռիկկարդայ թագաւորի Անգղիոյ, եւ վասն անգթութեանցն ’ ի պարտեալսն եւ ’ ի գերեալս, երթալ յազատութիւն Սրբոյ երկրին, ուստի եւ ստէպ հրաւէրք հասանէին նմա գալ, եւ ըստ կտակի հօր իւրոյ ( Փրետրիկայ ) բառնալ զմարմին նորա ’ ի Տիւրոսէ, եւ տանել թաղել յԵրուսաղէմ. այլ խափանել յիշխանացն կամ յիւրոց ներքին կամաց, առաքեաց գունդս գունդս Խաչակրաց (1196-7), որք զառաջինն յաղթահարեալ ’ ի Մէլէք - Ատէլայ եղբօրէ Սալահէտտինի, ապա յաջողեցան հարկանել զնա ’ ի դաշտի ` ընդ մէջ Տիւրոսի եւ Սիդոնի. յետ որոյ եկին եւ այլ գունդք ’ ի Մեսսինեայ Սիկիլիոյ նաւեալք: Ընդ սոսա առաքէր Ենրիկոս զքարտուղար իւր Կոնրադ եպիսկոպոս [4], եւ ’ ի ձեռն նորա թագս ոսկեղէնս, պսակել զԼեւոն ’ ի թագաւոր Հայոց, եւ զԱմաւրի ` ’ ի թագաւոր Կիպրոսի. քանզի եւ սա հանգոյն մերոյս առաքեալ էր դեսպան ( զՌենիէ տէր Ժիպլէի որ է Գաբաղ ) խնդրել թագ եւ ընծայել մեծարանս: — Յելս կոյս ամսեան սեպտեմբերի (1197) եհաս քարտուղարն ` մասամբ նաւատորմղին ’ ի Կիպրոս, եւ եկեալ ’ ի Նիկոսիա ` պսակեաց զԱմաւրի թագիւ, գաւազանաւ եւ սուսերբ, ըստ օրինի հրահանգացն, եւ ընկալաւ ’ ի դէմս կայսեր ` զմեծարանսն: Արժան էր նմա անցանել անտուստ ’ ի Սիսուան եւ կատարել զմիւս եւս թագադրութիւնն. այլ թուէր իմն տատանել բաղդին Հայոց, եւ վրիպել զայս եւս նուագ, թէ եւ ոչ ընդ երկար: Քարտուղարն ` որ առաջնորդ կարգեալ էր ’ ի կայսերէ եւ ’ ի Քահանայապետէն ( Կելեստին. Գ ) համօրէն Դ Խաչակրութեան, ( որոյ նպատակն էր առումն Երուսաղեմի, որպէս եւ Փրետրիկեայն ), քանզի ’ ի վերջ աշնայնի հասեալ էր եղանակն, փութայր ժամանել ’ ի գործն կարեւոր, եւ թողլով առ յապա զթագադրութիւն Լեւոնի, նաւեալ գնայր ’ ի Պտղոմայիս առ Խաչակիրսն: Այսմ իրազեկ լեալ Լեւոնի, առաքեաց անդր հրեշտակս, առաջնորդ կարգեալ զՅովհաննէս ` ճարտար արքեպիսկոպոսն Սսոյ, ըմբռնողն Գրիգորի Քարավիժի ’ ի Հռոմկլայ, ուր յետոյ եւ ամբարձաւ ’ ի գահ կաթողիկոսական, եւ երբեմն դիմադարձ իսկ եղեւ Լեւոնի, որպէս տեսցի յապայդ. եւ հրաւիրեցին յարքունիս Հայոց զառաքեալսն ’ ի կայսերէ, մինչ նոքա դեռ եւս զբաղեալք էին ’ ի յարդարել զգործ պատերազմին, եւ ոչ կարէին այլ իմիք միտ դնել: Սակայն մինչ չեւ խմբեալ եւ միաբանեալ անդր գնդից գնդից ` մերձեցան աւուրք ձմերայինք, եւ ոչ համարեցան պատշաճ դիմել ’ ի Քաղաքն սուրբ. այլ խորհեցան, առ ’ ի չտալոյ պարապ այլազգեաց, կորզել ’ ի նոցանէ զԹորոն բերդ ամուր ` զկառուցեալն ’ ի կատար լեռնաբլրի. եւ մինչ դեգերէինն յայն գործ պաշարման, անկաւ ’ ի նոսա երկպառակութիւն, այլ եւ խէթ մատնութեան Տաճարական ասպետաց: Վասն որոյ նախ ինքն քարտուղարն Կոնրադ ` ժողովեալ զամբարս բանակին ` թիկունս դարձոյց, երթալ անկանել ’ ի մի յերկոցուն ամուր քաղաքաց ` զոր ունէին քրիստոնեայքն, ’ ի Պտղոմայիս կամ ’ ի Յոպպէ, յորս անկան խուճապաւ եւ այլք. եւ զի հասեալ էր առ նոսա գոյժ մահուան Ենրիկոսի Զ կայսեր († 28 սեպտ. 1197), Ալամանք հանդերձէին դառնալ յետս յերկիր իւրեանց, ապախտ առնելով զաղաչանս այլոց. եւ թէպէտ ոչ առ ժամայն մեկնեցան, այլ իբրեւ առ անփութութեան, հակառակութեան եւ շուայտութեան զօրավարաց եւ զօրականին ` մատնեցաւ եւ Յոպպէ ’ ի ձեռս այլազգեաց (11 նոյեմ. 1198), մեծաւ կոտորածիւ քրիստոնէից, փութացան այնուհետեւ մնացորդք նոցին դառնալ յետս, ընդ որս եւ առաջնորդ նոցին քարտուղարն Կոնրադ. յանձն առնելով զգործ թագադրութեան Լեւոնի, մինչ ’ ի Պերութ էր, յիւր համանունն Կոնրադ Վիդդէլսպախ, արքեպիսկոպոս Մոգունտիոյ եւ ծիրանաւոր կարդինալ Ս. Սաբինայ, այլ եւ նախապատիւ ’ ի կարդինալս:

[1]             Շարայար. Գուլ. Տիւրացւոյ. Dist li Sires d’Ermenie au conte Henri: Sire, j’ai assez terre, cités et chastiaus et granz rentes, por estre roi; si est le prince d'Antioche mes hons. Je vos pris que vous me corones. Le Cuens le corona volontiers. Ainsi ot roi en Ermenie.

[2]             Ի Միլան էր կայսրն եւ յ ’12 օգոստ. զի գտանի յայնմ աւուր հրովարտակ մի նորա անդ տուեալ։ — Muratori, Annali 1196 ։ — Ռոհտ (Rohde) ըստ Մարբակեան ժամանակագրութեան՝ ասէ յամի 1194, որ ոչ թուի հաւանական. զի յայնմ ամի թէ եւ եկն Ենրիկ յԻտալիա, այլ ’ ի Գենուա եւ ’ ի Պիզա՝ հոգայր շտապաւ խմբել տորմիղ նաւաց եւ փութալ նուաճել զՍիկիլիա։ — Շարայարող Պատմագրութեան Տիւրացւոյն, կամ Հերակլն ( ԻԶ. 27), զտեսութիւն դեսպանացն ընդ կայսեր՝ ասէ յերկրին Բոյլաց (Puglia) հարաւային Իտալիոյ եղեալ. «Quant Livons vit que il estoit seignor en chief, et que il ne tenoit de nului riens, si envoia sez messages a l’empereor Henri en Puille, ou il estoit: et li manda offrant son homage, et que il voloit de lui tenir la terre d'Ermenie: et li requist que il li envoiast la coron et le feist rei. Li empereres recut le mandement licement, et recut l’omage, et otroia que il le coronereit, quant il passerait la mer»; etc.

[3]             Ipsi quoque legati petebant, se inbeneficiari ab Imperatore beneficiis raris et prius inauditis sitis in locis Syrie, qui vocantur, Ad Plumbeam Turrim. Quod et factus es. — Annal, Marbach. — Rohde, König Leon 40.

[4]             Կոնրադ՝ նախ եպիսկոպոս էր Լիւպէքայ, ապա Հիլտէսհայմի, յետոյ գրաւեաց զաթոռ Վիւրցպուրկի. վասն որոյ կոչեցեալ ’ ի Հռովմ՝ եգիտ թողութիւն եւ հաստատեցաւ ’ ի նոյն. † յամի 1202 ։