Լեւոն Մեծագործ

Գ. Կամարտիասեանք.

Յիշեցաւ ’ ի բազում նուագս ’ ի պատմութեանս ` եւ ցուցաւ մի յաւագ եւ ’ ի յաջողագոյն պարոնայց եւ լիճ ճորտից Լեւոնի ` Կումարտիասն Կոստանց, եւ երկիցս կարեւոր դեսպանութեամբք առաքեալ առ աւագագոյն պետականս, առ Փրետրիկ կայսր յԻսաւրիա, եւ առ նուիրակս Քահանայապետին եւ առ իշխանազուն Խաչակիրս ` ’ ի Պտղոմայիս. էին նորա եւ եղբարք երկու կրսերք ` Ճօսլին եւ Պաղտին, ամենեքին որդիք Հեռեայ սեբաստոսի, որոյ պատիւ յայտ առնէ ’ ի դրանէ կայսեր ընկալեալ յառաջ քան զմտանելն կամ անկանել ընդ տէրութեամբ Հայոց, եւ ազգաւ իսկ յոյն կամ լատին գոլ. դասեալ ընդ աւագագոյն պարոնայս դրան Լեւոնի, եւ տէր Կումարտիասայ եւ Նորբերդի, ’ ի գետահովտին Սելեւկիոյ. յորում թուի թէ եւ սա ինքն Կոստանց անդրանիկն ` տիրէր մեծի քաղաքին Սելեւկիոյ եւ Պունառայ բերդի: Ի վերայ մեծութեանցն եւ ճոխութեանց ` ունէին սոքա եւ առաւելութիւն գերագոյն, զազգակցութիւն ընդ թագաւորին եւ ընդ կաթողիկոսին. զի Լեւոն ինքնին ’ ի թղթին առ Իննովկենտ, ազգական իւր կոչէ զԿոստանց. իսկ Յովհաննու ` փեսայ իսկ էր Հեռի, եւ որդիքն ` քեռորդիք նորա: Եւ իբրեւ այսպէս պատուեալք եւ ’ ի մեծամեծ գործս վարեալք լինէին ’ ի Լեւոնէ, ոչ գիտեմ որպիսի՛ ինչ անգիտացեալ սոցա, կամ զանգիտեալ Լեւոնի, յեղակարծումն զչորեսին միանգամայն ` զհայրն եւ զորդիս ետ ըմբռնել եւ արգելուլ կապանօք ’ ի բանտ, յամի 1207. եւ թուի առ ծանր ինչ յանցուածոյ կամ կասկածի. զի բովանդակ ամս եթող զնոսա յարգելանին, եւ ոչ իսկ լուաւ աղաչանաց մերձաւորի նոցին եւ իւր մտերմի Յովհաննու, որոյ լոկ եւ կաթողիկոսութիւնն ` թո ' ղ թէ ազգակցութիւն ` ծանրակշիռ էր յայս դէպս: Ըստ այնմ եւ սաստկապէս սրտառեալ Մեծաբարոյն այն ` խոժոռեցաւ, ’ ի բաց դարձոյց զհայրապետական դէմսն ’ ի թագաւորէն, որպէս եւ սա զիւրն ’ ի կաթողիկոսէն. զի յոյժ ահաւոր եւ անխոնարհելի էր սիրտ Լեւոնի առ հակառակսն. այլ եւ Յովհաննուն ` անտեղիտալի գտաւ առ Լեւոն անգամ. եւ այսպէս աննկունք իրերաց հանդիպեալք ` ոչ այլ ինչ էր այնուհետեւ ակն ունել ` բայց որպէս յընդդիմակաց ամպոց բաղխելոց ` որոտմունս եւ ճայթմունս լսել երկուստեք, եւ արհաւիրս կացելոցն ’ ի ստորեւ. եւ երկաքանչիւր իւրայնովն սեփական իշխանութեամբ ’ ի վերայ իրերաց խիզախէին: Ոչ պատմին հակառակընդդէմ գործք նոցին. այլ չեն թեթեւ բանք պատմչին, եթէ « Այնքան մեծացաւ ատելութիւն ’ ի մէջ նոցա, մինչ զի ’ ի բաց մերժեաց զնա թագաւորն, եւ առաջնորդքն եւ իշխանքն Կիւլիկեցւոց ». որով եւ յայտ առնէ ` զի հեռաւորքն անծանօթք կամ անհաւանք իրացս ` ոչ կամէին մխիլ ’ ի ծանր եւ յանսովոր դէպքս, որ դոյզն անգամ հանդիպեալ էր յառաջ քան զայն ժամանակ. եւ գահընկէցութիւն Պետրոսի Գետադարձի ’ ի ձեռն Յովհաննու Սմբատայ Բագրատունեաց թագաւորի ` տակաւին աշխարհածանօթ էր եւ անհամբոյր յաչս ամենեցուն. այլ աստանօր ոչ ոք իշխէր կամաց Լեւոնի կալ հակառակ, նաեւ ոչ ստգտանել ոք զնա երեւի. այլ պարզաբար վկայեն պատմիչք ` փոխանակ Յովհաննու միաբանեալ եւ եդեալ կաթողիկոս Հայոց զՏէր Դաւիթ ` զարքեպիսկոպոսն Մսսայ եւ զառաջնորդ Արքակաղնոյն, որ եւ նախագահ դասեալ էր յուխտի եկեղեցւոյն ` յետ կաթողիկոսին ` ’ ի հանդիսի օծմանն Լեւոնի: Միայն Անանիա եպիսկոպոս Սեբաստիոյ ` որոյ յառաջագոյն իսկ ասի ակն ունել կաթողիկոսական աթոռոյ, որպէս եւ Յովհաննէս, ( մինչեւ ասել ոմանց եթէ սոքա եւ այլք ընկեցիկ արարին զտղայ կաթողիկոսն Գրիգոր, եւ ոչ թէ ինքնին քարավէժ եղեւ, թէպէտ եւ չէ հաւանելի ցայսվայր անկղիտանալ սոցա ), պատեհ համարեալ զհակառակութիւնն ` արար իւր թիկունս զսուլտանն Թուրքաց, եւ բաղբաղեալ ` լինել ’ ի զարմէ Գետադարձին, որպէս եւ աթոռակալ նորին աթոռոյ, քարոզեաց զինքն կաթողիկոս եւ նստաւ ’ ի Սեբաստիա: Իսկ Յովհաննէս եւ ոչ միոյ ’ ի նոցանէ կացեալ պատկառ, եւ ոչ իսկ թագաւորին, « մնաց ’ ի Հռոմկլայն պանդխտաբար, ըստ պատմչին, եւ ապրեցաւ անդ քաջութեամբ իւրով եւ իմաստութեամբ. եւ եկաց ընդդէմ ծածուկ եւ յայտնի հնարից նորա »: Իսկ իւր նախ ծածուկ եւ ապա յայտնեալ հնարքն, որով արդարեւ վնասեաց Լեւոնի եւ երկրին, այս եղեն, զի գրգռեաց զսուլտանն Իկոնիոնի ` Խոսրովշահ կամ Քէյխոսրու, եւ յարոյց ’ ի վերայ Բերդուսն ամրոցի, զոր եւ յեղակարծումն պաշարեալ բազմութեամբ զօրաց ` էառ, եւ ըմբռնեաց զտէր նորին Գրիգոր ` որդի ուրումն Լեւոնի, ոչ գիտեմ յորմէ՛ տոհմէ, յերկրորդում ամի գժտութեանն (1208), որ տեւեաց այլ եւս ամս երկուս կամ երիս, մինչեւ մեռաւ կաթողիկոսն Դաւիթ: Յայնժամ, զի մի՛ վերստին գայթակղութիւն լիցի ` նորոյ կաթողիկոսի ընտրութեամբ, փութացաւ իբրեւ հրեշտակ խաղաղութեան ` խաղաղեալն այնու սիրով ’ ի մենարանի Դրազարկու, եւ հայր տեղւոյն ` Հեթում - Հեղի, չոգաւ նախ առ համշիրակ իւր ( կաթողիկոսն ) ’ ի Հոռոմկլայն, եւ համբոյր բարուքն եւ բանիւք ` ամոքեաց զանուանեալն Մեծաբարոյ. ապա եկն առ Լեւոն, նոյնպէս յաղթեաց բազմաց յաղթողին. եւ արար հաշտութիւն ’ ի միջի նոցա, փաստս փարելիս եւ պայմանս ինչ երկուստեք պահանջեալ, որպէս երեւի. քանզի Լեւոն անդէն եւ անդ հրամայեաց հանել զԿումարտիասսն արգելեալս ’ ի բանտին ` զքեռորդիս կաթողիկոսին, յորոց երէցն եւ յառաջադէմ Կոստանց ` անդէն վախճանեալ էր, թերեւս եւ Հեռի հայր նոցա, զի ոչ յիշի ընդ Ճօսլինի եւ Պալտինի արձակելոցն. այլ առ ժամանակ մի չետես զերեսս կաթողիկոսին, մինչեւ ’ ի գալ ամին ` կատարեալ սէր եղեւ ընդ նոսա, ասէ պատմիչն. « եւ դարձոյց ( թագաւորն ) զամենայն աւանս եւ զինչս ` զոր առեալ էր ’ ի կաթողիկոսէն. եւ ուրախացան յոյժ հեռաւորք եւ մերձաւորք »:

[1]             Ըստ բանից Վարդանայ պատմչի ( Գլ. ՁԳ ), որ ակնարկէ ’ ի կոտորած միաբանիցն Ս. Յովհաննու Վանաց յԵզիտ ոստիկանէ։

[2]             Այս բանք են Կիրակոսի պատմչի։

[3]             Այս եւս բանք են նորին Կիրակոսի աշակերտին Վանականի։