Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր երրորդ

ՅԵՏ յառաջ բերելոյ զհաւաստի պատճառս ՚ի նախնի յիշատակարանաց առ ՚ի ցուցանել զհնութիւն լեզուիս ՚ի ժամանակէ անտի աշտարակաշինութեան, ածցուք ՚ի մէջ եւ զայլ հաւանական պատճառս, եթէ սոյն այս լեզու էր եւ առաջին մարդոյն նախ քան զաշտարակաշինութիւնն։
       Ա. Առաջին պատճառ ՚ի պատմութենէ սուրբ գրոց եւ արտաքնոց։
       Զայսմանէ հարկ է ընթեռնուլ ՚ի գլուխն Բնակչաց զերրորդ յօդուածն ողջոյն եւ ՚ի միտ առնուլ, թէ առաջին նահապետք սակս բազմանալոյն իւրեանց սկսան ցրուիլ, եւ ելանել արտաքս քան զաշխարհս Հայոց, ուրանօր բնակեալ կային զամս իբր 150. ընդ հայրական կառավարութեամբ նահապետին Նոյի։ Եւ քանզի վասն գտանելոյ տեղի բազմ ութեան իւրեանց ցրուեցան նոքա, ապա ոչ ամենեքին ելին յաշխարհէս, այլ մնացին անդանօր նոքա որք ունէին տեղի բաւական ՚ի պէտս իւրեանց, եւ յարօտ խաշանց եւ անասնոց իւրեանց. անդանօր մնաց եւ Նոյ նահապետ. զի յետ գրելոյ սուրբ գրոց թէ Նոյ ՚ի Հայաստան ել ՚ի տապանէն՝ ոչ յիշէ ինչ զփոխադրելոյ նորա այլուր։
       Արդ գաղթականքս այսոքիկ իբրեւ հասին ՚ի Սենաար, անդ բուռն հարին շինել աշտարակ, որ էր գործ չարութեան, որպէս յայտ առնեն գիրք Իմաստութեան ժ. 5. ուր միաբանութիւն չարութեան կոչէ զժողով աշտարակաշինացն. եւ որպէս ցուցանէ նաեւ ոճն այն սուրբ գրոց Ծննդոց ժա. 5. իջանել Աստուծոյ ՚ի տեսանել զգործն . զի այս կերպ ասացուածոյ ցուցանէ զտհաճութիւն Աստուծոյ ընդ գործն. որպէս եւ ՚ի կործանմանն Սոդոմայ այսպէս գտանեմք ասացեալ Աստուծոյ. զնոյն ցուցանէ եւ նորահաս պատիժ խառնակութեան լեզուացն ՚ի շինօղսն. եւ ապա դադարեցուցանելն զգործն եւ ցրուելն զնոսա անտի։ Հայկ որ էր մի ՚ի շինողացն եւ ՚ի պատուհասելոցն՝ ոչ կամելով այլ եւս միաբան մնալ ընդ նոսա որք յայն գործ միջամուխ եղեն՝ ել անտի, բայց ոչ գնաց այլուր որպէս այլքն, այլ դարձաւ յառաջին տեղի Արարատեան՝ ուստի ելին զառաջինն. եւ անդ եգիտ աստ եւ անդ բնակիչս՝ որոց չէր գնացեալ ՚ի Սենաար. զորս ընդ իւրեւ առեալ միաբան մի ժողովուրդ կացոյց ընդ իւր. յորս որպէս հաւանական թուի՝ եգիտ եւ զՆոյ զառաջին նախահաւ իւր։
       Զայսոսիկ ՚ի միտ առեալ՝ պարտ է ապա եւ ճշգրտիւ մտադիր լինել նաեւ միւս բանից սուրբ գրոց, ուր զպատժելոյն գրէ այսպէս ասելով. Ծննդոց ժա. 7. «Խառնակեսցուք անդ զլեզուս նոցա»։ Եւ ՚ի 9. «Անդ խառնակեաց տէր Աստուած զլեզուս ամենայն երկրի»։ Որով բանիւ յայտ առնէ, թէ միայն անդ՝ ուրանօր շինէին զաշտարակն՝ խառնակեաց Աստուած զլեզուս. եւ արդարեւ այնպէս իսկ վայել էր արդարութեան Աստուծոյ։ Քանզի այս խառնակութիւն լեզուաց գոլով պատիժ՝ միայն զնոսա պատժել արժան էր՝ որք զշինուածն զայն գործէին զարժանաւորն պատժոյ. իսկ զնոսա որք չէին միաբանեալ յայն գործ աշտարակաշինութեան, եւ ոչ իսկ անդր գնացեալ, հակառակ էր արդարութեան Աստուծոյ պատժել եւ զանմեղսն։ Եւ որպէս ամենեքին ընդունին՝ ոչ անկաւ ընդ այսու պատժով Նոյ նահապետ արդարն եւ անմեղն, զի չէր միաբանեալ ՚ի գործ աշտարակաշինուե. զնոյն ապա պարտ է ասել եւ զայլոց, որոց մնալով ՚ի Հայաստան ընդ Նոյի, ոչ միաբանեցան ընդ այլոց, եւ ոչ իսկ ընդ նոսին գնացին։ Ապա ասելովն անդ, յայտնի ցուցանէ ոչ խառնակեալ Աստուծոյ զլեզուս բնակելոցն յիւրեանց առաջին աշխարհին Արարատեան . զորս եգիտ Հայկ նահապետ մեր աստ եւ անդ։
       Ի միտ առեալ այսպէս զհարազատ պատմ ութիւն խառնակութեան լեզուաց բանիւ սուրբ գրոց եւ արտաքնոց՝ ինքնին ընդունի ընթերցօղն զոր ինչ ունիմք ՚ի վերայ բերել։ Բաւական է յուշ ածել թէ Հայկ, որ կրեաց զայս պատիժ խառնակութեան լեզուի, ել ՚ի միաբան ութեան նոցա որք շինեցին, եւ գնաց ոչ այլուր որպէս այլքն, այլ յառաջին յիւր հայրենիսն՝ ուստի ելինն. ուրանօր գիտէր թէ մնացեալ կային նախնիք իւրեանց՝ որք ոչ ձեռն արկին յայս գործ, ուստի եւ ոչ կորուսին զլեզու իւրեանց. ուրանօր գիտէր եւ զլինել Նոյի նախահաւուն իւրեանց։ Բռնաւորն Նեբրովթ պատգամ առաքէր մեկնիլ յերկրէ անտի եւ դառնալ, զսաստկութիւն ցրտութեան պատճառ բերելով, նաեւ չարիս սպառնալով։ Հայկայ յանձն առնուլն զցրտութեան սառնամանիսն, եւ զմահուչափ պատերազմել ընդդէմ Նեբրովթայ, զորոյ գիտէր զզօրութիւնն։ Այս ամենայն յայտնի ցուցանեն թէ Հայկ ոչ կամէր կալ ՚ի միաբանութեան նոցա եւ ՚ի պատժի անդ բաժանման լեզուաց, զորոյ անձամբ զփորձ առեալ էր, այլ մնալ այնպէս որպէս էին նախնիքն իւր։
       Արդ այսու խորհրդով դարձեալ Հայկայ յառաջին Արարատեան երկիրն, եւ գտեալ անդէն բնակիչս յառաջնոց՝ որք խօսէին առաջին լեզւաւ, ընդ որս եւ միացեալ՝ եղեւ մի ազգ եւ մի ժողովուրդ, հարկ էր կամ նոցա թողուլ զիւրեանց լեզուն եւ կամ Հայկայ, եւ միոյն զմիւսոյն ուսանել զլեզու։ Զայս իմացեալ քաջ՝ ամենայն ոք դիւրաւ կարէ իմաստասիրել, թէ զիա՛րդ մարթ էր Հայկայ՝ որում այդչափ սիրելի էին նախնիքն իւր, եւ որ զնորաստացիկ լեզու իւր քաջ գիտէր լինել երկնառաք պատուհաս՝ չթողուլ զիւրն եւ ուսանել զլեզուն նախնեաց իւրոց, որ եւ էր լեզու անմեղութեան ժամանակի, եւ որով սուղ ինչ յառաջ եւ ինքն վարէր եւ հայր իւր Թորգոմ. առ որս այնչափ էր սէր նորա՝ մինչեւ զտեղին Հարք անուն իսկ եւ իսկ յիշատակ արձանագրել յանուն հարց իւրոց, որպէս գրեալ եմք ՚ի գլուխն Բնակչաց։ Արդ՝ որ անաչառ մտօք ուղիղ քննաբանեսցէ զասացեալքս, ինքնին ընդունի զայս մեր կարծիս. զի յայտնի տեսանէ ՚ի գործս Հայկայ՝ թէ յոյժ ախորժական էին նմա նախնիք իւր եւ վիճակ եւ լեզու եւ հաւատք իւրոց նախնեաց, մանաւանդ Նոյի՝ որ կենդանի էր տակաւին. եւ զիա՞րդ յամենայնի չնմանէր նոցա։
       Բ. Երկրորդ պատճառ առեալ յանուանէ նախնի տեղեաց։
       Այս պատճառ ամենայնիւ հաստատէ զառաջինն. զի ամենայն հնագիրք եւ ողջամիտ քննաբանք ՚ի պատմութիւնս վաղեմի ժամանակաց յորժամ գտանեն տեղի ինչ ՚ի վաղուց մնացեալ՝ որոյ անուն բերէ յարմարութիւն նախնի պատմութեան, իբրեւ մեծ ինչ յիշատակարան կամ մատեան ՚ի մէջ բերեն ՚ի վկայութիւն հաստատութեան այնր պատմութեան։ Այսպէս տեսանեմք ՚ի հնախօսութիւնս Յունաստանի, Իտալիոյ եւ այլոց , յորժամ չիք առ ՚ի ժամանակէ անտի մնացեալ ինչ մատենագրութիւն։ Զսոյն է տեսանել եւ ՚ի հնախօսութիս Մովսէսի. զոր օրինակ ՚ի գտանելն զերկուս գետս Եփրատ եւ Տիգրիս նովին անուամբ մնացեալս ՚ի ժամանակաց անտի Մովսէսի՝ ոչ ոք տարակուսի, այլ ամենեքին ընդունին թէ են նոյն՝ զորոց գրէ Մովսէս ՚ի գիրս Ծննդոց։
       Արդ որպէս անուանք տեղեաց աշխարհի մերում Հայկաշէն, Գեղամաշէն եւ այլ այսպիսիք, են իբր արձանք կամ գիր եւ յիշատակ Հայկայ եւ Գեղամայ եւ այլոց, որով ցուցաք զհնութիւն լեզուիս լինել ՚ի ժամանակէ անտի Հայկայ, նոյնպէս ունիմք յաշխարհի մերում եւ տեղիս, որք արձանագրեն զյիշատակ նոյեան ժամանակի յառաջ քան զՀայկ. եւ որ առաւելն է՝ են տեղիք առ հասարակ ՚ի շրջակայ Արարատեան լերին՝ ուր ել Նոյ ՚ի տապանէն, որք են իբրեւ անսուտ վկայք անցից եւ դիպուածոց՝ զորոց պատմէ Մովսէս եղեալ առ Նոյիւ, զորս մի ըստ միոջէ յառաջ բերցուք աստանօր առ ՚ի հաստատութիւն ասացելոցս։
       ՆԱԽՋՈՒԱՆ
       Հայկազունք առհասարակ յայսմ վայրի աւանդեն Նոյի արարեալ զիւր նախկին իջեւան յետ ելանելոյ ՚ի տապանէն, եւ աստանօր կալեալ զիւր բնակութի. եւ նորին աղագաւ այսպէս անուանեալ։ Եւ ահա բառքն են հայկականք, զնոյն նշանակ ութիւն ունին որով կոչեաց Նոյ եւ որդիք իւր, այսինքն է նախ իջեւան։ Այս աւանդութիւն Հայոց զոր մեք լսեմք միշտ՝ է աւանդութիւն վաղեմի յոյժ ՚ի նախնի նահապետաց իջեալ, յորոյ վկայութիւն ունիմք զՅովսեպոս. զի նոյն աւանդութիւն կայր ՚ի Հայս եւ ՚ի ժամանակս Յովսեպոսի որ ասէ. «Իսկ զայս տեղի (այսինքն զտեղի ելից Նոյի ) Հայք կոչեն Աբովադիրիոն. զի անդանօր զնշխարս պահեալ տապանին մինչեւ ցայժմ ցուցանեն բնակիչք»։ Յունական ձայնդ աբովադի՛րիոն՝ թարգմանի ՚ի մեզ տեղի ելից, չու, իջեւան. սովին բանիւ, որպէս ասէ մեկնիչն, կամի ասել Յովսեպոս՝ թէ Հայք այնպիսի անուն տային տեղւոյն՝ որ յունարէն թարգմանեալ՝ Աբովադի՛րիոն հնչէր. որ է նոյն ինքն տեղին Նախջուան։ Զայս յիշէ նաեւ տեղագրութին Եւսեբեայ։ Արդ՝ որպէս ՚ի Յովսեպոսէ եւ այսր մնաց միշտ եւ անունն եւ աւանդութին վասն տեղւոյն ուր էջ տապանն եւ ուր ել Նոյ, սոյնպէս եւ ՚ի սկզբանէ մինչեւ ՚ի Յովսեպոս կարէր մնալ։ Զայսմանէ տես եւ ՚ի Մեծ Հայս 219 եւ 220։
       ԱԿՈՌԻ
       Մինչեւ ցայժմ յոտին կայ այս գիւղ. զորմէ աւանդեն բնակիչքն լինել նոյն իսկ տեղի այգւոյն Նոյի. որպէս եւ յիշեն սուրբ գիրք Ծննդոց թ. 20. «Սկսաւ Նոյ այր հողագործ զերկիր գործել. եւ տնկեաց այգի»։ Զաւանդութիւն բնակչաց Հայոց հաստատէ նոյն իսկ անունն՝ որ է բառ հայկական, եւ ստուգաբանի արկ ուռի. իբր ասել կամելով՝ տեղի ուր Նոյ արկ կամ տնկեաց ուռ։ Հաստատէ եւ դիրք տեղւոյն. զի կառուցեալ կայ ընդ զառ ՚ի վայր նոյն իսկ Արարատեան Մասիս լերին՝ ուր ել Նոյ ՚ի տապանէն։ Հաստատէ եւ ստուգէ նաեւ պատուականութիւն եւ ազնուութիւն գինւոյն որ մինչեւ ցայժմ լինի անդանօր. ոյր աղագաւ, որպէս կարծեմ, արբեցաւ Նոյ, եւ ոչ եթէ առ անգէտ լինելոյ զօրութեան հասարակ գինւոյ՝ որ գոյր եւ յառաջ քան զջրհեղեղն։ Քանզի նախ քան զջրհեղեղն ՚ի գինւոյ այլոց տեղեաց ըմպելով՝ ոչինչ այլայլութիւն կրէր յինքն. բայց անփորձ գոլով սաստիկ զօրութեան գինւոյ Ակոռւոյն՝ նովին սովորական չափովն էարբ նաեւ ՚ի գինւոյ աստի, վասն այնորիկ կրեաց զայն արբեցութիւն, զորմէ պատմեն սուրբ գիրք Ծննդոց։
       ԵՐԵՒԱՆ
       Սուրբ գիրք Ծննդոց ը. 5. ասեն. «Յամսեանն մետասաներորդի՝ որ օր առաջին էր ամսոյն՝ երեւեցան գլուխք լերանց»։ Արդարեւ մեծ ուրախ ութիւն էր եղելոցն ՚ի տապանի. որոց նստեալ գոլով տապանաւ ՚ի վերայ Մասիս լերին՝ բաղձային ժամ մի յառաջ տեսանել զցամաքն. եւ ընդ տեսանելն զառաջին ցամաքն՝ ոչ երբէք մոռանային զտեղին, այլ ստէպ յիշատակէին եւ ստէպ միմեանց ցուցանէին։ Արդ ՚ի ստէպ յաճախութենէ այտի յիշատակելոյ՝ ինքնին մնայր անմոռաց յիշատակ երեւմանն։ Եւ ահա այսպէս եղեւ Երեւան տեղւոյն. ըւր ըստ աւանդութեան ամենայն բնակչաց՝ լերինք Երեւանին էին որք նախ առաջին երեւեցան եղելոցն ՚ի տապանի. եւ վասն այնորիկ կոչեցաւ ՚ի նոցունց Երեւան։
       ԱՌՆՈՅՈՏՆ
       Նոյն իսկ անուն այսր գաւառի յայտնի յինքն կրէ զանուն Նոյի, հայկական եւ նախդիր ՚ի վերայ ունելով. որ թէպէտ Արարատեան. ուր եւ թաղեալ ասեն զնոյն ինքն զՆոյ. թէպէտ եւ Վարդան աշխարհագիր ՚ի Նախջուան դնէ զտապան նորա։
       ՄԱՐԱՆԴ
       Գաւառ ՚ի Վասպուրական նահանգի, այլ ոչ հեռի յԱրարատեան լեռնէ. ուր աւանդութիւն ազգիս ասէ թաղեալ զկին Նոյի. որպէս յիշեն եւ յեւրոպացւոց Դաւէռնիէ ա. 8. եւ Շարտէն ճանապարհորդք. զորոյ եւ զանունն Նոյեմզարա արձանագրեալ ունին, որպէս կոչէ եւ Վարդան աշխարհագիր։ Եւ սակս այսորիկ կոչեցեալ Մարանդ, որ է անուն հայկական մայր անդ. զի արդարեւ մայր էր համօրէն ծննդոց Նոյի որ անդ թաղեցաւ։ Վասն այսր կարծեմ թաղեալ անդանօր եւ բազմաց ՚ի մեծամեծաց Տաճկաց, տեղի սրբազան համարեալ եւ առ նոսա սակս անդ թաղեալ գոլոյ մօրն հասարակաց։
       ՑՐՕՆՔ . ԱՍՏՂԻԿ
       Են հայաձայն անունք ՚ի ժամանակաց անտի Նոյի. որոց վասն Ոլոմպիոդորոս ՚ի հին աւանդ ութենէ պատմէ առ Խորենացւոյն ա. 6. թէ մին ՚ի կրտսեր որդւոց Սեմայ կոչէր Տարբան, որ զգավառ բնակ ութեան իւրոյ կոչեաց Տարօն. իսկ զտեղի բաժանելոյ եւ ցրելոյ որդւոց իւրոց կոչեաց Ցրօնս։ Երկոքին եւս են անուանք նշանակիչք գործոյն ՚ի մեր լեզու։ Զայս անգիր աւանդ ութիւն զոր պատմէր Ոլոմպիոդորոս ՚ի Յունաստան, ըստ նմին օրինակի պատմէին ամենեւին եւ մեր գիւղականք ՚ի Հայաստան. Զոր եւ բազումք ՚ի գեղջկաց, ասէ Խորենացին, զրուցեն մինչեւ ցայժմ»։ Այս անուանք մինչեւ ցայժմ արձանացեալ կան ՚ի սահմանս Մշոյ, որ է Տարօն. զի գտանի գիւղ Ցրօնք կոչեցեալ, ա՛յլ գիւղ Տաղօնք. եւ Ասղնբերդ, մանաւանդ թէ Աստղնաբերդ յորջորջեալ յանուն Աստղիկ դստեր Նոյի, զոր անդ յիշէ Խորենացին։ Ստուգ ութիւն այսոցիկ պատմելոցն յՈլոմպիոդորոսէ հաւաստի եւ ՚ի գողթան երգոցն, որ էր պատմութիւն ազգիս, ամենեւին համաձայն նմին. Բայց առաւել յաճախագոյն հինքն արամազնեաց ՚ի նուագս բամբռան եւ յերգս ցցոց եւ պարուց զայսոսիկ ասեն յիշատակօք. որպէս ասէ Խորենացի ա. 6։
       Արդ՝ քանզի բաւականին ցուցեալ համարիմք թէ այս ամենայն անուանք մինչեւ ցաստ յառաջ բերեալք՝ են ՚ի ժամանակաց անտի Նոյի, ինքնին զհետ գայ ընդունել թէ նոյեան, կամ որ նոյն է առաջին լեզուն՝ էր հայկական. որովհետեւ ամենեքին են նշանակիչք ՚ի նոյն հայկական լեզուի։ Բայց բերցուք եւ այլ ինչ ինչ անուանս ՚ի մերում լեզուի՝ որք զնոյն հաստատեն։
       Զի ՚ի ժամանակէ անտի նախաստեղծիցն բերել կամելով քանի յարմար ութիւն է ՚ի մերում լեզուի զպարտէզն ուր եդան նախաստեղծք՝ կոչեալ Դրախտ, կամ դարաստան, այսինքն ծառաստան. եւ այն իբր տեղի անախտուե։ Յայն սակս երեւի ՚ի ժամանակաց անտի սկզբնաւորու թեանն ՚ի նոյն յԱդամայ այս անուն եդեալ, մանաւանդ յետ անկմանն, յորժամ փորձիւ ծանեաւ նա յանձն իւր զհոգեւոր եւ զմարմնաւոր ախտս յորոց զերծ էր ամենեւին ՚ի դրախտին։
       Սուրբ գիրք ծննդոց գ. 20 գրեն. Եւ կոչեաց Ադամ զանուն կնոջ իւրոյ կեանս, զի նա է մայր ամենայն կենդանեաց։ Արդ ՚ի հայկական լեզուիս կին եւ կեանք ՚ի նմին յարմատոյ յառաջ գան, որ քաջայայտ երեւի առաւել ՚ի բազմաւորականն. որովհետեւ կեանք՝ ՚ի բազմաւորականն ՚ի մեզ. ըստ այսմ կեանք, կանայք կենաց, կանանց։
       Ծննդոց ժ. 10 գրեալ կայ վասն ներբովթայ. Եւ եղեւ սկիզբն թագաւորութեան նորա Բաբելովն .. եւ Քաղանէ յերկրին Սենաար։ Յայսմ Սենաար երկրի սկսան մարդիկ շինեալ աշտարակ միանգամայն եւ քաղաք. որպէս ասի անդ ժա. 2. 4. Գտին դաշտ մի յերկիրն Սենաար… եւ ասեն, եկայք շինեսցուք մեզ քաղաք եւ աշտարակ։ Յայտ է աստի թէ Քաղանէ կոչեցաւ առաջին բարբառովն նախ քան զբաժանումն լեզուաց սակս շինելոյ անդ քաղաք։ Արդ բառս Քաղանէ չէ ինչ հեռի ՚ի բառէս Քաղաք, որ է անուն հայկական մնացեալ յառաջին լեզուէ. որպէս Կրոտիոս եւ վասն Բաբելովն անուանն համարի յառաջին լեզուէ մնացեալ։
       Ծննդոց ը. 13. ասի եւ այս. Յամսեանն առաջնում որ օր մի էր ամսոյն՝ նուազեաց ջուրն յերեսաց երկրի. եւ երաց Նոյ զձեղուն տապանին զոր արար. եւ ետես նուազեալ էր ջուրն յերեսաց երկրի. Արդ ոչ ապաքէն ուրախ ութիւն մեծ էր այս փակելոցն ՚ի տապանին զամ մի ողջոյն, որք էին իբր նաւաստիք երեւելի նաւարկութեանն այնմիկ. ծասն որոյ եւ արժան էր չթողուլ զայն որ անյիշատակ. եւ ահա ՚ի հայկական բարբառս մեր գտանեմք զյիշատակ նորուն ՚ի նոյն իսկ յանունն առաջին ամսեան տարւոյն յորում եբաց Նոյ զձեղունն, կոչեցեալ Նաւասարդ. համառօտեալ յանուանէս նաւաստ աւարտ. զի յայնժամ եղեւ համօրէն մարդկան եւ տապանակերտ նաւունն նաւաստութեանն աւարտ. որով իմա ՚ի նոյն իսկ ՚ի նոյեանց արդեօք արձանացեալ զայս անուն։ Այս յայտ առնէ թէ յիշատակ այնր մեծի ջրհեղեղին ուրոյն իմն օրինակաւ մնացեալ կայր ՚ի վաղնջուց յազգի եւ յաշխարհի մերում՝ք ուր բնակեցան ելեալքն ՚ի տապանէ , եւ որդիք եւ թոռունք նոցա. զի ՚ի քննելն՝ արձանացեալ գտանեմք զյիշատակ նորուն ոչ միայն ՚ի հայկական անունս Նաւասարդ, այլ նաեւ յայլ նշանս եւ յազգային սովորութիւնս, որք բերեն զծանօթութիւն այնորիկ զորս նշանագրեսցուք։ Զի արդարեւ արժան էր նոյեանց անդուստ սկսանել զսկիզբն նոր տարւոյ, որոց եղեւ արդարեւ նոր կեանք եւ նոր օր. եւ ահա ՚ի մեզ ՚ի նմին նաւասարդ ամսեան սկսանի նոր տարի, զանուն յիշատակին կրելով ՚ի վերայ իւր անուան։ Զի եւ ձայնս նէվ ըստ Պարսից , որ է ըստ Յունաց նէօս եւ ըստ լատինացւոց նօվուս. է ածանց հայկական բառիս նոր, որ ՚ի բարդութիւնս լինի եւ նաւ. ՚ի բառն նաւակատիք, իբր նորակէրտութիւն եւ նորոգութիւն հանդիսի նոր շինութեան։ Արժան էր նաեւ յայնմ ամսեան նաւասարդի զյիշատակ տարեդարձին կատարել մեծահանդէս տօնելով. եւ ահա ունիմք յազգի մերում ՚ի Հայաստան ՚ի վաղուց անտի ՚ի ժամանակէ կռապաշտութեան տօն աշխարհախումբ ամենայն փառաւորութեամբ կատարեալ ՚ի նաւասարդի. որ թուի ՚ի սկզբանէ անտի ՚ի նոյեանց սկսեալ ՚ի շնորհակալ ութիւն Աստուծոյ վասն զերծանելոյ ՚ի ջուրցն հեղեղէ, եւ վայելելոյ ՚ի նոր պտղոյ երկրին. կամ լաւ եւս ասել՝ ՚ի յիշատակ տարդարձի այնր հռչակաւոր ողջակիզին՝ զոր Նոյ յետ ելանելոյ ՚ի տապանէն ՚ի Հայաստան աշխարհիս մատոյց ՚ի շնորհակալութիւն Աստուծոյ իբր ՚ի դիմաց համօրէն մարդկութեանս։ Բայց ապա ՚ի ժամանակս կռապաշտութեան փոխեալ այլայլեալ յանուն կռոց իւրեանց, եւ ապա յանուն Մաժանայ քրմապետին. իսկ ապա ՚ի Լուսաւորչէն մերմէ փոխեալ ՚ի տօն այլակերպութեան Քրիստոսիւ. բայց նոյնպէս աշխարհախումբ ժողովով ամենայն փառաւորութիւն ՚ի մէջ ազգիս անխափան մուծեալ յամենայն տեղիս՝ ՚ի նաւասարդի ՚ի նմին տօնի այլակերպութեան ջուր սրսկելոյ ՚ի վերայ միմեանց. սովոր ութիւն ինչ յանյիշատակելի ժամանակաց ՚ի հաւուց եւ ՚ի նախահաւուց մնացեալ. որ յայտ առնէ ՚ի նախնի ժամանակաց անտի առ մեզ եկեալ, յորում չիք տեսանել յարմարութիւն ինչ առ տօնն այլակերպութեան, բայց յարմարութիւն մեծ առ անցսն՝ որ ՚ի սկզբան անցին յայսմ նաւասարդի ամսեան ՚ի Հայաստան աշխարհիս. իբր ՚ի յիշատակ զերծանելոյ ՚ի համայնաջինջ ողողմանէ ջուրց անձրեւաց, նախ որդւոց Նոյի զայս, սովոր ութիւն սկսեալ , եւ ՚ի նոցունց ապա առ մեզ իջեալ։ Յաւել եւ զսովորութին ՚ի տեղիս տեղիս մնացեալ, ՚ի նմին տօնի այլակերպութեան աղաւնիս թռուցանելոյ ՚ի յիշատակ երիցս թռուցանելոյ Նոյի ՚ի տապանէն. որպէս առնեն յԻւսքիւտար յայնմ աւուր. յոյր սակս եւ ՚ի Տաճկաց կոչի այս տօն Կիւվէրճին բանայիրի, սակս բազմութեան աղաւնէվաճառացն, որք անդր ժողովին։ Այսչափ խուռն այլեւայլութիւնք իրաց ՚ի գործս եւ ՚ի հանդէսս եւ յանունն իսկ երեւելի ամսոյ նաւասարդի առ մեզ՝ բերէ արդարեւ իմաստնոց խորհել եւ ինչ ինչ իմաստասիրել. եւ զ՞ինչ այլ, բայց եթէ հաստատել զայն, ամենայն զոր մինչեւ ցայս վայր ասացաք եթէ վասն մնալոյ Նոյի ՚ի Հայաստան, եւ եթէ վասն մնալոյ լեզուի նորա ՚ի Հայս։
      
       Գ. Երրորդ պատճառ առեալ ՚ի ստուգաբանութենէ անուանց կենդանեաց։
       Սուրբ գիրք ծննդոց բ. 19 ասեն «Եւ ստեղծ եւս տէր Աստուած զամենայն թռչունս երկնից եւ ած զնոսա առ Ադամ տեսանել զինչ կոչեսցէ զնոսա. եւ ամենայն շնչոյ կենդանւոյ զինչ եւ անուանեաց Ադամ, այն անուն է նորա »։ Այս բանք սուրբ գրոց ցուցանեն, թէ Ադամ ըստ իւրաքանչիւր անասնոց բն ութեան կամ ձայնի՝ եդ նոցա անուանս. որպէս է տեսանել եւ ՚ի մեկն ութեան հին քերական ութեան հաւաքեալ ՚ի Յոհաննու եզնկացւոց՝ բերելով ՚ի Ստեփաննոսէ եւ ՚ի Մովսիսէ քերթողէ. «Սուրբն Գրիգոր պարթեւ եւ Աստուածաբան ասեն, թէ ըստ կերպարանացն նշմարեցուցանէր եւ դնէր անուն մարդն առաջին. եւ Փիլոն իմաստասէր (ասէ ) թէ ընտանեբար եւ ըստ բն ութեան դնէ նախաստեղծն զկենդանեացն անուն»։ Եւ ինքն Եզնկացի ասէ ՚ի նմին մեկնութեան. «Նախնին մարդկութես… ըստ որում տէր եւ իշխեցօղ ՚ի վերայ արարելոցն յԱստուծոյ զգայականկենդանեաց որ ՚ի ծովու եւ յերկրի։ Այլ եւ անուանս իւրաքանչիւրոց նոցա դնէ ըստ բարոյից եւ տեսակին զանազանութեան. վասն զի պարտ էր ամենայն իր ՚ի բաց երեւակիլ եւ անուամբ։ Եւ այսու յաւէտ պատուի յԱստուծոյ որպէս կցորդ լեալ յարարչու թեանն ՚ի դիրս անուանցն յարարելոցն յինքենէ»։
       Արդ եթէ գտցուք ՚ի մերում լեզուի անուանս կենդանեաց առեալ ՚ի բն ութենէ կամ ՚ի ձայնից նոցա, լինի եւ այն մի ՚ի նշանաց առաջն ութեան լեզուիս մերոյ։ Որ թղպէտ չծաղկեցաւ, որպէս արժանն էր, յայլ եւ այլ գիտութիւնս նա մանաւանդ անթիւք են՝ որ առ ՚ի նախնեացն մերոց կորուսեալ մատեանք, այլ քանզի յաղագս ընդհանուր կազմ ութեան լեզուիս են աստանօր բանքս, կան ՚ի նմա բազում բառք որ երեւին ըստ բն ութեան եւ մանաւանդ ըստ ձայնից կենդանեաց առեալ. յորոց զոմանս դիցուք աստանօր։
       ԱՆՈՒԱՆՔ ԿԵՆԴԱՆԵԱՑ Ի ԲՆՈՒԹԵՆԷՆ ԱՌԵԱԼ
       Առիւծ։ Իբր առօղ եւ ծուօղ, յափշտակիչ եւ գիշատիչ։
       Արծիւ։ Բայց մտադիր ընթերցողն տեսանէ թէ արուեստիւ եւ խորհրդով կազմեալ են կրկին անուանքս, որպէս վայել էր կազմել Ադամայ։ Երկոքին եւս կենդանիք թագաւոր ծանուցեալք՝ մին չորեքոտանեաց եւ միւսն թռչնոց. եւ ահա երկոքին եւս նոյնատառ անուամբ յորջորջեալ, միայն յետեւառաջ ութեամբ վանկից տարբերեալ։
       Երիվար։ Յերի իւրում վարօղ. ՚ի վերայ իւր կրօղ։
       Նապաստակ։ Ապաստանօղ. որոյ չիք այլ ինչ զէն, բայց եթէ ապաստանիլ ՚ի դժուարս եւ յամուր տեղիս։
       Կապիկ։ Իբր յինքն կապօղ. ունելով բն ութիւն որ նմանիլ կամի ամենայնի զոր տեսանէ։
       Շուն։ Ի շնթօղ բնութենէ իւրմէ առեալ։
       Աղուէս։ Որ աղու կամ քաղցր ձեւանայ։
       Ուղտ։ Ուխտ. որոյ ոխ առաւելեալ է քան զամենայն կենդանիս։
       Եղջերու։ Եղջերաւոր։
       Սիրամարգ։ Սիրող զմարգ։
       Աղաւնի։ Աղու ունի։
       Կաքաւ։ Քանզի ՚ի գնացս իւր ՚ի գետնի ոստոստելով –ընթանայ, իբր կաքաւելով։
       Արտուտ։ ՚ի բնակութենէն առեալ զի յարտորայս բնակի.
       Լօրամարգի։ Ի բնակուէն առեալ. այսինքն է ՚ի լօռս կամ ՚ի գիճին տեղիս բնակօղ։
       Բազէ։ Վաղէ։
       Աքաղաղ։ Այգուն աղաղակօղ։
       ԱՆՈՒԱՆՔ ԿԵՆԴԱՆԵԱՑ Ի ՁԱՅՆԷՆ ԱՌԵԱԼ
       Ճպուռն
       Ճնճղուկ Առեալ ՚ի տառէս ճ. եւ չ. ըր տիրէ ՚ի հնչմունս, նաեւ ՚ի թռիչս և ՚ի գնացս նոցա։
       Ճանճ
       Չիղջ
       Ձի
       ԿինճԻ ձայնաւոր տառէս ի առեալ, որ տիրէ ՚ի հնչմունս
       նոցա։
       Ցին
       Ցիռ
       Ծիծեռն
       ԾիտԻ հնչմանէս ծի։
       Բադ
       Սագ
       Հաւ
       ՃայԻ ձայնաւոր տառէս. որ տիրէ ՚ի հնչմունս ձայնից նոցա։
       Ճագար
       Արջ
       Գայլ
       Վագր
       Կով
       Լոր Ի ձայնաւոր տառէս. որ կայ ՚ի հնչմունս ձայնից նոցա։
       Ճոր
       Բու
       Պասկուճ
       ՈւրուրԻ ձայնաւորէս ու։
       Ցուլ
       Կռունկն
       Ագռաւ Ի ձայնէս կռ.
       Խոզ։ Ի տառէս խ . որ տիրէ միշտ յամենայն հնչմունս նորա։
       Վիշապ։Ի ձայնէ շ տառի։
       Կաչաղակ։ Ի ձայնէս կաչ, զոր ստէպ հանէ։
       Թռչուն։ Ի ձայնէս թու, զոր հանէ ՚ի թռչելն։
       Սրսրիկ։ Ի ձայնէս սը, զոր հանէ ՚ի թռչելն։
       Բզեզ։ Ի ձայնէ զ տառիս զոր հանէ։
       Զեռուն։ Ի ձայնէս զոր հանեն բազմ ութիւն նոցա ՚ի շարժիլն ՚ի գետնի մի զմիով։
       Սողուն։ Ի ձայնէս սը, զոր հանեն ՚ի սողալն։
       ԺժմակԻ ձայնէ ժ տառիս զոր հանեն։
       Մժեխ
       Իժ
       Կայտառք։ Ի կայտռալոյն առեալ։
       Ի յառաջ բերեալ անուանսդ մարթ է եւ յայն մտադրել, զի ոչ սակաւք գտանին ՚ի նոսա նմանավերջք, զոր օրինակ են,
       Արջառ, Ոչխար , Երիվար։
       Հաւ, Կատու , Ագռաւ։
       Վարազ, Յովազ , Նոխազ։
       Թռչուն, Զեռուն, Սողուն , Անասուն։
       Որպէս թէ յայտ առնելով՝ դիտմամբ այսպէս անուանեալ յումեմնէ, որպիսի ոք էր Ադամ. եւ ոչ ՚ի շփոթ լեզուէ յառաջ եկեալ, որպէս էր լեզու ժամանակի աշտարակաշինութեան։
       Գոյ եւ այլ ինչ ՚ի դիտել, զի ՚ի լեզուի մերում պակասին անուանք ձկանց. զի ըստ սուրբ գրոց նաեւ Ադամ ոչ եդ նոցա անուանս. քանզի ոչ էած Աստուած առ Ադամ զձկունս. որպէս գրեն մեկնիչք։
       Դ. Չորրորդ պատճառ առեալ ՚ի կազմութենէ լեզուիս։
       Որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ՝ թէպէտ լեզու մեր չէ այնչափ ինչ մշակեալ որպէս այնց ազգաց յորս դպրութիւնք ծաղկեցան, և ոչ այնչափ մատեանք յօրինեցան, այլ մանաւանդ յօրինեալքն իսկ կորեան կամ այրեցան ընդ ժամանակս ժամանակս, սակայն ՚ի վերայ այսր ամենայնի յընդհանուր կազմութեան լեզուիս գտանեմք պերճութիւնս ոչ յարուեստէ, այլ բնական. որք են նախ՝ հարստ ութիւն հնչման ընդհանրական յոյժ, որպէս ՚ի դէպ լինել առաջին լեզուի, որ էր լեզու սփռելոց ընդ ամենայն կողմանս աշխարհի. զի ունելով բազմութիւն տառից երեսուն եւ վեցից՝ հայկազունք մեր այժմ եւս յորում եւ կողման աշխարհիս սփռեալ գտանին. դիւրաւ կարեն հնչել զհնչմունս օտար լեզուաց որչափ եւ հնար է, յարմար ամենեւին լեզուին Ադամայ, որում անկ էր ունել լեզու եւ հնչումն դիւրադարձ եւ համատարած։ Է եւ հնչումն հեշտալուր, եթէ խօսօղք բերցեն զհետս վճիտ խօսից նախնի միջերկրեայց, եւ ոստանկաց կամ չորրորդ Հայոց. զոր յայժմու ժամանակիս առաւել ՚ի հարաւային կողմանս փոքուն Հայոց է տեսանել, եւ ՚ի տեղիս փոքուն Ասիոյ։ Այս այն է՝ զոր Վարդան համեղ կոչէ. որպէս և Յոհան եզնկացի ՚ի մեկն ութեան քերականին ՚ի ճառելն զյատկ ութենէ զանազան լեզուաց՝ այսպէս բերէ ՚ի Ստեփաննոսէ. Փափախօս Հելլենն. աստիկ Հռոմայեցին. սպառնական Հոնին. աղաչական Ասորին. ժերճական Պարսիկն. գեղազարդ Ալանն. ծաղրական Գուրգեն. խագարաձայն Եգիպտացին. ճըճուողական Հընդիկն. Համեղական Հայն, այլ եւ համեմատել զի կարէ զյոլովիցն (հնչմունս ) առ ինքն ամփոփել։
       Երկրորդ՝ ընդաբոյս իմն հարստ ութիւն եւ ճոխ ութիւն բառից, զորոյ զնչմանն ՚ի սակաւ լեզուս է տեսանել. ունի եւ դիւրութիւնս յօրինելոյ նորանոր բառս. այս է զոր յիշէ Դաւիթ ՚ի մեկն ութեան քերականին Եզնկացւոյ ՚ի ճառելն զնախադրութենէ. Ի Հոռոմին (լեզուի ) ութ եւ տասն պարզք եւ երկոտասան բարդք. իսկ ՚ի մերումս ըստ երկայն ութեան լեզուիս՝ յանբաւս հատեալք ». Յորմէ զհետ գայ յարմարութիւն ինչ յամենայն գիտութիւնս միջամուխ լինելոյ մերով լեզուաւ, եւ զամենայնէ համարձակ խօսելոյ. զի զգիտութիւնս եւ զուսմունս որք չեն տակաւինմուծեալ ՚ի լեզուի մերում։ թէ որք կամիցի բուռն հարկանել ՚ի ճառել, դիւրաւ գտցէ բառս եւ անուանս յարմարել այնմ ըստ պիտոյից. միայն թէ յօրինօղն իցէ քաջակիրթ ՚ի քերականութեան եւ ՚ի հմտութիւնս գրոց նախնեաց մերոց. վասն որոյ եւ Վարդան ՚ի թուելն զհանգամանս զանազան լեզուաց՝ զմերն կոչէ ամենազարդ եւ Համեղական։
       Երրորդ՝ խորհրդաւոր իմն կազմութիւն ՚ի բառս. զի թէպէտ ՚ի մեր լեզու բազումք գտանին օտարաձայն բառք սակս բազմաժամանակեայ գերութեան ազգիս, բայց ՚ի քննելն տակաւին գտանեմք բազում բառս իբր արուեստիւ դիտմամբ և խոկալով կազմեալս, որ է ցուցակ լինելոյ իբր մնացորդ ինչ աւերակաց նախնի այնր լեզուին մարդկութեանս, յորժամ Ադամ խորհելով դնէր զանուանս կենդանեաց եւ զանուանս իրաց, նմանաձայն անուանակոչութիւնս հնարեալ նոցա, եւ ոչ խառն ՚ի խուռն բերմամբ անուանակոչեալ, զոր օրինակ եղեւ յաւուրս աշտարկաշինութեան։ Օրինակ աղագաւ բերցուք զյետագայ անուանս. Այր, Հայր, Մայր, Եղբայր, Քոյր (իբր Քայր ). եւ սոցա արմատ Մարդ. յորմէ եւ ածանցեալ թուի անունս Երիտասարդ. իբր երից տասանց մարդ։ Ըստ այսմ են եւ Ուստր, Դուստր. Ամ, Ժամ, Ամիս. Ժամանակ կամ Ամանակ։ Եւ անուանք չորից եղանակաց տարւոյն . Գարուն. Աշուն. Ամառն. Ձմեռն, (իբր Ձմառն)։ Եւ Երկինք, Երկիր. Հուր Ջուր, Արջառ, Ոչխար։ Թողցուք ՚ի նշանակել զայսպիսի նմանաձայնութիւնս նաեւ ՚ի հասարակ բառս ինչ մնացեալ. Բարիք, Չարիք. Բասրանք, Բամբասանք , Ամբաստանք. Ողոքել, Բողոքել , Ամոքել։
       Արդ ՚ի չորից զօրաւոր պատճառաց զոր ցայս վայր յառաջ բերաք յայտնի երեւի առաջնութիւն լեզուիս քան թէ Հրէից, ոյր վասն վայրապար ճգնին այլք։ Եւ եթէ տեղեակ լինէր բազմահմուտն Ժէպէլէն, այլ ազգ գրէր ՚ի ճառն իւր որ յաղագս սկզբնաւորութեան լեզուի եւ գրոց։
       Ե. Հերքումն առաջնութեան լեզուին Հրէից։
       Ցայս վայր յասացելոցս յայտնի տեսաւ, եթէ զբնակութիւն Նոյի եւ զլեզու՝ որով նա խօսէր, քանզի չիք ՚ի միջի մատեան եւ գրաւոր յիշատակարան ժամանակին վասն այսր, պարտ է խնդրել նախ անդ՝ ուր ել Նոյ ՚ի տապանէն, եւ ուրանօր բնակեցաւ ինքն եւ նախնի նահապետք յառաջ քան զաժամանակ աշտարակաշինութեան. եւ ոչ անդ՝ ուր ոչ ոք ՚ի նահապետաց նախ քան զբաժանումն լեզուաց բնակեալ էր։ Երկրորդ եւ յայնպիսի ժողովուրդս՝ որ ՚ի ժամանակաց անտի Նոյի սկիզբն կալեալ իցէ, եւ ՚ի ժամանակէ անտի աշտարակաշինութեան ուրոյն ազգ կացուցեալ, որոշ եւ տարբեր յայլոց ազգաց։ Եւ երրորդ՝ զի ժողովուրդն այն կամ ազգ, մնացեալ իցէ ՚ի ճշմարիտ աստուածապաշտութեան, եւ իւրում առաջին անմեղութեան։ Զերեսին զայսոսիկ գտեալ ՚ի պատմութեան ազգիս ՚ի նոսա՝ որոց մնացեալ ՚ի Հայաստան՝ անմեղք էին եւ զերծ ՚ի չար ութենէ գործոց աշտարակաշինութեան, եւ որոց ընդ սերունդս Հայկայ միացեալ՝ մի ազգ եղեն ընդ նմա, նմին իրի եդաք ՚ի վերոյ վասն հայկական լեզուիս լինել առաջին լեզու Նոյի։ Իսկ յազգին եբրայեցւոց՝ քանզի պակասին երեքին այս կարեւոր հանգամանք, նմին իրի եւ չէ արժան նոցին ընծայել զառաջն ութիւն լեզուի, որպէս ցուցցուք մի ըստ միոջէ յառաջիկայդ։
       Նախ զի Հրեայք մինչեւ ցԱբրահամ չեւ էին ազգ ձեւացեալ, այլ քաղդէացւոցն էր որ ազգ կոչէր. ուստի զըսկըզբնաւոր ութիւն եբրայեցւոց ուրեմն տեսանեմք յԱբրահամէ անտի սկսեալ։ Նոյնպէս զսկիզբն բնակութեան եբրայեցւոց՝ յաշխարհին քաղդէացւոց գտանեմք լեալ հեռի յոյժ յերկրէն ուր բնակութիւն կալաւ Նոյ. որպէս յայտնի ասի ծննդոց ժա. 31. « Եւ առ Թարա զԱբրահամ զորդի իւր… և եհան զնոսա յաշխարհէն քաղդէացւոց երթալ յերկիրն քանանացւոց. եւ եկին մինչեւ ցԽառան ( որ է Միջագետս ) եւ բնակեցին անդ»։ Եւ վասն այնորիկ Աստուած, քանզի կամէր զԱբրահամ նոր ազգ սահմանել, ասաց ցնա. «Ել դու յերկրէ քումմէ եւ յազգէ քումմէ (որք էին քաղդէացիք ) եւ ՚ի տանէ հօր քոյ, յերկիր զոր ցուցից քեզ. եւ արարից զքեզ յազգ մեծ ». ժբ 1։ Եւ արդարեւ սուրբ գիրք ամենեւին ոչ կամին ճանաչել զնախնիս Աբրահամու որք էին քաղդէացիք. այլ ՚ի յիշելն զծագումն Հրէից՝ միշտ յԱբրահամէ աստի սկսանին, որոյ սերունդ առ սակաւ սակաւ բազմանայր առ ՚ի լինլ յետոյ ազգ նոր։ Զայս յուշ առնել կամի Հրէից յասելն յՕրինաց ժ. 22. առ ՚ի խելամուտ առնել զնոսա, թէ ՚ի կողմանէ հնութեան չէին եւ ոչ ազգ ինչ. «Եօթանասուն ոգւոգք իջին հարքն քո յԵգիպտոս. եւ արդ ահա արար զքեզ տէր Աստուած քո իբրեւ զաստեղս երկնից բազմութեամբ»։ Վասն որոյ ամենեւին իսկ հրէական մեծաբանութիւն է եւ արտաքոյ աստուածաշունչ գրոց՝ ըզհրեայս ազգ նախնագոյն քան զամենայն ազգս ասել. զի սուրբ գիրք որ զսերունչ Հրէից ՚ի Նոյէ անտի իջեալ յայտնի պատմեն, ասեն յայտնի՝ թէ նախ քան զԱբրահամ՝ Հրեայն չէր ՚ի թիւս ուրոյն ազգաց, այլ քաղդէացին էր ազգ, որ էր ազգ կռապաշտ։ Արդ՝ չտեսանեմ որ հաստատուն պատճառք զքաղդէացին ասել ազգ առաջին, կամ զինչ յարմարութիւն՝ զառաջնութիւն լեզուին տալ նոցա, առ որս եւ ոչ իսկ եկաց Նոյ։
       Երկրորդ՝ որպէս սերունդ Եբրեայ չէր ազգ կարգեալ յառաջ քան զԱբրահամ, նոյնպէս չէր մնացեալ եւ յառաջին աստուածպաշտութեան. այլ որպէս յայտնի գրեն սուրբ գիրք՝ նախնիք Հրէից յառաջ քան զԱբրահամ կուռս պաշտէին. զոր օրինակ է տեսանել յայս բան Յեսուայ իդ. 2. «Յայնկոյս գետոյն (Եփրատայ ) պանդխտեցան հարքն ձեր յառաջագոյն, Թարա հայր Աբրահամու եւ հայր Նաքովրայ, եւ պաշտեցին զաստուածս օտարս, եւ առի ես զհայր զԱբրահամ յայնմ կողմանէ գետոյն»։ Եւ ՚ի 14, 15 ասէ. «Ի բաց արարէք զաստուածս օտարոտիս զոր պաշտեցին հարք ձեր յայնւոյս գետոյն…. ընտրեցէք այսօր թէ զո պաշտիցեք, զաստուածս հարցն ձերոց որ յայնկոյս գետոյն էին…»։ Յայտնի եւս գրի ՚ի գիրս Յուդիթայ ե. 6 ուր ասէ Աքիովր վասն Հրէից. «Ժողովուրդս այս են յազգէ քաղդէացւոց. եւ պանդխտեցան զառաջինն ՚ի Միջագետս, զի ոչ կամեցան պաշտել զդիս հարց իւրեանց (Թարայի եւ այլոց ) յերկրին քաղդէացւոց. եւ ելին նոքա ՚ի հայրենի երկրէն իւրեանց, եւ եկեալ գնացին նոքա ՚ի Միջագետս եւ պանդխտեցան անդ աւուրս բազում»։ Ի բանից աստի սուրբ գրոց ինքնին ՚ի դերեւ ելանէ զոր ասեն ոմանք, թէ ՚ի սկզբանէ անտի ՚ի Նոյէ յաջորդութեամբ կացեալ իցէ ճշմարիտ աստուածապաշտութեան ՚ի սերունդս Եբերայ. եւ որպէս մնաց առաջին հաւատք ՚ի նոսա, նոյնպէս մնաց ասեն եւ առաջին անմեղութիւն . զի սերունդ Եբրեայ ոչ խառնեցաւ ՚ի գործ աշտարակաշինութեան, նմին իրի եւ ոչ լեզուն Եբերայ փոխեցաւ, այլ առաջին լեզուի Նոյի մնաց ՚ի սերունդս նորա. մանաւանդ զի նոյն իսկ Նոյ ընդ սերունդս Եբերայ իջեալ ՚ի Միջագետս ընդ նոսա բնակեցաւ։ Այս ամենայն են ինքնահնար հրէական կեղծիք եւ սնապարծութիւնք նախնի րաբունեաց Հրէից. զոր եւ Հուետիոս մերժէ ասելով. վայրապար եւ առանց ինչ վկայութեան գրեն ոմանք, թէ Սեմ կամ եբեր ՚ի բաբիլոնական միաբանու թեանն չեղեն մասնակից. եւ վասն այնորիկ ընկալան ՚ի տեառնէ զարտունութիւն սրբազան եւ առաջին լեզուի պահելոյ յինքեանս եւ ՚ի սերունդս իւրեանց։ Այլ պարտ է ասել թէ որովհետեւ կռապաշ տութիւնն ՚ի վաղուց անտի մուծեալ էր ՚ի սերունդս Եբրեայ, որպէս տեսեր ՚ի վերոյ ՚ի վկայութիւնս սուրբ գրոց , զորմէ կարես տեսանել նաեւ առ մեկնիչս, ուստի յայտնի երեւի՝ թէ անկեալ էին ընդ բռնաւորութեամբ Նեբրովթայ հիմնադրի քաղդէացւոց տէրութեան, եւ ՚ի նըմանէ ուսեալ զկռապաշտութիւն։ Ի դերեւ ելանեն եւ առ ՚ի բազմաց քրիստոնեայ մատենագրաց ածեալ անզօր փաստք, եթէ խ»քանզի Աստուած ընտրեաց զայս ժողովուրդ Եբերայ ՚ի պաշտել զինքն եւ ՚ի կրթել ՚ի ճշմարիտ աստուածապաշտութեան, եւ ՚ի նորին սերնդոց յարուցանել զմեսիայն Քրիստոս փրկիչ աշխարհի, եւ նովին լեզուան Եբերայ գրել զսրբազան տառս աստուածաշունչ գրոց, ՚ի դէպ էր նորին լեզուին անպատիժ մնալ եւ լինել առաջին լեզու՝ որով Աստուած խօսէր ընդ Ադամայ եւ ընդ Նոյի։ Այլ զայս յայնժամ մարթ էր կարծել՝ յորժամ չէր վկայեալ սուրբ գրոց վասն կռապաշտութեան նոցա, բայց յետ յայտնի վկայելոյն, որպէս տեսաք, զիարդ մարթ է ասել, և որպէս հաւատալ թէ նոյն ինքն Նոյ մնացեալ իցէ ՚ի տան Եբերայ եւ բնակեալ ՚ի Միջագետս յորժամ չիք ինչ ամենեւին նշան վասն այսր, ոչ ՚ի սուրբ գիրս՝ եւ ոչ արտաքոյ։ Իսկ բարբառ աստուածաշունչ գրոց ոչ ինչ ցուցանէ. զի գիտեմք զոմանս ՚ի նոյն սրբազան գրոց քաղդէարէն գրեալ, եւ զոմանս յունարէն։ Զայսոսիկ եդեալ՝ պարտ է եւ զայս ասել՝ թէ չունելն եբրայական լեզուին զայս առաւելութիւն՝ ոչ բերէ ինչ արատ ազգին Հրէից. որպէս եւ ոչ լինելն դրախտին յերկրի բնակ ութեան նոցա, կամ ոչ իջանելն անդ տապանին Նոյի, չունելն նոցա յառաջնմէ անտի աշխարհ սեփական առանձին, ոչ բազմամարդութիւն եւ ոչ թագաւորութիւն, այլ յաւէտ պանդխտութիւն եւ գերութիւն։ Զի ամենայն առաւելութիւն ազգի նոցա հոգեւորք են, եւ յետոյ ուրեմն յԱբրահամէ սկսեալք. միայն սուտակասպաս բանք ռաբբիից նոցա են՝ որ զամենայն ինչ յազգ իւրեանց ձգեալ նկրտին. որպէս նաեւ զհնութիւնս որ նախ քան զաբրահամ։ Այլ պարտ է յուշ ածել, թէ ռաբբիք, զոր ինչ խոսին ՚ի հնագրութիւնս արտաքոյ սուրբ գրոց , թիւրին յուղղութենէ, եւ թիւրեն նաեւ զհետեւօղս իւրեանց. քանզի այնպէս իսկ բնաւորեցան նոքա՝ ՚ի պատճառս սուրբ գրոցն ՚ի լեզու նոցա գրելոյ՝ զերեւելիսն ՚ի հնութեանց՝ ազգին չկարէ փաստս եւ յիշատակարանս ածել յանուանէ տեղեաց եւ անձանց նոյեան ժամանակի որպէս մեք բերաք վասն մերում լեզուի։ Զի այն յատուկ անուանք եւ այլ նշանական անուանք յիշատակեալք ՚ի գիրս ծննդոց զորս ոմանք յառաջ բերեն ՚ի հաստատել զառաջնութիւն լեզուին Հրէից՝ ոչինչ զօրէն. քանզի Մովսէս որ գրէր, յիւր եբրայական լեզու թարգմանելով զնշանակութիւնսն գրէր՝ որով նշանակութեամբ կոչեցին Նոյ եւ Ադամ առաջին լեզուաւ իւրեանց։ Որպէս եւ Կրոտիոս իսկ գրէ, թէ ՚ի Մովսիսէ գրեցան եբրայական լեզուաւ առ ՚ի ծանօթս առնել եբրայեցւոց նովին նշանակութեամբ զոր ունէին յառաջին լեզուի անդ. զոր օրինակ եւ այլ թարգմանութիւնք ըստ իւրեանց լեզուի գրեցին զնշանակութիւնսն։ Ըստ սմին եւ թարգմանիչք մեր ՚ի հայկական լեզու թարգմանելով եդին զոմանս յանուանց ՚ի գիրսն ծննդոց, զոր ոչ կարեմք մեք բերել վասն այսր ՚ի վկայութիւն։ Իսկ զանուանս այլոց ազգաց զոր Մովսէս ոչ թարգմանելով այլ բնիկ լեզուաւ ազգին դնէ, գիտեմք զի բառք են այլում ազգի եւ հրէի. վասն որոյ վայրապար ոմանք եբրայական բառ կարծելով բռնադատութեամբ իմն կարծեն հանել զնշանակութիւնսն. ըստ այսմ է եւ հայկական անունս Արարատ. զոր հրէական բառ կարծելով, թարգմանեն անէծք սասանման։ Զոր զնշանակութիւնն քանզի գիտեմք մեք թէ ուստի է յառաջ եկեալ, երբ եւ յինչ պատճառս այսպէս յորջորջեալ, զարմանամք ընդ անհարազատութիւն այնպիսի թարգմանութեան։ Վասն որոյ եւ ուղիղ գրէ Հուետիոս, թէ անուանք ազգաց բազմաց զորս գրէ Մովսէս՝ ոչինչ նշանակ ութիւն ունին յեբրայականն. եւ եւս հաւանական է ասէ, թէ զօտար անուանս բազում տեղեաց եւ անձանց փոխեալ է նորա ՚ի նշանակութիւնս իւրոյ լեզուի։
       Այս երեքին պատճառք ըստ բաւականին ՚ի սուտ հանեն զառաջնութիւն լեզուին Հրէից, զոր ոմանք տարապայման պնդեն բազում նշանս յառաջ բերելով, ըստ մեծի մասին հնարեալս ՚ի սպանիցի ռաբբիէն՝ կոչեցեալ Ապէն Եզրաս, որ եկաց յԵրկոտասաներորդ դարուն։ Այլ Հուետիոս զգլխաւորս ՚ի նոցունց որք են հինգ՝ յառաջ բերեալ՝ մերժէ՝ զանազան պատճառս ածեալ ընդդէմ այնոցիկ. եւ ասէ թէ առաջին եւ «սրբազան լեզու կամ ոչ մնաց ՚ի տանն Սեմայ եւ Եբերայ յստակ եւ անթերի, եւ կամ եբրայական լեզուն ոչ է այն սրբազան լեզու եւ առաջին»։ Զի եբրայեցւոց լեզուի քանանացւոցն է ասէ, որ կոչի եւ փիւնիկեցւոց, ՚ի ժամանակս աշտարակաշինութեան ՚ի վեր երեւեալ. վասն որոյ եւ ոմանք զԱբրահամ ասեն գտիչ եբրայական լեզուին, եւ վասն Աբրահամու ասեն կրկին լեզուօք խօսել. քաղդէացւոց լեզուաւ՝ որ ել ՚ի ժամանակս աշտարակաշինութեան, եւ քանանացւոց լեզուաւ՝ որ կոչեցաւ եբրայական լեզու. ըստ որում եղեւ հասարակ լեզու ՚ի յաջորդս բերնդոց Աբրահամու։ Սոյնպէս եւ Վօդլեզու ՚ի յաջորդս սերնդոց Աբրահամու։ Սոյնպէս եւ Վօդօն Գուլիէլմոս ՚ի ճառն իւր որ յաղագս խառնակութեան լեզուաց ՚ի Բաբիլոն՝ անորոշ եթող զխնդիրն որ վասն առաջնութեան լեզուին Հրէից։ Ի գրելոցս աստի դիւրաւ իմանան ընթերցօղք զտկարութիւն ընդդիմութեանց ինչ, զոր իբրեւ զօրաւոր փաստս յառաջ բերեն պաշտպանք առաջնութեան լեզուին Հրէից, այն է՝ զվկայ ութիւնս սրբոց հարց, որք զառաջն ութիւն լեզուին՝ նոցա տան։ Թող զհարս այլոց ազգաց՝ նաեւ մերքն իսկ նոյնպէս ասեն։ Այլ յայն սակս անզօր ասեմ զայդպիսի փաստս՝ զի սուրբ հարք յայսպիսիս զհետ երթային րաբունեաց Հրէից, քանզի ոչինչ փոյթ էր նոցա յայսպիսիս վիճել առ որոշելոյ զստոյգն որք արտաքոյ էին ՚ի խնդրոց հաւատոյ։ Եւ քանզի սկզբնագիր մատեան աստուածաշունչ գրոց էր ՚ի ձեռս Հրէից, զոր ինչ գրէին ռաբբիք նոցա զայսպիսի բանասիրական խնդրոց սուրբ գրոց՝ բազում ուրեք զնոյն ընդունէին։ Վասն որոյ եւ այն զոր ասէ սուրբն Հերոնիմոս, թէ նախնիք առհասարակ հաւատացին եբրայական լեզուի՝ որով գրեալ է հին կտակարանն՝ լինել սկզբնական լեզու ՚ի հասարակ խօսս, նախնիքն անդանօր՝ են նոյն իսկ Հրեայք, որոց վկայութիւն թէ քանի զօրէ՝ ծանուցաք ՚ի վերայ։ Բայց ոչինչ այլ պատճառս յառաջ բերեն սուրբ հարք՝ քան զոր յառաջ նշանակեցաք. մանաւանդ սուրբ հայրն Գրիգոր նիւսացի ՚ի հակառակ կարցիս է. գրելով թէ Մովսէս միով ՚ի լեզուացն վարէր որք ելին յետ աշտարակաշինութեան։ Եւ Հուետիոս վասն Հերոնիմոսի գրէ, թէ ասելն նորա ՚ի գ. գլ. Սոփոնիայ վասն եբրայեցւոց լեզուին լինել մայր ամենայն լեզուաց, է ասացուած ընդարձակ. այլ զայս բան Հերոնիմոսի պարտ է, ասէ, ամփոփել միայն յայն լեզուս՝ որոց արմատ համարի լեզու քանանացւոցն՝ որով վարին Հրեայք։ Այլ վասն այսորիկ այսչափ. զառաւելն թէ կամիցի ոք լսել, գտցէ ՚ի գիրս այլոց անաչառ գրողաց թէ զինչ է լեզուն Հրէից, զինչ ազգ նոցա, եւ երբ ծագումն։