Իսլամը հայ մատենագրութեան մէջ

ԲԱՌԱՑԱՆԿ ԵՒ ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՔ
       ԱԲԴԼԱՅ, 120. այսինքն՝ Աբդուլլայ (արաբ. ), Ծառայ Ալլահի (Աստուծոյ), անունն է Մահմէտի հօր. մայրն էր Էմինէ։ Կ'ըսուի թէ Մահմէտ ծնաւ իր հօր մեռնելէն ետքը. մայրն ալ կանուխ մեռաւ, եւ ինքն մեծցաւ նախ իր հարուստ մեծ հօր Ապտ էլ-Մոթալիպի եւ յետոյ իր աղքատ հօրեղբօր Ապու Թալիպի քով։
       ԱԼԻ, 115 (արաբ. ) լման անունը Ալի պինի Ապու Թալիպ, չորրորդ Խալիֆա (յաջորդ). ծն. 606ին, մեռաւ 661ին։ Միւս առաջին երեք Խալիֆաներն են՝ Ապու Պէքր, Օմար եւ Օթման։
       ԱԼԼԱՀ ԱՔՊԱՐ, 60 (արաբ. ). Ամենամեծ Ալլահ (Աստուած)։
       ԱԼՉԱՅ ՎԱՆԴ (ուրիշ օրինակներ ունին Ալուանդ, Յալուանդ, ) 141. եթէ սխալ չէ ուղղագրութիւնը։ Թերեւս պիտի ըլլար Նալչայվանդ, կօշիկներու եւ հողաթափներու կրունկներուն տակ գամուած մահկաձեւ երկաթը, որ է նալչա. իսկ վանդ=պանդ (կապել, հաստատել)։
       ԱՅ, ԼԸ, ԸՖ, 61. արաբերէն այբուբենքին երեք տառերը (արաբ. ) Հայր, Որդի, Հոգի կամ Երրորդութիւն նշանակելու համար։ Ղուրանի գլուխներէն ոմանց սկիզբը դրուած են գիրեր, որոնց նշանակութիւնը չէ ստուգուած։
       ԱՅԻԱՅ, ՇՐԱՅԻԱՅ, ԱՆԴՈՆԻԱՅ, 140. հաւանաբար թալմուտական զրոյցներէ առնուած, զոր Տաթեւացին կիրարկած է նաեւ իր Հարցմանց Գիրքին մէջ (եր. 338) այսպէս. «Այիա՛, որ է Աստուած առաջի մեր. Շրայիա՛, դու հաներ զմեզ Աստուած. Ա(ն)դօնիա, Տէր Տէրանց ընդ մեզ»։ Վարդան Վարդապետն ալ ունի այս բանաձեւը իր Արարրածոց Մեկնութեան մէջ. «եւ Մովսիսի ձգեալ զձեռն հանդերձգաւազանաւն խաչանիշ (?). Այիա՛, Աստուած իմ առաջի, եւ յաջակողմն ձգեալ՝ ասաց, Շրաիա՛. դու հաներ զմեզ Աստուած. եւ ի ձախն ձգեալ՝ ասաց, Ադոնիա, Տէրդ Տերանց ընդ մեզ. եւ ցամաքեցաւ յատակ ծովուն լայն եւ ընդարձակ մինչեւ երկոտասան ցեղքն Իսրայէլի հանդէպ միմեանց մտին» (Ձեռ. Ս. Յակոբայ Մատենադարանին, Թիւ 582, եր. 298)։
       ԱՊ(Ն), ԸԻՊՆ, ՌՕՀԱԶՂԸԴՈՒՍԱ, 60. ուղիղը Ապ արաբ., հայր. Իպն (արաբ. ), Որդի, Ռուհ էլ Գուտս (արաբ. )։
       ԱՄԻՐՄՈՒՆԻՔ122. ուղիղը Ամիր կամ Էմիր էլ Մումինիյն (արաբ. ), Տէր կամ Իշխան հաւատացելոց։ - Մահմէտ, իբրեւ աստուծմէ ներշնչուած ու առաջնորդուած, տիրեց իր ժողովրդին վրայ եւ կառավարեց զայն. ինքն եղար կրօնապետ եւ առաջնորդեց աղօթքի, եղեւ Դատաւոր եւ բանակի հրամանտար։ Իր մահէն ետքը ժողովուրդը ընտրեց յաջորդ մը, այսինքն Խալիֆա, միեւնոյն իրաւունքներով, բացի աստուածային առաջնորդութենէ։ Խալիֆան յետոյ կոչուեցաւ նաեւ Ամիր էլ Մումինին։
       Բաբուճ, 142. ուղիղը Փափուշ (փայ=ոտք, փուշիտէն ծածկել), «ոտք ծածկող=ոտքի աման (արաբ. )։ Թիւրքացած ձեւն է Բաբուճ կամ Փապըճ։
       ԲԱ ՆԱՄԻ ԽՈՒՏԻ, 178 (արաբ. ). Յանուն Աստուծոյ։
       ԲԷՀԵՇՏ, 131, 132, 138. Աւեստական Վահիշթօ=«Շատ լաւ», ինչպէս նաեւ Անու վահիշթա=»Լակագոյն աշխարհ». այսինքն՝ տեղ մը ուր ընտրեալներ պիտի բնակին հանդերձեալ կեանքի մէջ։ Իսլամ պարսիկներ այս անունը տուած են Դրախտին։ Պէհիշտ կամ Պեհէշտ (արաբ. ) պարսկերէն արտասանութեամբ։
       ԲԻԼԼԱՀԻ, տե՛ս ՎԱԼԼԱՀԻ։
       ԲԽԻՐԱ, ԲԽՀԻՐԱ, 120. ուղիղը Պահիրա, անունն է քրիստոնեայ մենակեացի մը։ Կ'ըսուի թէ երբ Մահմէտ 12 տարեկան էր կարաւանի մը մէջ Սիւրիա եկաւ իր հօրեղբօր Ապութալիպի հետ։ Երբ կարաւանը մօտեցաւ Բոստրա (Էսկի Շամ), այդ կողմեր քարայրի մը մէջ բնակող մենակեաց մը տեսաւ որ ճամբորդներէն մէկը ամպով շրջապատուած է. եւ յետոյ, տեսաւ որ երբ այն ճամբորդը ծառի մը տակ նստաւ, ծառին ճիւղերը աւելի մեծցան՝ նստողին վրայ հովանի շիելեու հմաար։ Պահիրա իր քով ճաշի հրաւիրեց բոլոր ճամբորդները, որոնք եկան անոր վրայ։ Պահիրա տեսնելով որ հրաւիրեալներուն մէջ չէ այդ խորհրդաւոր դէմքը, պնդեց որ ան ալ գայ։ Կու գայ Մահմէտ եւ Պահիրա կարգ մը հարցումներ կ'ուղղէ անոր Արաբներու պաշտած աստուածներու մասին, Մահմէտ կը դատապարտէ զանոնք, եւ օգտուելով առիթէն կը յայտարարէ թէ ինքն է խոստացուած մարգարէն։ Մենակեացը կը յանձնարարէ Ապութալիպին որ հոգ տանի պատանիին։ Կ'ըսուի թէ այս դէպքին Ապուպէքր ալ ներկայ էր, որ սկսաւ պատրաստուիլ ապագայ ուրիշ դէպքերու ալ։ Իսկ մենակեացին անունը Սարգիս է ըստ ոմանց կամ Գէորգ՝ ըստ այլոց։ Որիշ զրոյցի մը համեմատ, այս դէպքէն 12 տարի յետոյ, Մահմէտ Սիւրիա կու գայ Խատիճէի գործին մէջ եղած ատեն, իրեն ծառայ Մէսարային հետ եւ Բոստրայի մէջ կը հանդիպի Նեստոր անուն մենակեացի մը, որ ստոյգ նշաններով ճանչցած պիտի ըլլայ ապագայ մարգարէն, եւ այլն։- Հնագոյն հեղինակներ չունին մենակեացին անունը, իսկ վերջին ժամանակներու քրիստոնեայ եւ Իսլամ աղբիւրներու համեմատ Սարգիս է անունը մենակեացին, որուն տրուած է Պահիրա մակդիրը, որ արամերէնի մէջ կը նշանակէ Ընտրեալ։
       Ասոնք զրոյցներ են որոնց պատմական արժէքը կարելի չէ ճշդել։ Բայց ուշագրաւ է որ բիւզանդական մատենագրութեան մէջ կանուխէն կը յիշուի Պահիրա Սարգիս անուան տակ եւ կը համաձայնի Իսլամ աւանդութիւններու։ - Յայտնութիւնն Պահիրայի մէջ, գործ ԺԱ. -ԺԲ. դարու, որ պահուած է արաբերէն եւ ասորի լեզուներով, տարօրինակ կերպով զարգացուած է Իսլամ աւանդութիւնը։ Երեք մասերէ կը բաղկանայ այս գործը. ա. Իսլամ հարստութիւններու մասին պատմածներ, որոնց հանդիպած է Սարգիս։Պահիրա Սինա լերան վրաց։ բ. Իր խօսակցութիւնը պատանի Մահմէտի հետ Եաթրիպի անապատին մէջ։ գ. Սարգսի կանխասացութիւնները, որ մասամբ կրկնութիւնն է Բ. ի առաջին մասին։ Այս երկրորդ մասին մէջ կը պատմուի թէ Սարգիս ի՛նչպէս հաղորդեց Մահմէտին իր վարդապետութիւնը, օրէնքներն ու ա՛յն մասերը Ղուրանին որ կը վերագրուի վերջինին Մի Աստուածը Արաբներուն ճանչցնելու ծրնգրով։ Այս գրուածին յայտնի նպատակն է Մահմէտը ներկայացնել իբրեւ սուտ մարգարէ, որ իր կարծեցեալ յայտնութիւնները առած է հերետիկոս մենակեաց է մը (տե՛ս Bahira բառը Encyc. de l'Islam, էջ 589)։։Fr. Nau ունի ուսումնասիրութիւն մը։ L'Expansion nestorienne en Asie խորագրով Annales du Musée Guimet-ի Tome 40-ի մէջ (էջ 205-237) Քրիստոնեայ Արաբիոյ եւ Մահմէտի եւ Սարգիս Պահիրայի մասին։ Պահիրան կը թարգմանէ փորձեալ, եւ շատ հետաքրքրական են իր տուած տեղեկութիւնները Սարգիսի ինքնութեան նկատմամբ։
       ԲԱՄԻԼԱ, ԲՍՄԻԼԱՅ, 178. ուղիղը Բի-Իսմի-Ալլահ (արաբ. =յանուն Ալլահի). ասիկա առաջին մասն է ծանօթ բանձեւին, Պէսմէլէին, որու լմանն է, «Պի Իսմ Իլլահ էլ Ռահման էլ Ռահիմ», Յանուն Ալլահին Ողորմածի եւ Գթածի։
       ԲՔՐ, 103. ուղիղը՝ Բըքիր, Պիքիր (արաբ. ), Անբիծ, Աանարատ, Կոյս։
       ԴԱՃԱԼ, 108. ուղիղը՝ Թէճճալ (արաբ. ), Անտիքրիստոս, Նեռն։
       ԴՈՒՆԵԱ, ՏՈՒՆԵԱ, 116 (արաբ. ). Աշխարհ, աստիք,
       ԵԼԻԱՍ, տե՛ս ԽՏՐ։
       ԶԱՄԱՆ, տե՛ս Մահդիի զէման։
       ԶԱՊՈՒՐ, 109, 110 (արաբ. ). Մեղմուր, Սաղմոսք (Դաւթի)։
       ԶԱՔԱԹ, 11, 117, 163 կամ Զէքեաթ (արաբ. ) Տուրք։ Երկու տեսակ տուրք ունի Իսլամը. ա. Զաքաթ, որ օրինապէս որոշուած է եւ կրնայ տրուիլ արմտիքով, արջառով, պտուղով, ապրանքով եւ դրամով։ բ. Սատագաթ, որ կամաւոր է։
       ԸԼՄ(Ն), 61. այսինքն Իլմ (արաբ. ), Իմաստութիւն։
       ԸՆՃԻԼ, 109, 110 կամ ԻՆՃԻԼ (արաբ. ). Evangile (յունարէն Էվանկէլիօն), ԱՒԵՏԱՐԱՆ (Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի)։
       ԹԱԼԱՆ, 152 (արաբ. ). Աւար, առ եւ ապուռ, կողոպուտ։
       ԹԱԼԼԱՀԻ տե՛ս ՎԱԼԼԱՀԻ։
       ԹԱԼԱՊԱՏ, 129 (արաբ. ). կը նշանակէ Խնդրանք, պահանջք, աղաչանք, բայց հո՛ս ժամանակի եւ յաւիտենականութեան մասին է խօսքը։
       ԹԱԼԵՂ, 183. ուղիղը՝ Թալագ (արաբ. ), Արձակում (կնոջ), Ապահարզան։
       ԹԱՍԸՊ(ութիւն), 151, 180. ուղիղը՝ Թա՛ասուպ (արաբ. ), կրօնամոլութիւն, մոլեռանդութիւն, կամակորութիւն։
       ԹԱՎՐԷԹ, 97, 109, 157, 159. ուղիղը՝ ԹԷՎՐԱԹ (արաբ. ), եբր. Թօրա, Օրէնք (Հնգամատեան), եւ աւելի լայն առումով՝ Հին Կտակարան։
       ԻԼԱՀԸՆԱԶ տե՛ս ՌԱԲԱՆԱՍ։
       ԻՍՄԱՅԷԼ, 120147 (արաբ. ). Որդի Աբրահամու, անոր Ագար կնոջմէն (տե՛ս Ծննդ. ԺԶ). ստուգաբանօրէն կը նշանակէ լուիցէ Տէր։
       ԽՏՐ եւ ԵԼԻԱՍ, 107 (արաբ). Ենովք եւ Եղիայ։ Բուն Խտրն է Եղիա մարգարէ, Էլ։Խատիր կամ Էլ։Խըտըր, որ թիւրք եւ պարսիկ լեզուներու մէջ կը հնչուի ԽԸԶԸՐ։ ԷԼ- Խտր նկարագրուած է Ղուրանի ԺԸ. Սուրաթին մէջ։ Բարդ զրոյց մը ունի ան. Իսլամի մէջ կը պատկերացնէ Ելիասը կամ Իսլամը (Եղիա մարգարէն)։ Շփոթուած է նաեւ Ս. Գէորգի հետ։ Խտր եւ Իլիաս բարդուելով կազմած են Խտրիլլեզը, որ տօնական օր մըն է, Ապրիլ 23. եւ այդ օրը Ս. Գէորգ է Յունաց համար, Իսկ Խտրիլէզ Իսլամներու համար։ Խտրին կամ Խըզըրին նկարագիրն է ամենուրեքութիւն, նուազներու պաշտպան սուրբն է ծուվու վրայ։ Ռամկութեան մէջ պահուած է Խըզըրի նկարագրին մեծ գիծը. զոր օրինակ, «Խըզըրի օգնութեան հասաւ» կ'ըսէ ռամիկը՝ երբ նեղութեան մէջ գտնուի ան եւ իրեն անակնկալ օգնութիւն մը հասնի մէկու մը կողմէն։ Այս առումով Խըզըր կը յիշեցնէ նաեւ արագահաս Ս. Սարգիսը։ Անշուշտ այս է պատճառը որ շփոթուած է Ս. Գէորգի հետ եւս։ - Տաթեւացին իր Հարցմանց Գիրքին մէջ ալ կը խօսի Եղիայի եւ Ենովքի վրայ (էջ ՉԹ=709)։ -Մանրամասնութեանց համար տե՛ս al-Khadir բառը Encyc. de l'Islam, էջ 912- 916։ -Իսկ Խտր-գիրք, զոր կը յիշէ Տաթեւացին (էջ 115) արդեօք Գիրք-Ենովքա՞յ է։
       ԿՈՒՆՏ, 49, 50. Հայերէն բառ է Կունդ եւ կը նշանակէ ճաղատ, «քաչալ»=Կունդ մակդիրն է Արամազդին, որ Մահմէտին ալ տրուած է Հայոց մէջ։ Կունտ կը նշանակէ նաեւ սկունդ, շնիկ։ Կունտ օղլան բացատրութիւնը կար թիւրքախօս Հայոց մէջ, ակնարկելու համար Մահմէտի. այդ բացատրութիւնը ուրիշ առումներ ալ ունէր։ Նոյնպէս «քաչալ բառով կ'ակնարկուէր մահմետականներուն։ Կունդ մակդիրը, զոր Մ. Խորենացին կու տայ Արամազդին, Թ. Աւդալբէկեան կը ճգնի փոխել Կոնդի, որ կը նշանակէ եղեր հաստ, մեծ, ծայր, կատար, գլուխ, եւ հետեւաբար Կոնդով հասկալու է եղեր Հզօր կամ Մեծն Արամազդ (Ազգ. Մտնդր. ՃԺԵ, էջ 53-62)։ Բայց զուր ջանք եւ աւելորդ վաստակ. որովհետեւ Հ. Գելցեր ցոյց տուած է որ Հայք այլեւայլ Արամզդներ փոխ առած են Յոյներէն, «յորոց մի է եւ Կունդ ոմն արամազդ», հուն. այսինքն՝ Ճաղատ (=Կունդ), Արամազդ (տե՛ս Հտզօտ. Հայ Դից., թրգմ. Հ. Յով. Թորոսեան, տպ. Վենետիկ, 1897, էջ 132-133)։
       ՀԱԼԱԼ, 152։180 (արաբ. ), Արդար, չարգիլուած, որուն հականիշն է Հարամ, ընդհանրապէս երկուքը միասին կը գործածուին։
       ՀԱՃ կամ ՀԷԶ, 163, 166, 184. ուղիղը՝ ՀԱՃՃ (արաբ. ), ուխտադրութիւն Մեքկէ կամ Երուսաղէմ։ Էլ-Հաճճ (=ուխտաւոր), որու թիւրքերէն ձեւն է հաճի, որ Երուսաղէմի քրիստոնեայ ուխտաւորներուն ալ կը տրուի մղտըսի կամ մահտեսիի նման, որք նոյնպէս հայացած ձեւերն են մաղտեսի (արաբ. ) բառին, որ կը նշանակէ գուստէն (Երուսաղէմէն) եկող ուխտաւոր։
       ՀԱՅԵԱԹ, 61 (արաբ. ). կեանք, կենդանութիւն։
       ՀԱՐԱՄ(ութիւն), 51, 151-185 (արաբ. ). Անարադար, արգիլուած (Tabou)։
       ՀՈՒՐԻ(ք), 128 (արաբ. ). Յաւերժահարս, ։ հարսունք։
       ՂԸԴՈՒՍԱ տե՛ս ՌՕՀ.
       ՂԻԱՄԱԹԻ ՂԱՏԸ ՅԻՍԷ, 108, 085 (արաբ. ), Ղիամաթ կամ Գըեամէթ՝ Յարութիւն (մեռելոց), Ղատի՝ Դատաւոր. Յիսէ, ուղիղը՝ Իյսա (=Յիսուս). Դատաւոր Յարութեան կամ վերջին դատաստանի։
       ՂՈՒՐԱՆ, 177 (արաբ. ). Իսլամի Սուրբ։գիրքը. կը նշանակէ Կարդացմունք կամ Ասմունք. տե՛ս նաեւ՝ Փուրղան։
       Ղուրպան, 152, 157 (արաբ. ). Զոհ, Մատաղ։
       ՄԱԼԻՔԸՆԱՍ տե՛ս ՌԱԲԱՆԱՍ։
       ՄԱՀԴԻ ԷԼ ԶԱՄԱՆ, 107. ուղիղը՝ Մէհտի էլ զէման (արաբ. ). Մէհտի=Մեսիա, Զէման=ժամանակ այսինքն ժամանակին Մեսիան։
       ՄԱՀՄԷԴ, 183 (արաբ. ). սղեալ ձեւը Մուհամմէտ կամ Մօհամմէտ երկար ձեւերուն. կը նշանակէ Գովեալ։ Հիմնադիրը Իսլամին։ Բնիկ Մէքկէցի, ծն. 571ին եւ մեռաւ 632ին։-
       Հարիւրի մօտ անուններ տրուած են Մահմէտին. բացի այն մակդիրներէն, որոնք կ'արտայայտեն առաքինութիւն մը կամ յատկութիւն մը։ Կոչուած է Ահմէտ (փառաւորն), էլ-Մուստաֆա (ընտրեալն), Մահմուտ (փառաւորեալն) եւ այլն։ Մահմէտ կամ Մօհամմէտ (փառաւորեալն, գովեալն) իր արմատով եւ իմաստով նոյնէ Ահմէտին հետ. իսկ Ահմէտ համազօր է յունարէն Periclytos (փառաւորեալն) բառին։ Մահմէտական մեկնիչներ այնպէս մը կարծեն թէ Մահմէտին գալուստը գուշակուած ըլլայ Աւետարանի մէջ, հիմնուելով Յովհ. ԺԶ. 7-ի վրայ, եւ կ'ըսեն թէ հոն գործածուած Paracletos )Մխիթարիչչ) բառը պէտք է ըլլայ Periclytos. որովհետեւ, կ'ըսեն, ղուրանի մէջ (Սուրաթ 61, Այաթ 6) գրուած է.
       «Յիսուս, Մարիամու որդին, կ'ըսէր. ո՛վ Իսրայէլի զաւակներ. ես Աստուծոյ Առաքեալն եմ որ ղրկուեցայ ձեզի հաստատելու համար Օրէնքը (հնգամատեանը) որ ինձմէ առաջ տրուեցաւ ձեզի, եւ ծանուցանելու ճեզի գալուստը այն առաքեալին որ պիտի գայ ինձմէ ետքը եւ որուն անունը պիտի ըլլայ Ահմէտ» (Փառաւորեալ=Periclytos)։ Տե՛ս Քազիմիրիսքի, Ղուրան, էջ 459, Ծնթ. 3)։
       ՄԱՀՐ, 184 (արաբ. ). օժիտ, տուայր։ Մահր կամ Միհր, էրկան կողմէ տրուած օժիտը իբրեւ գին արագաստի արեան, որ անդառնալի է։ Արձակման ատեն ուրիշ օժիտներ կրնան վերադարձուիլ, բայց Մահրը (գին արեան) չի վերադարձուիր։
       ՄԱՀԻՃ, ՄԱԶՃԻԹ (=Մզկիթ), 131. ուղիղը՝ Մէսճիտ (արաբ. ). Սէճտէ=երկիրպագութիւն ընելու յատուկ տեղ Աղօթավայր։ Մասնաւորապէս այս անունը կը կրէ Մէքկէի աղօթավայրը հակառակ մեծ ճամի մը ըլլալուն։
       Մանշուր, 122 (արաբ. ) կամ Մէնշուր=հրատարակեալ։ Վեհապետական հրովարտակ կամ արտօնագիր, որ, ըստ աւանդութեան, Մահմէտի կամ իրեն յաջորդներու կողմէն տրուած են Հայոց, ինչպէս նաեւ ուրիշ քրիստոնեայ ազգերու, անոնց ազգային-եկեղեցական առանձնաշնորհումները հաստատելու եւ պաշտպանելու համար։ Մանշուրին Մեծը (ընդարձակ) կայ եւ Փոքրը (համռօտ) կայ։
       ՄԷՀՐԻՊ, ՄՀՐԷՊ, ՄՐՀԷՊ, 141, 142. ուղիղը՝ Միհրապ (արաբ. ), մահկաձեւ յատակագիծով գեղակերտ խորշ մզկիթներու մէջ հարաւային որմին մէջտեղը, հարաւային ուղղութիւնը ցոյց տալու համար աղօթաւորներուն։
       ՄՈՒՍՈՒԼՄԱՆ, 182 (արաբ. ). Մուսիլման, Միւսուլման, Միւսիւրման ձեւերն ալ կան ժողովրդի բերնին մէջ. ուղիղ ձեւը Մուսլիմո՛ւն (արաբ. )։ Տաթեւացին թարգմանած է «Սրպիկ հաւատ». բայց բառական թարգմանութեամբ կը նշանակէ Իսլամ հաւատքը ունեցող (Մուսլիմ). այսինքն՝ Մահմետական։
       Մուրտառ, 150, 151, 153 (արաբ. ). ռամկօրէն կ'ըսուի նաեւ «Մունտառ», բառական առումով՝ սատակ, սատկած, մեռած, իսկ լայն իմաստով, պիղծ, պղծեալ։
       ՄՍԱՖ, 112, 119, 168 (արաբ. ). Հատոր, գիրք. տե՛ս Փուրղան։
       ՅԻՍՈՒՍ, ՅԻՍԷ, 60, 100, 101. ուղիղը՝ Իսա կամ Իյսա (արաբ. )=Յիսուս։ Յիսա Նուրի Նուրդան (արաբ)=Յիսուս՝ Լոյս ի Լուսոյ, Յիսէ Ռուհ, Ալլահ եւ Քալիմաթ(ու) (արաբ. )=Յիսուս՝ Հոգի, Աստուած եւ Բան։
       ՆԱԼ, 140։142. ուղիղը՝ Նա'լ (արաբ. ), պայտ (սմբաւկաւոր կենդանիներու). մահկաձեւ ըլլալուն՝ լուսին ալ կ'ըսուի. իսկ Տաթեւացին կ'ըսէ «նշան եղընգան Մելքիսեդեկի»։
       ՆԱԼՉԱ, 142. Նա՛լ, արաբերէն, Նալչա (արաբ. ). պարսկերէն (պարսկ. ) նուազականալ, մարդոց կօշիկներուն կրուկին ներքեւ գամուած լուսնաձեւ պայտ։
       ՆԱԼԱԹ, 147, 150, 168. ուղիղը՝ Լա'նէթ (արաբ. ), Անէծք, Նզովք։
       ՆԱՄ, 177(արաբ. ) անուն. տե՛ս բա նամի խիւտա։
       ՆՈՒՐ, տե՛ս Յիսա։
       ՇԱՂՍԻԱԹ, 61. ուղիղը Շախսիյաթ (արաբ. ), Անձն, Անձնաւորութիւն։
       ՇՈՒՔՐ, 115 կամ Շիւքը (արաբ. ). Շնորհակալութիւն, Գոհութիւն։
       ՈՒԱԴ, 61. ուղիղը Հուվվիյէթ (արաբ. ), էութիւն։
       ՊՈՒՊԱՔՐ, 122. ուղիղը՝ Ապուպաքը, 122 (արաբ. ), Մահմէտի յաջորդող առաջին Խալիֆաին անունն է Ապուպաքը, որ կը նշանակէ Հայր (արաբ. ) Անդրանկան (արաբ. ). ոմանք կը ստուգաբանին Հայր Կուսի (արաբ. ), իր աղջիկը Ա'յիշէն Մահմէտի հետ ամուսնացնելուն համար։ Իր բուն անունն է Ապտ էլ։Քապա (=ծառայ Քա՛պայի), Մահմէտի հաւատալէն ետքը կոչուեցաւ նաեւ, Ապտ Ալլահ (=ծառայ Ալլահի)։ Ապուպաքը Կօրէյիշ տոհմէն է, ծն. 513ին եւ մեռաւ 634ին։ Իբրեւ առաջին յաջորդ (Խալիֆա) Մահմէտի, կոչուած է նաեւ Խալիֆաթ րէսուլ իլլահ (=Յաջորդ Ալլահի Մարգարէին)։ Տե՛ս նաեւ Ամիր էլ-Մումինին։
       ՋՀՈՒՏ, 147, 150, 163 (արաբ. ). Յուդայեցի կամ Յուդական (=Հրէայ)։
       ՋՈՀԱՐ, 61. ուղիղը Ճէվհէր (արաբ. ), ինչպէս նաեւ Կէվհէր (արաբ. ), այսինքն՝ Գոհար. բայց հոս աստուածաբանական առումով՝ Գոյացութիւն։
       ՌԱԲԱՆԱՍ, ՄԱԼԻՔԸՆԱՍ, ԻԼԱՀԸՆԱԶ, 61. ուղիղը՝ Ռաբ էննաս (արաբ. ), Մալք էննաս (արաբ. ), Ալլահ էննաս (արաբ), այսինքն՝ Տէր մարդկան, Ունող մարդկան, Աստուած մարդկան։։ Նաս (արաբ. ) Մարդիկ, Արարածք ամենայն։
       ՌԱՀԻՄ, ՌԱՀՄԱՆ, տե՛ս ԲՍՄԻԼԱՀ։
       ՌԱՄԻՏԱՆ, ՌԱՄԱՏ, 175 (արաբ. ). կը հնչուի նաեւ Ռամազան։ Աարաբական տարւոյն 9րդ ամիսը, որ նուիրական է Իսլամի համար իբրեւ ամիս պահոց։
       ՌՈՀ, ՌՕՀ, 60. ուղիղը՝ Ռուհ (արաբ. ). Հոգի։
       ։ՌՕՀԱԼ ՂԸԴՈՒՍԱ, ուղիղը՝ Ռուհ էլ Ղուսսա կամ Գուտս (արաբ. ), Հոգին Սուրբ։
       ՌՈՀԱԼԼԱՀ, 49. ուղիղը՝ Ռուհալլահ (արաբ. ), Հոգի Աստուծոյ։
       ՌՈՀԻՆԵԱՔ, 60. ուղիղը՝ Ռուիփաք (արաբ. )։
       ՍԱԼԱՄ, 141. ուղիղը՝ Սէլամ (արաբ. ) Ողջոյն, Բարեւ։
       ՍԱԼԱՒԱԹ, 112, 185 կամ Սալավաթ (արաբ. ) յոգնակին է Սալաթ (արաբ. ) բառին եւ կը նշանակէ Աղօթք. նաեւ Դաւանութիւն Իսլամ հաւատոյ. այսինքն Դաւանիլ թէ միայն մէկ Ասիուած կայ եւ Մահմէտ անոր առաքեալն է. լա իլլահ իլլալահ Մուհամմէտ րէսուլ ուլլահ (արաբ. )։
       ՍՈՒՆԻ, 180. ուղիղը՝ Սիւննի (արաբ. ), ուղղափառ, Իսլամի ուղղափառ օրէնքին պատկանող։ Տե՛ս հետեւեալ բառն ալ։
       ՍՈՒՆԱԹ, 51, 166. ուղիղը՝ Սուննաթ, որմէ Տաթեւացին շինած է Սուն[ն]աթ։ել (=թլփատել) բայը։ Բայց Սուննաթ (արաբ. ) արաբերէնի մէջ կը նշանակէ օրէնք, մեթոտ, եւ թլփատութիւն նշանակութիւնը անոր համար առած է մա՛նաւանդ թիւրքերէնի մէջ, որովհետեւ Իսլամի մէջ ըստ օրինաց գործողութիւն մըն է թլփատութիւնը, որուն բուն բառն է Խիթէնն (արաբ. ), որ Վաճիպ (պարտաւորիչ) է այրերու համահր։ Ըստ էլ։Շաֆիի նոյնքան պարտաւորիչ է նաեւ կանանց համար։ Տաթեւացին կը քխննադատէ կանանց թլփատութիւնը։ Մանրամասնութեանց համար տե՛ս Խիթէնն բառը Encyc. de l'Islam, էջ 1013-1016։
       ՍՈՒՐԱԹ, 106, 168-169, 177 (արաբ. ) դէմք, կերպարանք, պատկեր երեսաց։ Իսկ Ղուրանի մէջ այդ գիրքին գլխաւոր բաժանումները, այսինքն Գլուխները կամ պատկերները։ Ղուրանը բաժնուած է 114 սուրաթներու, իսկ իւրաքանչիւր սուրաթ բաժնուած է այէթներու (արաբ. եզակի), այաթ (արաբ. յոգնակի), այսինքն տուներու կամ համարներու։
       ՍՈՒՔՈՒՐ, 120 (արաբ. ). Կիսավրան, Ամպհովանի։
       ՍՔԻՆՍԱՐԱ, 177 (արաբ. ուղիղը սիքինսարամ արաբ. ) սուր գնդակ։
       ՎԱԼԼԱՀԻ, ԹԱԼԼԱՀԻ, ՊԻԼԼԱՀԻ, 60 (արաբ. ). Երդման բանաձեւ, կը նշանակէ Վալլահի=Աստուծով, Թալլահի=Աստուծով, կեանքովս կեանքիս վրայ, Պիլլահի=Աստուծով, Աստուծով կ'երդնում։ Այսինքն՝ կ'երդնում յանուն Աստուծոյ։
       ՏԱՃԻԿ(ք), 49, 50շշ. հայ դասական մատենագրութեան մէջ Տաճիկք կը նշանակէ արաբ, արուայիկ. ինչպէս նաեւ Տաճկաստան կը նշանակէ Արաբստան։ Արաբական Տայ կամ Տայաւ ցեղապետի մը անունէն ածանցած է Տաճիկ բառը, որ մեր մէջ թիւրք, Իսլամ իմաստով կը գործածուի։ Միխայէլ Ասորի հայերէնին մէջ կը կարդանք. ։«Եւ յայնմ ժամանակի յորժամ զօրացան Թուրքն, հնազանդեցան նոցա Արաբացիքն, որ Տաճիկք կոչէին վասն իշխանին իւրեանց փառաւորի եւ իմաստնոյ, որում անուն էր Տայաւ։ Եւ խառնակեցան Թուրք եւ Տաճիկք եւ եղեն ազգ մի» (Միխ. Ասորի, էջ 400)։ Թէոդիկ իր 1923-ի Տարեցոյցին մէջ (էջ 354։356) փորձ մը ըրաւ ամփոփելու Տաճիկ բառի մասին յայտնուած կարծիքները։ Փորձ մը միայն եւ ո՛չ թէ լման գործ մը։
       Տապիաթ, 61, 158 (արաբ. ). Թապիաթ, բնութիւն։
       ՏՄՇԽ, 180. ուղիղը՝ Տմըշգ (արաբ. ), Դամասկոս, Շամ։
       ՓԵՂԱՄԲԱՐ, 49, 51 շշ. ուղիղը՝ Փեյղամպէր (արաբ։), պատգամաբեր, Մարգարէ։
       ՓՈՇՄԱՆ, ՓՈՇԻՄԱՆ, 111 (արաբ. ). Զղչում, իսկ Փոշմանիլ, Զղչալ։
       ՓՈՒՐՂԱՆ, ՖՈՒՐՂԱՆ, 100, 109-110, 112 (արաբ. ). Ղուրանին ինչ ինչ Սուրաթները այդ վերնագիրը ունին։ Ղուրան կամ էլ-Ղուրան այլեւայլ անուններ ունի. էլ-Քիթապ (Գիրք), Քիթապուլլահ (գիրք Աստուծոյ), Քէլիմաթուլլահ (խօսք Աստուծոյ), էլ-Թէնզիլ (գիրք ի վերուստ իջեալ), էլ-Տիքը (Յանդիմանանք, admonition), էլ-Ֆորգան (ընտրութիւն, distinction, օրինաւոր եւ ապօրէնի, Բարիի եւ Չարի միջեւ), էլ-Մոսաֆ (հատոր, սքանչելի Codex)։ Էլ-Ֆորգան Ղուրանի մէջ գործածուած է Հնգամատեանի տեղ։ Ըստ Քաչիմրիսքիի էլ-Ֆորգան կը նշանակէ աստուածային յայտնութեան գիրքը երբ կ'որոշէ օրինաւոն ու ապօրէնը։ Կրնայ ըսուիլ թէ աստուածային գիրքերուն այն մասերը որ կը խօսուին սովորութեանց, սնոնդներու եւ այլն, մասին, կը կոչուին էլ։Ֆորգան, իսկ վարդապետական մասը՝ էլ։Հուտա (ուղղութեան, direction)։
       ՔԱԼԻՄԱԹ(ու), 100 (արաբ. ). Յոգնակին է (արաբ. ) (=Բանն=Լօղոս) բառին։
       ՔԱՂԸՐԴ, 121. կայ նաեւ Քաղրթ, Քաղերթ, ինչպէս նայեւ Քալէտ՝ հայացած ձեւերն են Խալիտ իպնի Վալիտ ին, որ նշանաւոր զօրաւար մը եղաւ Մահմէտի եւ Ապուպէքրի ատեն։
       Խալիտ արդէն հրամանատարն էր Մէքկէի բանակին եւ Ուհուտի պատերազմը շահեցաւ ի նպաստ Մահմէտի։ Խալիտ իսլամացաւ 629։ին եւ իբրեւ Իսլամ իր առաջին պատերազմը մղեց բիւզանդական բանակենրու դէմ Մութա՛ի մէջ եւ պարտուեցաւ. Մահմէտ պատուեց զինքն «սուսր Աստուծոյ» կամ «սուր Տեառն» տիտղոսով։ Խալիտ իր յաջորդական պատերազմներուն մէջ մեծ յաղթութիւններ շահեցաւ, այնպէս որ Մահմետականութիւնը Խալիտի զինուորական հանճարին եւ քաջութեան կը պարտի իր առաջին մեծ յաջողութիւնները։ Այս է պատճառը որ հայ պատմագիրներու քով ալ Խալիտ կը նկատուի գլուխ Իսմայէլացւոց եւ պատճառ անոնց զօրանալուն։ Խալիտ շատ անգութ եղաւ հանդէպ քրիստոնեաներու. իր սուրը յագեցուց անոնց անմեղ արիւնէն, երբ ջարդեց ստորին Եփրատի եւ Ասորիքի բնակիչները եւ ջախջախեց Հերակլի ոյժերը (634 Ամառը)։ Խալիտ մեռաւ Մէտինէի մեջ 641/642ին։
       Հայք, հաւանաբար, բառախաղ մը ըրած ըլլան Խալիտը հայացնելով իբրեւ Քաղիրթ, որ մեր լեզուին մէջ կը նշանակէ ընդերք, փարթ (շիրտէն, իշկէմպէ)։ Եւ այսպէս քաղիրթէն ալ շինեցին Քաղըրթանք, Քաղրթականք (Քաղրթի ազգակիցներ, արարք, Իսմայէլացիք) բառերը, ինչպէս նաեւ Քաղրթալեզուք, Քաղրթաշուրթն ժողովուրդ բարդերն եւ բացատրութիւնները, անոնց արիւնախանձ եւ արիւնառուշտ նկարագրին համար։ - Վրաց պատմիչ Ջունշէր կ'ըսէ. «Բայց ոչ ոք կարէ զաղէտս քրիստոնէիցն ընդ գրով արկանել՝ զոր կրեցին ի Սարակինոսացն, որք առ ժամանակ մի Քաղրթականք կոչեցան. զոր ասէ իսկ աստուածային Գիրք, եթէ Քաղրթոյ լեզուքն (իսկ Հայկազեան. Բառագիրք. Քաղերթալեզուքն) արբեսցին յարենէ անմեղաց։ Քանզի սկիզբն զօրանալոյ ազգին Քաղրթն եղեւ, որ էր իշխան սակաւ Իսմայէլականաց շրջաբնակաց (էջ 102)։ Իսկ Սամուէլ Անեցին կ'ըսէ. «Աստանօր նստի գլուխ ազգին Իսմայէլի նախ Քաղրթ(ան) անուն, զոր եւ գիրքն աստուածային պատմէ, թէ քաղրթաշուրթն ժողովուրդն յագեցուսցեն զսուրս իւրեանց յարենէ» (տե՛ս Քաղիրթ բառը Հայկազեան. Բառագիրք. )։ - Աստուածային Գիրքը, որուն կ'ակնարկեն Տաթեւացին եւ վերոյիշեալք, Երեմիայի Մարգարէութիւնն է, որու ԽԶ. 10-ին միջին նախադասութիւնը. - «եւ կերիցէ սուր եւ յագեսցի եւ արբեսցի յարենէ նորա» - բռնազբօսիկ կերպով յարմարցուած է Քաղրթի եւ անոր ցեղին։ Քաղըրթի եւ քաղրթականի վերաբերութեամբ հետաքրքրական է յիշել նաեւ «Գիրք Հերձուածոց»ի ՃԾԳ հատուածը, ուր կ'ըսուի - «Քաղերթական, որ է արիւնարբուաց», եթէ երբեք ուղիղ գրուած է Քաղերթական բառը։ այդ հատուածին արիւնարբու եւ կը նոյնացուի Պոլիկեանց (Պաւղիկեանց?) աղանդին հետ, որոնցմէ կին մը, Մարէ անուն, կախարդ եւ կունդ «հեղուլ արիւն մարդոյ բարի ասէր, եւ որ ուտէ եւ ըմպէ զարիւն մարդոյ՝ այն արդարութիւն» եւ այլն (տե՛ս Գիրք Հերձուածոց, Հրտ. Միաբան., Տպգր. Վաղարշապատ, 1892, էջ 20)։
       Ի՞նչ կապ ունի արիւնարբուներու աղանդը Քաղըրթի կամ Քաղըրթականց հետ։ Կրնա՞յ ենթադրուիլ թէ Քաղըրթական (=Քաղրթալեզու, Քաղրթաշուրթն) կիրարկուած ըլլայ պարզապէս այդ աղանդին արիւնարբու նկարագիրը արտայայտելու համար, քանի որ Խալիտի (=Քաղրթի) պատմութեան մէջ Քաղըրթականքը համազօր եղած է արիւնարբուքի, եւ հերձուածներու ցանկը կազմող կամ ընդօրինակող հայը, փոխանակ արիւնարբուքի դրած է Քաղերթական։ Վերջապէս անդրագոյն հետազօտութեան կարօտ բանասիրական խնդիր մը։
       ՔԱՐԱՄԱԹ, 116. ուղիղը՝ Քէրամէթ (արաբ. ), Սքանչելիք, Հրաշք։
       ՔԱՐԱՄԱԹՔԵԱՐ, 103. ուղիղը՝ Քէրամէթքեար (արաբ. ), Սքանչելագործ, Հրաշագործ։
       ՖԱՍԱՏ-ութիւն, 177. ուղիղը՝ Ֆէսատ (արաբ. ), Ապականութիւն։
       ՖԱՐՍԱՆԳ, 180 (արաբ. ) կամ Փարսախ. պարսիկ չափ հեռաւորութեան. հաւանաբար 3. 88 մղոն։
       ՕԹՄԱՆ, ՕՄԱՐ, 122. Մահմէտի առաջին չորս յաջորդներն (Խալիֆ) են. Ապուպէքր, զոր տեսանք. Օմար (արաբ։) 634-644, Օթման կամ Օսման (արաբ. ) 644-656. սպաննուեցաւ Ապուպէքրի որդի Մահմէտի ձեռքով. Ալի (արաբ. ) 656-661. այս ալ սպաննուեցաւ։