Լեւոն Մեծագործ

Ե. Պաշտօնեայք եւ Ձիաւորք

Ի պատուոյ անուանս աւագ որերոյ յիշեալս ’ ի Լամբրունեցւոյն ` հասարակեալ է Պարոն ն, ’ ի Լատինաց առեալ անդէն ’ ի մուտս նոցին յարեւելս. գտանեմք, թէ եւ ոչ յաճախ, նաեւ զմակդիրն Սիր, ստորին քան զպարոնն. այլ թէ ո՛րպէս կոչէին զփոքր մարդիկն ` ըստ պատուոյ անուան, ոչ գիտեմ, զի բաց յերկուց այտի ` ոչ գտանի ’ ի պատմութեան. իսկ այլք վերոյիշեալք ոչ լոկ անձանց ` այլ պաշտօնէից են պատուանուանք. զորոց կայ մեզ մի առ մի ճառել համառօտիւ:

Նախապատիւ հանուրց պաշտօնէից եւ Պարոնայց արքունեաց Սիսուանայ, որպէս եւ արժանն պահանջէր, լինէր Պայլն. (Bayulus, Bailli, Bailo), ’ ի ժամանակի պարապոյ արքունի աթոռոյ, կամ անտիական հասակի թագաւորին, որ եւ Թագաւորահայր կոչէր երբեմն. եւ էր ընդհանուր յանձանձիչ եւ վարիչ տէրութեան, իբրեւ երեսփոխան [1] թագաւորին կամ դաստիարակ նորին. վասն որոյ եւ Կառավարիչ անուանի երբեմն (Gubernator). եւ ըստ այսմ երեւին եւ առ լիահասակ թագաւորօք կացեալ Պայլք, որպէս յիշէ եւ մերս Լեւոն, յամի 1214 ’ ի Պարգեւագրին առ Հիւրընկալս, եւ ոչ մի ` այլ յոգնակի, (meorum Bajulorum). եւ յայտնապէս ’ ի մահուանն ` Պայլ եւ խնամակալ ժառանգի իւրում՝ դեռաբոյս դստերն Զապելի ` կարգեաց զ Սիր Ատան, զնախապատիւն պարոնայց իւրոց, եւ երկրորդ ` զգունդստապլն Կոստանդին զիւր քեռւոյ որդին, որ եւ յետ վաղաժամ սպանման Ատանայ ` եղեւ առաջին Պայլ, եւ յատկագոյն եղեւ նմա այս կոչումն քան զայլս. մանաւանդ զի ոչ միայն Զապելի ` այլ յետ ամաց ինչ Պայլ եղեւ եւ փեսայացելոյն նմա ` որդւոյ իւրում Հեթմոյ, եւ ’ ի տղայութեանն եւ յետոյ: Բայց սոյն ինքն Կոստանդին յետ թագաւորեցուցանելոյ զՀեթում՝ ’ ի բաժանել զիշխանութիւնն ընդ որդիս իւր, զչորրորդն ` զՕշին ` անուանեաց Պայլ, յայտ է թէ ոչ իբրեւ դաստիարակ եղբօրն, այլ իբրեւ հազարապետ տէրութեան, եւ ինքն կոչէր Թագաւորահայր եւ Աւագ Պարոն. եւ թէպէտ պաշտամունքն չէին ժառանգականք, այլ տեսանեմք զարմին Օշնի սեփականեալ զպայլութիւն ` ցդար մի ողջոյն [2], հազարապետութեան տեսչութեամբ, եւ ոչ իբրու խնամակալ թագաւորի. քանզի ’ ի նմին ժամանակի կային այլք այսպիսիք. որպէս Պայլքն Դ Լեւոնի ` Հեթում ջամբռլայն եւ Հեթում սենեսջալն, զորս եւ Պայլերն կոչէ յամի 1321` Պռոքսիմոսն Պետրոս, գրելով ’ ի ներքոյ ստորագրութեան նոցին որ ’ ի դիմաց թագաւորին: Զպաշտօն կամ զիշխանութիւն Պայլի ` թուի թարգմանօրէն իմն յարմարմամբ հին անուանց, կոչել Եսայեայ Նչեցւոյ ` ( զՕշին ) ’ ի թղթին, « Պայլ եւ Մարզըպան ամենայն Հայոց ». որպէս եւ զՀեթում Պատմիչ ` « Գունդ ( կոմս ) եւ Կողմնակալ Սովրիոյ » ( Իսաւրիոյ ), այլ յաւէտ ` առատութեամբ քան ճշդութեամբ երեւին այսպիսի ասացուածք: Յիշի ’ ի պատմութեան ` տոհմն Պայլոնց, հաւանօրէն սերեալ յՕշնէ ` որդւոյ Թագաւորահօրն:

Երկրորդ ըստ պատուոյ, այլ ոչ ըստ զօրութեան ` երեւի Իշխանաց իշխանն կամ Իշխան Թագաւորութեան, որպէս կոչեաց արքայահայրն Կոստանդին զերրորդ որդի իւր զ Լեւոն. ’ ի դէպ էր կոչել եւ Պարոնայց Պարոն, զի նոյն տեսաք զերկոսին կոչմունս, մին նոր, միւս ըստ հին Հայոց. ըստ որոց ` ’ ի դէպ էր եւս կոչել Տերանց տէր, որպէս եւ կանանցն Տիկնաց տիկին. եւ այսպէս իսկ կոչեցեալ եւ նշանակեալ գտանեմք յարքունի Յայսմաւուրս ` զմայրն Կեռ - Ան թագուհւոյ ( կնոջ Բ Լեւոնի ), որ էր դուստր Հեթմոյ որդւոյ Կոստանդնի ` եղբօրորդւոյ Ս. Լամբրունեցւոյն. սորա մակդիր ոչ գտանի ’ ի հայումս, այլ խորագիր փռանկ պարգեւագրի նորուն, ( որ կորուսեալ է ), պահէ զնշանակ Թագադիր լինելոյ, քանզի ստորագրեալ վկայի Meteor de la Couronne des Ermines. որ կամ ուրոյն պատիւ ինչ էր եւ կամ նոյն ընդ իշխանաց իշխանի: Զատ յերկուց աստի ( Լեւոն եւ Կոստանդին ) ոչ գտի զայլ ոք կոչեցեալ Իշխանաց իշխան կամ Թագադիր, եւ ոչ այլ Տիկնաց տիկին. գուցէ թէ եւ մարք թագուհեաց այսպէս կոչէին:

Յ ’ իրական եւ ’ ի մշտակայ պաշտօնեայս ` նախադասի յարքունիս Սիսուանայ, որպէս եւ ’ ի Փռանկացն, Գունդստապլն, որ է ընդհանուր Սպարապետ, որպէս եւ կոչի իսկ ուրեք, եւ կոչէ զինքն ` յատկապէս կոչեցեալն գունդստապլ ( ցամս 50) Սմբատ ` որդի Կոստանդնի արքայահօր. բառն լատին (Comes Stabuli) եւ փռանկացեալն յայնմանէ (Connétable, զոր եւ Յոյնք յեղեալ են յիւրեանց բարբառ Κοντασταυ̃λος), յատկապէս Ախոռապետ նշանակէ, իբրու զի յաւէտ Հեծելոց զօրականին առաջնորդէր, վասն որոյ եւ կոչելի Հեծելապետ. վայելուչ էր այսպէս լինել ըստ հին հայկական պարծանաց, որոց հռչակեալ էին հեծեալք եւ երիվարք: — Ըստ աւատական օրինաց ` թագաւորն էր նախագլուխ եւ առաջնորդ բանակին. իսկ ուր նա ոչ ` Գունդստապլն լինէր միագլխապետ եւ կարգաւորիչ ամենայնի, եւ կրէր զնշան թագաւորին, որ էր Առիւծ կանգուն: Իսկ Լեւոն կրէր եւ զնշան Ս. Պետրոսի ` զընկալեալն ’ ի Քահանայապետէն ` յերթալն ընդդէմ այլազգեաց: — Առաջին Գունդստապլ յիշատակեալ ` է Պալտինն այն ` որ մեռաւ յամի 1188, յարշաւելն յառումն Պռականայ. յետ նորա (1207) Ապլղարիպ Տէր Կուտաֆոյ, ապա Պայլն Կոստանդին (1210-26) հայր Հեթմոյ թագաւորի եւ Սմբատայ ` որ յաջորդեաց զհայրն (1226-1276), եւ սմա ` որդի իւր Լեւոն. յետ նորա թուի յայլ տուն փոխանցեալ պաշտամանն [3]:

Ըստ ձեռանէ Գունդստապլին եւ երկրորդ նորին ’ ի զինուորութեան ` էր Մարաջախտն, (Marescalcus ըստ Լատինաց Միջին դարուց, Maréchal Փռանկաց ), որ ըստ բառական նշանակին չէ հեռի յախոռապետէ. եւ ընդ նմին տնտեսէր զպէտս եւ զկարգ բանակին, եւ զդրօշն կամ զմեծ նշանն պատերազմին կրէր. իսկ եթէ թագաւորն ինքնին ելանէր ընդ զօրուն ` գունդստապլին անկ էր նշանակրութիւնն, եւ մարաջախտին ` զգունդստապլին կրել նշան, որպէս տեսաք ’ ի Թագաւորօրհնէքն: Առաջին մարաջախտ Հայոց ` յիշի յաւուրս թագընկալութեան Լեւոնի ` Վասիլ ` տէր Վաներոյ, ոչ գիտեմ յորմէ՞ տոհմէ, եւ վերջին ծանօթ ` Պաղտին, հայրն Բ Կոստանդնի թագաւորի: — Յետ սոցա գլխաւոր ’ ի զինուորական դասու յայտնի ուրեք հայերէն կամ հին պարսիկ ձեւովն ` Սպասալար, եւ նշանակէ զհեծելապետն. ցուցաւ սպաս նորա ’ ի հանդիսի թագաւորութեան: Ի պատմութեան ` յանուանէ յիշի յամի 1260 Լեւոն Ապլհասնանց Ասպասալար առ Հեթմով Ա։ Առ բազումս յարեւմտեայց մարաջախտն վերագոյն էր քան զգունդստապլն յառաջնորդութեան զօրաբանակին [4]:

Վեհագոյն քան զմարաջախտն համարէր պատուով՝ Սենեսջալն կամ Սենեսկալ (Siniscalcus, Sénéchal) որ թարգմանի ըստ հին փռանկ բառի ` Սեղանադիր, եւ էր վերակացու կամ հոգաբարձու արքունի տանն, տնտեսող ելից եւ մտից եւ ամենայն ընչից նորին, հաւատարիմ տան նորա, ըստ գրոց, կամ Հազարապետ քան եթէ տաճարապետ: Առ Լեւոնիւ Մեծաւ ` այսպիսի համարէր Սիր Ատան, որ եւ Պայլ կարգեցաւ դստեր նորին եւ ժառանգի: Սակաւք ’ ի յաջորդացն ծանօթք են ’ ի պատմութեան եւ ’ ի բովանդակ թագաւորութեան Հեթմոյ ոչ ոք յիշի. գուցէ եղբայր նորա Լիկոս կարգեալ էր յայդ, զի ոչ նշանակի սմա պաշտօն ’ ի պատմութեան [5]: — Որպէս Մարաջախտն ` Գունդստապլին, այսպէս եւ ընդ ձեռամբ Սենեսկալին էր չորրորդն յաւագ պաշտօնէից հոգաբարձուաց պետութեանն ` այն է Ջամբռլայն (Ciambellanus, Chambellan), որ է Սենեկապետ, կամ Հանդերձապետ արքունի, իբրեւ Զգեցուցանող թագաւորին Արշակունեաց, կամ Պռոտովեստիարն Բիւզանդացւոց ( Προτοβεστιάριος, Protovestiarius), պահապան նշանաց եւ զգեստուց նորին, յօրինիչ հանդիսից, համարակալ գանձուն, եւ այլն, գուցէ եւ տեսուչ եւ քննիչ աշխարհապահ ամրոցաց, որպէս էին սենեսկալք այլոց պետութեանց Փռանկաց յարեւելս: Սակաւք ոմանք յիշին եւ յայսմ պաշտաման, որոց առաջին առ Լեւոնիւ օտարազգին Օլիվիէր [6]:

Յետ չորեցուն աւագ պաշտօնէիցս ` գլխաւոր հանդիսանայ Ջանցլերն (Cancellarius, Chancelier), այսինքն Ատենադպիր կամ Քարտուղար արքունի. որ յաւէտ յեկեղեցական կարգէ ընտրէր, յորում՝ յայտ է թէ գիտնագոյնքն գտանէին ’ ի գրութիւն եւ ’ ի շարագրութիւն բանից եւ ’ ի թարգմանութիւնս լեզուաց. որոց առաջին եւ նախածանօթ է մեզ Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Սսոյ ( յետոյ կաթողիկոս ). եւ զի այսպիսի մեծի արքայական քաղաքի հոգեւոր վերատեսուչն էր պաշտօնեայն, ապա եւ մեծապատիւ էր քան զյոգունս ’ ի պաշտօնէից, այլ ոչ մեծազօր, եւ գործ էր նորա գրել եւ ստորագրել արքունի հրովարտակաց, կրելով եւ պահելով զկնիք թագաւորի, եւ ըստ աստիճանին ` դատողական եւս վարելով տեսչութիւն, յառանձին կարեւոր դէպս [7] ։ — Յայտ է թէ ընդ ձեռամբ մեծի ատենադպրին էին եւ այլ արքունի Գրագիր ք, որպէս եւ յիշին ուրեք ’ ի գիրս [8]. դարձեալ եւ Թարգմանք եւ գրիչք այլ եւ այլ լեզուաց, որպէս լատինականի, յունի, փռանկի եւ արաբացւոց. առաջնոյն ` առ Լեւոնիւ յանուանէ յիշի Բաւոն (Bavon կամ Bovon), որ եւ ընդ Հեթմոյ - Հեղեայ դեսպան առաքեցաւ առ կայսր Ալամանաց եւ առ Քահանայապետն Հռովմայ (1211):

Ի կանոնի Թագաւորօրհնէից ընթերցաք ’ ի պաշտօնեայս տանն արքայի եւ զ Պօդլեր, (Butellarius կամ Buticularius, Boutillier), որ է Մատռուակ, կամ լաւ եւս Գինեպետ, եւ տնտես սեղանոյ արքայի. որոյ իշխանութիւն կամ պաշտօն ոչ ձգի արտաքս, այլ զի զօրըստօրեայ պարէն թագաւորի հոգայ ` մեծ եւ զգուշաւոր պաշտօն համարեալ է: — Ի նմին Կանոնի յիշեցաւ եւ Աւագ Չայուշ որ նշանակէ զՆուիրակապետ կամ Սուրհանդակապետ. յայտ է ’ ի կոչմանէն ` ’ ի Թուրքաց ներամտեալ պաշտամանս, նաեւ յարքունիս կայսերաց Բիւզանդիոնի նոյնպէս կոչելով, Ο ’ μέγας Τζαούσιος. առ որս ` հրամանատար էր սա երկաթաբիր եւ սակրակիր սպասաւորաց, ’ ի ձախմէ գօտւոյն կրէր փքին կամ աշտեայ, եւ էր ինքն ընդ ձեռամբ Պռիմիկուրին, որ է հազարապետ պալատանն:

Պռոքսիմոս ` (Proximus) յիշեալ ’ ի Ն. Լամբրունեցւոյ ` ոչ է ստուգապէս համազոյգ պաշտօնէի ` որ այդու անուամբ կայր ’ ի դրան կայսեր, այլ Համարակալ եւ ոստիկան ելի եւ մտի առ մերս: Առ Լեւոնիւ, յամի 1214, յիշի աղաւաղեալ անուամբ ’ ի լատին պատճենի ուրեք ` Պռոքսիմոս ոմն. բայց յետ Լեւոնի ’ ի բարգաւաճել Այասու մեծի ծովային շահաստանի ` ստէպ յիշի Պռոքսիմոսն [9]. եւ ընդ իշխանութեամբ նորին ` Գլխաւոր ն Բաժտան Այասու եւ այլ ստորակարգ պաշտօնեայք, յորոց մի եւ Դպրապետ մաքսատանն, ’ ի լատին պատճենի ` յամի 1310` կոչեցեալ Protonotarius Duanæ Secretorum ( Նօտարապետ գաղտնեաց կամ Դիւանաց մաքսին ) [10]: — Գլխաւորք կոչէին եւ վերակացուք ծովաբերդից եւ նաւահանգստից, որք եւ Մինապան ` արաբախառն բառիւ, եւ փռանկ բառիւ Capitaine [11], կամ ըստ Լատինաց ` Capitaneus. այսպէս կոչի եւ ատենապետն կամ մեծ Դատաւորն արքունի, Capitaneus Curiæ Regis: Իսկ այլ ստորակարգ պաշտօնեայք այսր ատենի ` ոչ են ծանօթք, որպէս եւ ոչ այլոց ատենից: — Ատեանքն ` մանաւանդ արքունին կամ Վերինն ` Դարպաս կոչէին: ՅԱսսիզս ( Գլ. ԺԵ. ) գլխաւոր Դարպասուն ` Տուկ ( Դուքս ), կոչի ատենապետն ` Տիվան պաշի, թուրք բառիւ, եւ որք ընդ ձեռամբ սորա ` Տիւընցիք, այսինքն Դիւանականք: Յիշին եւ Երդված մարդիկն (Jury, Giurati), եւ Նօտարնի (Notaires):

Նշանաւորք քան զամենայն դասս մարդկան ’ ի հարստութեան Սիսուանեայցս, եւ հաղորդք քաղաքական եւ յաւէտ զինուորական պատուոյ, այլ եւ մասնակիցք եկեղեցականին, էին Ձիաւորք, ոչ սոսկ հեծեալք, այլ աւատական հրահանգօք կարգեալ Ասպետք, ըստ հին հայկական կամ պարսիկ կոչման, այլ յայսմ ժամանակի Ձիաւորք առձայնեալք. որպէս առ արեւմտեայսն ` նոյնպէս եւ առ մերքս յոյժ կարեւորք եւ անհրաժեշտ համարեալք ’ ի պահպանութիւն եւ ’ ի պարծանս պետութեան. որպէս զի հարկ էր ամենայն պայազատաց թագաւորաց եւ պարոնայց ` Ձիաւորս լինել, եւ ընդունել ’ ի պայմանեալ հասակի տիոց ` մեծաւ հանդիսիւ ` զաստիճանն զայն, յիւրաքանչիւր Վեհից, որոց ` լիճ ձիաւոր կոչէին: Այսպէս եւ իշխանապետք մեր զառաջինն ` յԱնտիոքայ Բրնձէն ընդունէին զասպետութիւն, կալով ժամանակ ինչ առ նմա ` ըստ հրահանգաց օրինի: Իսկ յորժամ Լեւոն ` գերի վարեալ զԲրինձն Պեմունդ ` թօթափեաց զլճութիւնն, եւ թագաւոր եւս եղեւ, այնուհետեւ ինքն եւ յաջորդք իւր տային զկարգն ` որդւոց իւրեանց եւ այլոց լիճ ճորտից, ընդ որս յիշի եւ Անտիոքացւոցն եւ այլ փռանկ իշխանորդւոց ոմանց ` ’ ի Հեթմոյ առնուլ զձիաւորութեանն կարգ, թէ եւ ոչ հպատակք նմին: — Վասն պատշաճ տիոց ձիաւորութեան ` Ասսիզն ասէ, « Ըղորդ հասակն ( լիճին ) տասնուհինկ տարին է, եւ ձիաւորութիւնն. զի առանց ձիաւորութեանն ` չկայ հասակ ». այլուր նշանակի չորեքտասան ամ տիոց: Այլ ’ ի պատմութեան մերում յիշին ոմանց արքայորդւոց եւ ազնուազարմից ձիաւորութիւնք ` վաղ կամ անագան քան զայդ հասակ. զոր օրինակ, Հեթում Ա ձիաւորեցոյց յամի 1259 զերկրորդ որդի իւր ` զԹորոս, որ անցեալ թուի յայնժամ զհնգետասանամենիւք. իսկ անդրանիկ նորին եւ յաջորդ Լեւոն Բ ` զերկոսին երէց որդիս իւր ` զՀեթում ( Բ ) եւ զԹորոս ` միանգամայն ձիաւորեցոյց յամի 1284, յաւուր մեծի տօնի Աստուածայայտնութեան, յորոց առաջինն ութեւտասանամեայ էր, երկրորդն հազիւ թէ չորեքտասանամեայ. ընդ որս « եւ այլ մանկունք իշխանաց եւ որք յարքունական սպասաւորացն ». յորում հանդիսի ներկայ գոլով Յովհաննու Երզնկացւոյ ` խօսեցաւ երկար ճառ, ’ ի բանն « Ամենայն անձն որ ընդ իշխանութեամբ է », եւ այլն: — Յետ թագաւորական օծման եւ պատերազմական յաղթանակաց ` մեծագոյն քաղաքական հանդէս ` ձիաւորութեանն էր. եւ որպէս եցոյց ճառախօսն ` սովորաբար ընդ արքունի պայազատաց ` սպասէին եւ այլք յազատաց ` ձիաւորել զորդիս իւրեանց: Մարթ է փոքր ’ ի շատէ զարտաքին հանդէսն գուշակել, այլ մեզ ցանկալի էր գտանել եւ զգրաւոր կարգ կամ կանոն ձիաւորութեանն, եւ եթէ օրէն իցէ ասել ` զձեռնադրութեանն, որպէս զթագաւորին. զի հարկ է ամենայնիւ ` թէ շարագրեալ կամ թարգմանեալ էր եւ այս օրհնութիւն ’ ի հայումս. այլ ցարդ ոչ հանդիպեցաք: — Կարեւորագոյն եւս էր գիտելն ` թէ յի՞նչ անուն եւ ձեւ կոչէին Ձիաւորքս Հայոցս. ըստ միո՞յ յերից այնր ժամանակի հռչակեալ կարգացն ( Հիւանդանոցին, Տաճարականաց եւ Տեւտոնաց ), եթէ մանաւանդ ա՛յլ ինչ օրինակ յարմարեալ, որպէս ’ ի դէպ է կարծել. ընդ սմին եւ հաւանել ` թէ առ մերովս Լեւոնիւ հարկ էր ընդունելի լինել այսպիսւոյ կարգաւորութեան, առ որով՝ թարգմանեցան եւ յերիւրեցան նախայիշեալ Թագաւորօրհնէքն եւ այլ կարգք եւ սահմանք հռոմէական եկեղեցւոյ եւ դարպասի: Է առ մեզ այսպիսի մատեան մի թարգմանեալ եւ գրեալ ’ ի ԺԴ դարու, բայց ոչ ունի զկարգ կամ զօրհնութիւն Ձիաւորի, այլ միայն զզինուց եւ զրահից, եւ դրօշու կամ նշանակի խաչակրութեան [12]: Հնագոյն գրիչք զասպետական կարգաց ` ոչ յիշեն զՀայկական ինչ առանձինն. բայց հեղինակք ոմանք ԺԷ եւ ԺԸ դարուց ` ոչ գիտեմ յորոց աղբերաց առեալ, ասեն եւ Կարգ Հայ ասպետաց ` հաստատեալ ’ ի ժամանակի հաստատութեան Տաճարականացն. այլ զի սոցայս հաստատութիւն եղեալ է յամի 1118 յԵրուսաղէմ, առ մերովս Ա Պարոն Թորոսիւ, թոռամբ Ռուբենի մեծի, ոչ կարծեմ զայդ ստոյգ. բայց հաւանագոյն զոր այլք ասեն ` ’ ի թագաւորաց մերոց հաստատեալ. եւ ինձ սիրելի էր ասել ’ ի Լեւոնէ Ա թագաւորէ: Երկու դասք ասեն լինել ասպետացս Հայոց, մի եկեղեցականաց կամ քահանայից, եւ միւս ` աշխարհայնոց. երկոցուն եւս նպատակ գոլով ` բանիւ եւ զինու պաշտպանել զուղղափառ հաւատս, եւ կրօնաւորիլ կանոնօք Ս. Բարսղի. պաշտպան ունելով զ Ս. Վլաս եպիսկոպոս ( թերեւս զնոյն ինքն զ Ս. Բարսեղ ). վասն որոյ եւ Ասպետք Ս. Վլասայ կոչէին. որ եւ այս ոչ թուի ինձ հաւանական, մանաւանդ զի յիշեն եւ այլք զԿարգ Ս. Վլասայ յԱսորիս, եւ յատուկ ’ ի Պտղոմայիս ` այլ ոչ ասեն Հայոց սեփական:

 

 

Նշան Ձիաւորացս էր խաչ կարմիր ` զպատկեր Սրբոյն Վլասայ ’ ի միջին ունելով. զգեստ ` ասուեայ սպիտակ: Զպատկերս երկոցուն եւս դասուց անուանեալ Հայ ձիաւորացս ` ընծայէ ոմն [13] յ ’ ասպետագիր հեղինակաց, որ եւ մեծ խնամով ասէ հետախուզեալ եւ ճշգրտագոյն զձեւսն աւանդեալ, որպիսի է աշխարհիկ կամ զինուորական Ձիաւորն ’ ի հանդիպակայ պատկերիդ: Ա ' յլ ոք ` կապուտագոյն ասէ զհանդերձսն, եւ զխաչն ոսկեղէն առ հայկական առիւծու [14]: Երկոքին եւս թուին ’ ի նկարէն պատկերաց լատին կամ փռանկ ձեռագրաց առեալ եւ աւանդեալ. ’ ի մեր հայերէն ձեռագիրս չեմք հանդիպեալ այսպիսեաց զինազգեստից ձիաւորաց. որոց ` եթէ այսպէս եւ եթէ այնպէս ինչ էր ձեւն, սակայն աներկբայ եւ անհերքելի է գոյութիւն ասպետաց Հայոց ’ ի հարստութեան Սիսուանեայց, դրուատելոց ըստ նախնեացն քաջաձիոց մերոց Հայկազանց, Մամիկոնեանց եւ Բագրատունեաց. որպէս, նախ մեծս Լեւոն կոչի Ձիավարժ հմուտ, եւ դաստիարակեալն ’ ի նմանէ Ռուբէն - Ռեմունդ ` Ձիավարժ գովելի. նոյնպէս Հեթում Ա, որ նախ ` հեծեալ դրոշմեաց զպատկեր իւր ’ ի դրամս, ապա եւ որդիք իւր, եւ նոցին յաջորդք, որպէս է տեսանել յիւրաքանչիւր դրամս [15]:

Որպէս ’ ի հնումն ` ’ ի Մեծ Հայս, նոյն եւ աստանօր ’ ի Սիսուան, մեծ զօրութիւն զինուորութեան Հայոց ` էր հեծելագունդն, եւ այնու բազում անգամ յաջողեցան ընդդէմ եւ ’ ի վերայ Եգիպտացւոց. եւ ոչ զանգիտեմ ասել, եթէ յայսմ մասին ոչ անարժանք գտան Ձիաւորքն Սիսուանայ ` դասակցիլ ընդ երեցուն նախայիշեալ կարգաց Փռանկ եւ Ալաման ձիաւորաց. եւ հարկ է ` թէ մեծաւ խնամով եւ թոշակօք դարմանէին յարքունուստ. այլ, ցաւէ՜, զի չեհաս առ մեզ ստոյգ ծանօթութիւն օրինաց եւ հրահանգաց մերայոցս զինուորութեան [16]: — Դարձեալ, որպէս անդ բնաշխարհն Հայոց ինքնին բերէր եւ բուծանէր զընտիր ազգ ձիոց, նոյն եւ աստ սահմանք Կիլիկիոյ եւ Կապպադովկիոյ [17]:

Զատ յաւագ պաշտօնէից պետութեանն եւ ’ ի դատաւորաց եւ ’ ի քաղաքատեսչաց, յայտ է թէ առանձին դասք պաշտօնէից եւ սպասաւորաց էին յարքունիս, զորոց ոչ ճանաչեմ զկարգ եւ զանուանս, այլ համարիմ թէ ըստ աւագասէր եւ ամենայարդար բարուց Լեւոնի, եւ ըստ ծանօթութեան բիւզանդական պալատան ( ուր եւ եկաց ժամանակ մի ), այլ եւ արեւմտեայցն ` ( Երուսաղեմին եւ Կիպրոսի ), բազմութիւն եւ բազմադաս էին դրանիկքն եւ ճորտք արքունի: — Վասն Հեթմոյ Ա գրէ ոմն ’ ի փռանկ հիւրոց նորին ` հինգհարիւրիւ չափ պաշտօնեայս կամ սպասաւորս ունել յարքունիսն: Նմին համեմատ իմանալի է եւ զտուն Թագուհւոյն. որոյ ` զատ յաւագ պաշտօնէից եւ ’ ի նաժշտաց, այլ ոմն հիւր յարքունիս Լեւոնի Բ, յամին 1283 աւելի քան զվաթսուն Ներքինիս սպասաւորս ետես. նոյնպիսիս ունել ասէ եւ այլոց տիկնայց աւագաց. իսկ զբազմութիւն ներքինեացդ, ասէ, ’ ի պատուհաս յանցանաց նոցին արարեալ: Բայց յաւուրս Լեւոնի թէ էին եւ թէ ոչ ` ’ ի պատմութեան նորին ոչ յիշին դոքա:

Այլ այսքան շատ լիցի առ այսոսիկ. դարձցուք եւ յայլ տեսչութիւնս Լեւոնի:

 

 

[1]             Այսպէս իսկ կոչի յԱսսիզն Անտիոքայ, ըստ թարգմանութեան կամ բացատրութեան երկասիրողին, այսինքն է Սմբատայ գունդստապլի, ( ԺԷ. ). « Առ Պարոնն կամ իր երեսփոխանն՝ որ է Պայլն » ։

[2]             Պայլք յիշատակեալք ’ ի պատմութեան.

1214-20 Սիր Ատան.

1219 Կոստանդին Թագաւորահայր.

1226 Օշին որդի Կոստանդնի.

1277 Գրիգոր որդի Օշնի.

1287-304 Հեթում (Պատմիչ), եղբայր Գրիգորի.

1304-7 Հեթում Բ.

1307 †29 Օշին, որդի Հեթմոյ Պատմչի.

1331 Վասիլ, Արքայահայր կոչեցեալ.

1335 †7 Պաղտին մարաջախտ.

Թերեւս Ա Օշնի պայլի թոռն է Սիր Օշին Պայլոնց † յԵգիպտոս յարշաւանս Ղազան ղանի, որ է յամս 1299-1301. եւ որոյ յիշին որդիք Թորոս եւ Վասակ, եւ երեք դստերք։

[3]             Յիշատակեալ ( Գունդստապլ ) Սպարապետք.

†1188 Պալտին.

1207 Ապլղարիպ.

1210-26 Կոստանդին Պայլ.

1226-79 Սմբատ, որդի Կոստանդնի.

1276 Լեւոն, որդի Սմբատայ.

1279 Օշին եղբայր Լեւոնի, որ եւ Սենեսկալ.

1283 Լեւոն.

1294-305 Հեթում, Տէր Կոռիկոսոյ ( Պատմիչն )

1307 Օշին Տէր Կանչոյ.

1308 †29 Կոստանդին, որդի Հեթմոյ Պատմչի.

1330-42 Ճուան Լիւզինեան, հայր վերջին (Ե) Լեւոնի.

1360 Հեթում։

Գունդստապլի վերնագիր այսպիսի ընծայեալ է. « Ծառայ Աստուծոյ եւ տիրող ծառայից նորին, ամենագով եւ ամենախնամ ’ ի զօրեղ Փրկչէն մերմէ Յիսուսէ՝ անվանելի զօրութեամբ արիացեալ, քաջամարտիկ զինուոր եւ արիագոյն Սպարապետ տանն Հայոց, բարեպաշտ եւ քրիստոսասէր իշխանաց իշխան, Գունդստապլ » Ա. Ա. ։

[4]             Մարաջախտք Սիսուանայ.

               1198-1214 Վասիլ, Տէր Վաներոյ.

               1215-1226 Վահրամ Կոռիկոսեցի.

               1226 †1258 Լեւոն, որդի Կոստանդնի Պայլի.

               1260 Լեւոն Ապլհասնանց Ասպասալար.

1277 †95 Օշին, որդի Կոստանդնի Լամբրունեցւոյ.

…… Թորոս, Տէր Սիմանակլայի.

1307-16 Սմբատ, Տէր Պինակին.

1329 †37 Պաղտին, Տէր Նղրոյ.

Անուամբ միայն

1387 Յովհան de Tabarie (’ ի Կիպրոս ).

1397 Յովհան de Brie*.

1440 Ա. Ա. յիշի ’ի Կիպրոս։

1459-63 Փեբոս, հարճորդի Յանոս թագաւորի Կիպրոսի։

* Commemoriali IX, N 71. - Դիւանք Վենետկոյ։

[5]             Սենեսկալք Սիսուանայ

1210-19 Սիր Ատան.

1277 †1307 Օշին, որդի Սմբատայ Գունդստապլի.

1307-16 Ռեմունդ, Տէր Միքայէլկլայի.

1321-31? Հեթում.

1391 Ֆրանչիսկոս Myre.

[6]             Ջամբռլայք.

1202 Սիր Ուլիվեր.

1218 Ճօսլին.

1288 Պետրոս.

1307 Թորոս.

1308-25 Հեթում Տէր Նղրի.

1386 Յովհան Myre.

1395 Յովհան Babin.

[7]             Ջանցլերք ( Ատենադպիրք ).

               1200-3 Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Սսոյ.

               1207 Վասիլ.

               1236 Մանուէլ.

               1243 Գրիգոր երէց.

                 ? Անդրէաս.

               1261 Թորոս արքեպիսկոպոս.

               1288 Հեթում.

               1307 Գրիգոր.

               1321 Տէր Կոստանդին արքեպիսկոպոս Դրազարկի.

               1331 Վասիլ։

               1333 Յովհաննէս Երիցանց.

               1335-45 Վասիլ.

               Առ Բ Լեւոնիւ փռանկ լեզուի Քարտուղարք յիշին՝ յամի

1271 Ճօֆրէ (Joffroy l'Escrivain)

1274 Կիյլոմ (Guillaume le Velu)

[8]             Յիշէ ոմն մի ըստ միոջէ զայսոսիկ Գրագիրս.

               Գրիգոր դպիր.

               Վասիլ դպիր.

               Հեթում երէց.

               Կոստանդին Շարահիւսանց.

Սարգիս երէց քեռորդի Ստեփանոսի Վահկացւոյ։

[9]             Ծանօթ Պռոքսիմոսք՝ յետ վերոյիշելոյ եղծանուանն, անագան ուրեմն յիշին

               1288 Օշին.

               1307 Թորոս, Տէր Ճօֆրէկլայի.

               1314 Օշին Եհաննենց.

               1321 Պարոն Պետրոս։

[10]           Այասու բաժտան Գլխաւորք ճանաչին, յամս

1288 Պր. Բակուրան.

1321 Պր. Կոստանց։

Իսկ Դպրապետ տեղւոյն՝ էր յամի

1310 Բարդողիմէոս ոմն.

[11]           Յամին 1304 Գլխաւորք ( Բերդապահք ) Այասու՝ էին Սիր Լիկոս եւ Կալաֆան. յամի 1314 ՝ Սիր Թորոս Միխայլենց ։

[12]           Օրինակի աղագաւ ընծայեսցի մասն ինչ օրհնութեան

« Զրահի, Սանձուց, որ եւ Սլեհնոյ, եւ Հագուցաց պատերազմականաց եւ մարտից յազգս իւրեանց.

Կնիք եւ օրհնութիւնն Աստուծոյ ամենակարողին Հօր X եւ Որդւոյ X եւ Հոգւոյն Սրբոյ X, եղիցի ’ ի վերայ այսմ Զրահիցս ( Ա. Ա. ) եւ Հագուցացս ( Ա. Ա. ), եւ ’ ի վերայ ագանողին զսա. ’ ի յորս առհայելով՝ արդարութեամբ զգեցցի, նախախնամելով քո եւ ուղղելով, Տէր Աստուած մեր. որպէս զի զբարձողն սորա ( Ա. Ա. ) պահեսցես անվնաս եւ աներկեղ, քաջամարտիկ եւ արիաբար զինակրել, եւ անսայթաք մնալ ամրափակ աջով քո. որ կենդանի ես եւ թագաւորես, Աստուած, յաւիտեանս յաւիտենից » ։

[13]           Schoonebeck.

[14]           Qui (La Croix) servait de brisure au lion d'Arménie. - Ֆաւէն, Favin, Théâtre d'honneur.

[15]           Ծանուցաք ուրեք ( յէջ 32 ), սորին Հեթմոյ Ա թարգմանել տուեալ զարուեստ Պայտարի յարաբ լեզուէ. ոչ գիտեմ այնր գրոց մասն իցէ եթէ այլոյ՝ Գրաստուն Բժշկարանն ( Ձիաբուժութիւնն, Vétérinaire), զորոյ գլուխս ինչ բանից ունիմք՝ ’ ի մագաղաթի գրեալ՝ յԺԳ դարու, ըստ ցուցակութեան տառիցն, եւ լեզուն խառնութեամբ փռանկ բառից ինչ՝ նման է Սմբատայ թարգմանութեանն Ասսիզաց եւ Օրինագրոց. օրինակ իմն. Առաջին գլուխն կամ յօդուածն, որ է « Յաղագս Կաղնալոյ ։ Գրաստուն կաղալն երկու ցեղ է. է որ ’ ի ծածուկ կաղայ, եւ է որ յայտնի. եւ որ կամենայ ճանաչել՝ այս է նշանքն. Որ ’ ի մէկ ոստիցն կաղայ՝ նա ’ ի գլխոյն շարժելն ճանչուի եւ ’ ի կալօփցնելն (galoper). եւ յորժամ հալծեցնեն զձին եւ կանգնեցնեն՝ որ պաղէ, եւ ձեռօք փնդռեն յերին եւ ’ ի ծունկք եւ ’ ի կոճքն եւ ’ ի սմբակքն եւ ’ ի յետի ոտնուին, նա երեւնայ թէ ուստի կու կաղայ։ Եւ յորժամ ’ ի դոյր քարուտ գետին կալօփցնեն, նա թէ ’ ի սմբակն կենայ կաղութիւն՝ նա երեւնայ. եւ թէ չլինի ’ ի սմբակն՝ նա երբ ընդ դար ’ ի վեր հանեն, կամ որ ’ ի սանդղամատն կոխէ՝ նա ’ ի վերայ բազկացն վախ հաստի։ Եւ յորժամ թապլի գրաստն՝ նա առաւել յայտնի կաղութիւնն։ Եւ երբ յանկասկած ’ ի շուռ ածեն զգրաստն՝ ’ ի մէկ դեհն ու ’ ի մէկայլն, նա թէ ’ ի կուրծքն կամ ’ ի բէճքն կենայ կաղութիւնն՝ նա երեւնայ » ։

[16]           Ապուլֆէտա պատմիչ արաբացի (’ ի Տարէգրութեան 1113 ամի ), ասէ սովորութիւն Հայոց՝ տալ ռոճիկ ձիաւորի 12 ոսկի ամսական, իսկ հետեւակի՝ 3 միայն. եւ թէ այսպէս առնէր տիկինն մեծի իշխանին Գող Վասլի, յետ մահուան առն իւրոյ։

[17]           Մինչ չեւ էր արաբացի երիվարաց հանդիսացեալ յասպարէզս դաշտաց եւ դպրութեանց, երիվարաց Հայոց վիճակեալ էր հռչակ առաջնութեան, ըստ դասական մատենագրաց. որք երկոքումբք այսոքիւք գերազանցեալ գրեն զՀայոց զօրականն, Աղեղնաւորութեամբ եւ Ձիաւորութեամբ. եւ որպէս առաջնոյն՝ զնոյն ինքն զնախահայր իւրեանց՝ զՀայկն՝ աւանդեն հնարող՝ սերունդք նորին, ոչ է անդէպ զնոյն եւ վասն հեծելութեան ասել. որոց՝ վկայի եւ ’ ի տոհմային պատմութենէ, մի ’ ի սիրելագոյն զբօսանաց եւ մոլութեանց՝ ձիասիրութիւնն կամ ձիավարութիւն. մոլութիւն՝ յորմէ հարկ եղեւ բազում անգամ զգաստից առաջնորդաց՝ զգուշացուցանել եւ զեկեղեցականս՝ նաեւ զբարձրագահս. որպէս Սուրբն Ն. Շնորհալի՝ ազդէր եպիսկոպոսաց իւրոց, զի « Նա եւ յընթացս ոչ երեւելի եւ կազմեալ երիվարօք եւ կամ կիսիշօք՝ ամբարձեալ եղիցին ’ ի բարձրն կոյս … եւ ոչ սրընթաց ձիովք շահատակեալ եւ խրոխտանալով … որպէս լսեմք զոմանց թէ իցեն » ։ Այլ եւ ինքն հեզահամբոյրն այն հայրապետ, որ թուէր աղաւնոյ թեւօք միայն օդապարել, ոչ անգիտակ հրապուրանաց եւ խիզախման աղեղնաւորութեան եւ ձիաւորութեան, կամելով երբեմն ընծայել ինչ արժանաւոր կայսեր Կ. Պօլսի ( Մանուելի ), առաքէր երիս նժոյգս եւ երիս աղեղունս, յայտ է թէ ամենաընտիրս եւ ամենարուեստս, թերեւս արաբիկս եւ դամասկիկս, պատշաճ եւ հակիրճ ուղերձիւ, ըստ իւրումն շնորհաբանութեան։ ­ Այսպիսւոյ անձին այսպիսի յիշատակ, զոր մոռացեալ էր մեր յեռուլ ’ ի վարս նորին, ( Շնորհալի եւ Պարագայ իւր ), անմեղադիր արասցէ զմեզ, եթէ սակաւ ինչ զարտուղել թուիցիմք յ ’ առաջադրեալ նպատակէս։