Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր երրորդ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Ի ՊԱՏՄՈՒԹԵՆԷ սկզբնաւորութեան ազգիս գիտեմք հաւաստեաւ եթէ մի ՚ի շինողացն աշտարակին, որոց խառնակեցաւ լեզուն, էր եւ Հայկ նախահաւ մեր. որ եւ իբրեւ իւրովքն հանդերձ դարձաւ յաշխարհ իւր, զիւր լեզուն զիարդ եւ իցէ եթող ՚ի սերունդ իւր եւ յազգ իւր. որպէս եւ փոքր եւ ի շատէ յառաջ բերաք ՚ի գլուխն Բնակչաց։ Իսկ թէ նոյն հայկեան լեզուն է որ մնաց անդր յաշխարհի իւրում ՚ի Հայաստան, եւ յաջորդութեամբ եհաս մինչեւ առ մեզ, զայս հաստատեն անուանք տեղեաց եւ արանց հետզհետէ անուանեալք ՚ի Հայկայ եւ ՚ի յետագայից նորա մինչեւ ցայժմ մնացեալք նովին նշանակութեամբք որովք կոչեցան ՚ի սկզբան անդ, եւ որով նշանակութեամբ վարէ նաեւ այժմեան լեզուն մեր զնոյն բառս. յորոց եւ զոմանս յառաջ բերցուք օրինակի աղագաւ։
       Արդ սկսեալ ՚ի ժամանակաց նորին իսկ Հայկայ, «Շինէ (ասէ Խորենացին ա. 10. վասն Հայկայ ) եւ գիւղ մի, եւ անուանէ յիւր անուն Հայկաշէն»։ Եւ ՚ի ա. 11. գրէ «Իսկ բլուրն ուր քաջամարտօքն Բէլ, անուանեաց Հայկ Գերեզմանս. որ այժմ ասի Գերեզմանք»։ Ահա նոյն բառք շէն եւ Գերեզման նովին նշանակ ութեամբ են մնացեալք եւ այժմ ՚ի մեր լեզու՝ որով կամեցաւ յայնժամ կոչել եւ Հայկ։ Որպէս եւ անունս Հարք, որով կոչեաց զլեռնադաշտակն։ Արմենակ որդի, որոյ անուն թուի ելանել ՚ի բառէս այր, զլեառն յիւր անուն կոչեաց Արագած. զսորին նշանակութիւնն եւս գտանես ՚ի մերում լեզուի, որ է Արմենակայ ագած. զի առ նովաւ բնակեալ ագանէր ըստ Խորենացւոյն։ Արմայիս որդի նորա զտունն զոր շինեաց՝ կոչեաց յանուն իւր , ասէ Խորենացին, Արմաւիր. իբր Արմայիսայ իր կամ երկիր։ Ըստ այսմ Գեղամ բերէ զմեր բարբառ Գեղ ամենայն. սոյնպէս և անուանք Գեղաքունի եւ Գեղամաշէն տեղեաց։ Ցոլակ եղբայր Գեղամայ, իբր ցոլացեալ ակն։ Գառնիկ թոռն Գեղամայ կրեալ ՚ի վերայ զանուն Գառին։ Արամ եւ Արայ բղխեն ՚ի բառէս այր եւ արի։ Այրարատ իբր Արայի արտ, այս ինքն երկիր, գետին կամ արատ. ըւր արդարեւ արատաւորեցաւ գեղ նորա մեռանելովն անդէն։ Անուշաւան. իբր անոյշ հաւան։ Յայտնի են եւ նշանակութիւնք անուանցս Հաւանակ. Վաշտակ. Առնակ. Նորայր. Զարմայր, իբր զարմանալի այր. Պերճ. Բազուկ. Սկայորդի. որ առ հասարակ նշանական են ՚ի մեր լեզու։ Սոնգունակ եւ Հրաչեայ, զորմէ Խորենացին ա. 22. «Հրաչեայ սա կոչի վասն առաւել պայծառերես եւ բոցակնագոյն իմն լինելոյ»։ Եւ Շնորհալին ՚ի վէպսն.
       «ԶԱրայն բնութեամբ գեղեցկացեալ,
       Եւ ըզՀրաչեայն դիմօք վառեալ»։
       Ըստ այսմ եւ անուանք հայկազեան թագաւորաց Պաճոյճ. Տիգրան, իբր տէգ երան. Վահան, իբր ով ահագին. Վահէ , իբր վահան։ Ըստ այսմ եւ անուանք յետագայիցս. Աւագ այր, զոր օտար ազգք եղծեալ փոխեցին յԱբգար. Սանատրուկ, զոր Խորենացին բ. 36. ստուգաբանեալ՝ «Կոչեցաւ, ասէ, Սանատրուկ, ՚ի դայեկէն զանուանակոչութիւնն առեալ. որպէս թէ տուրք Սանոտայ»։ Նոյնպէս եւ Սլաք, վասն դժնեայ բարուցն այսպէս յորջորջեալ։
       Այս ամենայն անուանք շատ իսկ ցուցանեն թէ այժմեան մերս գրոց լեզու՝ էր նոյն իսկ լեզու՝ որով խօսէին նահապետք մեր, եւ նոյն ինքն իսկ Հայկ։ Ուստի եւ է լեզու իջեալ ՚ի ժամանակէ անտի աշտարակաշինութեան, տեւեալ եւ հանապազորդեալ մինչեւ ՚ի մեզ. որով լինի մայր լեզու։ Զայս օրինակ ցուցեալ զմեր բարբառս լինել մայր լեզու, զհետ գայ հարկաւ թէ ուրեմն եւ զանազանի յայլոց լեզուաց։ Բայց առ բազումս ՚ի մատենագրաց եւրոպացւոց գտանի, թէ մեր լեզուն հայկական ածանցեալ իցէ յԱսորւոց, յարաբացւոց եւ ՚ի Հրէից. յորս հռչակաւորն Պօշար ասէ, գիրք ա. գլուխ 4. «Զի Հայոց եւ Ասորւոց սակս մերձաւորութեան լեզուին՝ նոյն էին տառք. զայս վասն այնորիկ ծանուցանեմ աստանօր՝ զի մի ոք անտեղի ինչ կարծեսցի թէ յարաբացւոց լեզուէ ածանցեալ իցէ հայկական բառս (պարիս)»։ Այլ զկարծիս իւր հաստատէ ՚ի բանից անտի Ստրաբոնի զոր յառաջ բերաք ՚ի հատորն Բ. ուր յաղագս վայելչութեան կերպարանաց բանք եղեն յերես 320. զի զԱսորւոց եւ զարաբացւոց եւ զայլոց ազգաց ոչ միայն զտեսիլ կերպարնաց եւ զվարս նման Հայոց ասէ լինել Ստրաբոն, այլ եւ զխօսս, մանաւանդ ուր մօտ առ միմեանս բանակին ասէ. եւ զայլ ապացոյց ածէ ՚ի մէջ՝ զնմանաձայնութիւն անուանց ազգացն այնոցիկ , որպէս զանունս Արամեան, որով կոչեն, ասէ, զինքեանս Ասորիք։ Այս բան Ստրաբոնի, որ եւ կրկին ՚ի ժզ. 784. հիմն եղեւ ամենայն բանից սփռելոց ՚ի զանազան գիրս արդի եւրոպացւոց վասն լեզուիս մերոյ։ Այլ եթէ մտադիր քննէին զբանս նորա՝ ոչ այնպէս համարձակ վճռէին։ Քանզի ոչ եթէ խառն ՚ի միասին բնակելոյ աղագաւ երից ազգացն ՚ի Միջագետս, որպէս ասէ եւ ինքն, ապացոյց ինչ իցէ եւ զբարբառ նոցա ազգակիցս միմեանց ասել. ապա թէ ոչ՝ զայդ ընդէ՞ր եւ զայլոց ազգաց չասիցեմք. զի ազգ իւրաքանչիւր ՚ի սահմանագլուխս բնակեալ՝ ՚ի հարկէ անխտիր վարէ բազում բառս ՚ի բարբառոյ ազգացն այնոցիկ առ որովք ինքն բնակի։ Նմին իրի եւ մերքն որք բնակէին ՚ի Միջագետս, եւ ՚ի հարաւակողմանս մեծին՝ մանաւանդ փոքուն Հայոց , բազում ինչ առեալ ունէին ՚ի հարկէ յԱսորւոց եւ յասորեստանեայց որպէս ՚ի բարս՝ զորմէ գրեցաք ՚ի վեր անդր, նոյնպէս եւ ՚ի բառս ինչ եւ յոճս խօսից. որպէս եւ նոքա ինչ ինչ ՚ի մերոց. բայց վասն այսր չէ մարթ ասել թէ ընդհանուր լեզուն Հայոց է ածանցեալ ՚ի նոցունց. կամ մի եւ նոյն լեզու է բառիւք ինչ եւ հնչմամբ զանազանեալ։ Իսկ վասն երկրորդ ապացուցի նորա յանուանէս Արամեան, ներելի է առ ակամայ տգիտութեանն սուրբ գրոց եւ պատմութեան ազգիս , թէ այլ Արամ է նահապետ Ասորւոց, եւ այլ Արամ Հայոց, որպէս եւ այլուր ասացաւ։
       Այլ իմն ածանցումն լեզուիս յառաջ բերէ եւ Ստեփաննոս բիւզանդացի ՚ի բառն Առմէնիա՝ ասելով. «Հայք (Առմէնք ) զազգ իւրեանց ՚ի Փռիւգիոյ սերեալ ասեն, եւ ՚ի բազումս նմանին փռիւգացւոց»։ Զայս ասէ գուցէ շփոթեալ ՚ի բանից Սիբիլլայի՝ որ վրիպկաւ ՚ի Փռիւգիա դնէ զլեառն Արարատեան, որպէս կարես տեսանել ՚ի գլուխն Լերանց. եւ զի ընդ յիշելն զԱրարատ լեառն յորում էջ տապանն Նոյի՝ զՀայս յիշէին, անտի կարծեմ համբաւեալ առ ոմանս՝ ՚ի փռիւգացւոց սերեալ զՀայս, զոր ոչ ասեն այլ օտարազգի մատենագիրք եւ ոչ մերքն, ուստի եւ ոչ Հայք. վասն որոյ ըստ կամի եւ ՚ի լրոյ այլոց դնէ Ստեփաննոս թէ Հայք ասեն սերեալ զինքեանս ՚ի փռիւգացւոց։ Իսկ պատմութիւն սուրբ գրոց յայտնի գրէ զայն ինչ՝ յորմէ զհետ գայ հաւաստեաւ փռիւգացւոց սերեալ լինել ՚ի Հայոց. զի ըստ սուրբ գրոց նախնի նահապետք ամենեցուն ՚ի Հայաստան էին, եւ անտի անցեալ գնացին հետզհետէ որպէս այլուր՝ նոյնպէս ՚ի հարկէ եւ ՚ի Փռիւգիա։
       Այսմ ամենայնի ՚ի վերայ հասեալ՝ պարտ է իբրեւ յայտնի ինչ արձանագրել թէ ա՛յլ է ամենեւին հայկազեանս լեզու յայլ ամենայն հին լեզուաց. որ եւ յայտ է բաց ՚ի բազմութենէ տարբեր բառից, նաեւ ՚ի կազմուէ բնիկ լեզուին ըստ հոլովման անուանց, ըստ խոնարհական բայից, ըստ համաձայնութեանց, ըստ պակասութեան սեռից, եւ այլն։ Այն բառք որք յօտար լեզուաց սպրդեալ մուծան ՚ի մեր լեզու, ոչ կարեն ՚ի դերեւ հանել զայս պարծանս հնութեան. զի ՚ի բազմաժամանակեայ գերութենէ ազգիս ՚ի մէջ Պարսից եւ Յունաց հարկաւորապէս մտանէին ՚ի մեզ օտարաձայն բառք, որպէս եւ յայլ մայր լեզուս գտանին սպրդեալ. բայց բնիկ լեզուն մնայ միշտ յիւրում սեփականութեան եւ հնութեան։ Այլ եւ բազում քննութեանց պէտք են յորոշել՝ թէ ո՛ր լեզու յումմէ է առեալ, բաց ՚ի բառից ինչ յայտնի եղելոց. վասն որոյ զոր Սքրոտեր ՚ի Գանձարանին արամեան թղթ. 45. թւէ զհայկական բառս առեալս յեբրայականէն, ՚ի քաղդէացւոց, յարաբացւոց, եւ ՚ի Պարթեւաց, ոչ վասն ամենեցուն եմք հաւանեալ։ Զի բաց ՚ի յոմանց՝ մարթ է ասել թէ գուցէ ՚ի հայկական լեզուէ են ածանցեալ առ նոսա, եւ ոչ ՚ի նոցունց ՚ի Հայս. որպէս զանունս Տիգրանակերտ, ՚ի նախնեաց Ստեփաննոսի ՚ի լեզուէ Պարթեւաց ասէ ածանցեալ. որպէս եւ յարդեաց Հարտուին ՚ի վերլուծութեան Պլինիոսի զ. 10. յեբրայեցւոց եւ ՚ի քաղդէացւոց լեզուէ. բայց հմտագոյն առ նախնիս Իսիւքիոս՝ ասէ լինել բառ հայկական, որպէս եւ է։ Ըստ այսմ եւ զանունս Պարտէզ՝ Պէռժիէ ՚ի բառարանի իւրում ՚ի բառն Բառատի՛ղուս՝ ասէ լինել քաղդէական կամ եբրայական. եւ ստուգաբանն յոյն առ Ռէլանտայ՝ Մարաց տայ. բայց նա ինքն Սքրոտեր ՚ի ստուգաբանութենէն ցուցանէ լինել հայկական։ Յայսմանէ յայտ է թէ քանի՛ անտեղի է զեգիպտական հին լեզուն նոյն ընդ մերումս համարել, (զոր եւ մերժէ Սքրոտեր ՚ի թղթ. 53. ) եւ ՚ի պատճառս Աքօլուդուս անուան ուրումն յերկբայս լինել, արդեօք եթովպացւոց լեզուն ՚ի հայկականէն՝ թէ հայկական լեզուն յեթովպացւոց է ածանցեալ, որք են Հապէշք։
       Եւ այսպէս զաշտարակաշէնն Հայկ եդեալ հաւաստեաւ սկզբնաւորօղ այսր մայր լեզուի մերում, ծաւալօղ լեզուիս արտաքոյ մեծին Հայոց պարտ է ասել զԱրամ նահապետ, զորմէ գրէ Խորենացին ա. 14. թէ յետ վանելոյ զՊայապիս Քաղեայ տիտանեան, որ բռնացեալ ունէր զմիջոց երկուց ծովուց զՊոնտոսին եւ զմիջերկրականին, զոր Ովկիանոս կոչէ, որ է ասել փոքր Ասիա, «Հրաման տայ բնակչաց աշխարհին ուսանել զխօսս եւ զլեզուս հայկական»։
       Յանցանել ժամանակաց այս գրաբառ լեզու հայկական յայլ եւ այլ գաւառական բարբառս փոփոխեցաւ, որպէս եւ յայլ ամենայն լեզուս է տեսանել. որոց թիւ եօթն յիշատակին առ նախնիս։ Սոքա են՝ ա. Կորճայք։ բ. Տայեցի։ Գ. Խութային։ դ. Չորրորդ հայեցի. այսինքն է՝ Չորրորդ Հայոց։ ե. Սպերացի։ զ. Սիւնի։ է. Արցախային։ Իսկ վճիտ հայկական լեզու մնաց ՚ի միջերկրեայ գաւառս եւ յարքունիս առ թագաւորազունս, որք բնակէին ՚ի կողմն ինչ Չորրորդ Հայոց. նմին իրի զայն լեզու կոչէ Միջերկրեայ եւ Ոստանիկ. իսկ զնախագրեալ գաւառական լեզուս անուանէ Եզերական, ըստ որում յեզերս կամ ՚ի գաւառսն որ կան ՚ի ծայրս Հայաստանեայց՝ այնպէս խօսէին։ Կորիւն եւ զՓայտակարանին յիշելով, զոր կոչէ կողմանս Մարաց, ասէ լինել խեցբեկագոյն եւ խոշորագոյն լեզու։
       Այժմեան աշխարհաբառ լեզու բնակչաց որ ընդ տէրութեամբ օսմանեանց՝ թուի լինել մնացորդ լեզուի նախայիշեալ չորրորդ Հայոց. իսկ սկզբնաւոր ութիւն աշխարհաբառ լեզուին երեւի լինել ՚ի մետասաներորդ դարուն. զի հետք ինչ նորուն գտանին ուրեք ՚ի թուղթն Մագիստրոսի. ապա թուի ծաւալեալ յերկոտասաներորդ դարու. ըստ որում բազում ուրեք տեսանի առ Մատթէոսի պատմագրի եւ առ Մխիթար բժշկի. եւս առաւել յաճախեալ յերեքտասաներորդ դարու, զոր ցուցանեն գրուածք Գրիգորի անաւարզեցւոյ եւ Ստեփաննոսի օրպէլեան ՚ի գլուխն կը։ Բայց եւ սոյն այս աշխարհիկ բարբառ այլ եւ այլ է ըստ այլ եւ այլ կողմանց. առաւելեալքն տարբերութեամբ են ագուլեցւոց, վանեցայ, եւ Մոկաց, զոր յիշեալ է մեր ՚ի նոր Հայաստան ՚ի թղթ. 161. նաեւ պէյլանցոց որ առ Անթաքեէիւ՝ այսինքն է հին Անտիոքաւ, որ կարի օտարաձայն է. յորմէ թուի հայկազեան ինչ գաղթականի ՚ի վաղուց անտի բնակաւորեալ անդանօր։