Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր երրորդ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՅՈՐԺԱՄ յաղագս ուսմանց նախի նահապետաց բանք եղեն ՚ի վեր անդր՝ զգլխաւոր ուսումն նոցա ասացաք լինել ՚ի վերայ ընթացից արեւու եւ ժամանակի, նաեւ ՚ի վերայ բժշկութեան, ընդ որս պարտ է իմանալ եւ զտեղեկ ութիւն բն ութեան բուսոց։ Այս ուսմունք նախնի դարուց թէ զի՛նչ փոփոխ ութիւն ընկալան ՚ի Հայս, ո՛ւր սկզբնաւորեալ եղեն, ա՛րդեօք մնացին ինչ, կամ թէ նորոգեցան երբէք, եւ յորո՛ւմ ժամանակի, քանզի ցանկալի է հնասիրաց գիտել զայս ամենայն, յառաջ բերցուք աստանօր որչափ ինչ նշանակեալ գտանեմք ՚ի գիրս. որովհետեւ դժուարին է ընթերցողաց ՚ի միում վայրի ամփոփ գտանել։ Այլ նախ քան զայսոսիկ յիշեսցուք եւ զորս փիլիսոփայ անուամբ կոչեն մերքն, որով մարթ էր նոցա պէսպէս գիտ ութիւնս իմանալ։

       Ա . Փիլիսոփայութիւն.
       ՏՐԴԱՏ
       «Յունական աշխարհական դպրութեանն՝ երկրաւոր իմաստութեն՝ յառաջագոյն էր տեղեակ, առաւել փիլիսոփայական մտաց հանճարագիտութեան. զի ուսեալ էր զայս . » Ագաթանգեղոս յձե։
       ՄԵԾՆ ՆԵՐՍԷՍ
       «Փիլիսոփայական արուեստիւն խնոյր արկանէր հանապազ զամենայն զուր բացեալ զբերանս հերետիկոսացն… նա զանձն կարի ՚ի խոնարհ ութեան ունէր եւ անարժան համարէր. թէպէտ եւ ամենայն ոք վասն գիտութեան արուեստին կարօտ էր առ նա գալ. մանաւանդ արտաքինքն իսկ ճարտարապետք փիլիսոփայիցն առ նա ընթանային վասն իւրեանց արուեստին ». Բուզանդ դ. 7։
       ՄԵԾՆ ՍԱՀԱԿ
       «Յոյժ առլցեալ անցուցանէր վարժիւք զբազում գիտնովք Յունաց… եւս առաւել տեղեկացեալ փիլիսոփայական արուեստիցն ցուցանիւր ». Ղազար 30։
       ԴԱՒԻԹ ԱՆՅԱՂԹ
       Կիրակոս՝ գրեաց, ասէ, «Դաւիթ փիլիսոփայ զգիրսն Սահմանաց եւ զէակաց, եւ զմեկն ութիւն Արիստոտէլի եւ ներածուեց Պորփիւրի »։ Ապա գրէ. Գիւտ կաթողիկոս խնդրեաց ՚ի Դաւթէ փիլիսոփայէ զԲարձրացուցէքն»։
       ՅՈՀԱՆՆԷՍ Դ
       Կաթողիկոս ՚ի սկիզբն ութերորդ դարու, ՚ի մէջ բազում կաթողիկոսաց մի միայն համբաւեալն յամենեցունց, որպէս յարդեանց գրոց իւրոց, Իմաստասէր անուամբ, որ է ասել փիլիսոփեչ։ Որպէս եւ Ասողիկ բ. 22 յայտնի կոչէ զնա ասելով. «Յոհաննէս փիլիսոփայն»։
       ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ
       Դրան երէց ձայնեալ ՚ի Սամուէլէ ՚ի թուին միբ. որ է ամ տեառն 773. «Յայսմ ժամանակի էր Ստեփաննոս դրան երէց, որ բանիբուն ճանաչէր. հաս ՚ի կատարումն ամենայն իմաստասիրական եւ գրամատիկոս արհեստից»։
       ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ՍԻՒՆԵՑԻ
       Սամուէլ ՚ի միբ. թուին յետ յիշելոյ զնախագրեալ զՍտեփաննոս դրան երէց, ապա ՚ի կարգս վարդապետաց եւ զսա յիշեալ ասէ. «Մեծ իմաստասէրն Ստեփաննոս օրպէլեան լա. «Ուսեալ անդ (՚ի Բիւզանդիա ) զգիր եւ զլեզու հելլեն եւ լատին ազգին, վարժէր զցայգ եւ զցերեկ ՚ի գիրս եւ յարհեստս նոցա ըստ փիլիսոփայական ոճոյն»։
       ՍՈՂՈՄՈՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
       Որ նստաւ ՚ի կաթողիկոս ութեան յամին 791 «Սա… բազում առաքինաջան երկոց զանձն տուեալ ՚ի մեծ ուխտն Մախենոցաց. այլ եւ վարժեալ եւս էր ՚ի փիլիսոփայական արուեստս ». որպէս ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս։
       ԳՐԻԳՈՐ ՄԱԳԻՍՏՐՈՍ
       Ի բազում խորագիրս գրուածոց իւրոց կոչի փիլիսոփայ՝ սակս բազմահմուտ տեղեկուեց իւրոց։ Իսկ Ասողիկ բազմաց տայ զայս անուն. զի ՚ի բ. 6. զԴանիէլ ասորի կոչէ փիլիսոփայ. առ որում գտան նախնի նշանագիրք։ Ի բ. 2. կոչէ. «զԳրիգորիս փիլիսոփայ քորեպիսկոպոս Արշարունեաց »։ Ի գ. 7. զԱնանիա Նարեկացին անուանէ փիլիսոփայ, յոր անուն ՚ի դէպ էր եւ զԱնանիա Շիրակացին կոչել։ Սոյնպէս փիլիսոփայ կոչէ յումպէտսեւ զԴաւիթ Բագրեւանդացին, եւ զՔրիստափոր կաթողիկոս։

       Բ . Բժշկութիւն
       Քանզի սկզբան անդ յաւուրս նախնի նահապետաց մոգութիւնն ՚ի Հայաստան սկզբնաւորեալ եղեւ, որպէս գրեցաք ՚ի վեր անդր, յայտնի է թէ եւ այս գիտ ութիւն եւ արուեստ բժշկ ութեան ՚ի Հայաստան գտաւ սկզբնաւորեալ. զի ընդ մոգ ութեան անուամբ իմանային յայնժամ եւ զբժկութին։ Այլ աստանոր յառաջ բերցուք եւ զբանս նախնեաց՝ որք յանուանէ խօսելով զբժշկութենէ՝ զսկզբնաւոր ութիւն նորա ՚ի Հայաստան լինել յայտ առնեն։ Հրեայք է զի զԱստուած, եւ է զի զԱդամ դնեն լինել գտիչ բժշկութեան. որով ըստ սոցա տեղի սկզբնաւոր ութեան լինի ՚ի հաաստան . քանզի ադամ կամ բնակէր ՚ի դրախտին՝ որ էր ՚ի Հայս, եւ կամ յետ արտաքս ելանելոյն՝ բնակէր յանդիման դրախտին, ուստի տեսաներ զդրախտն. որով նոյնպէս բնակ ութիւն նորա լինի ՚ի Հայս։ Համաձայն Հրէից նաեւ հեթանոսք առհասարակ զաստուածս հաւատային լինել հաստիչս արուեստի բժշկութեան. յոյր սակս գրէ Կիկերոն վասն այսր արուեստի նուիրեալ լինել առ գիւտ աստուածոց, կամելով ասել՝ թէ սրբազան իմն էր համարեալ, այնու զի ՚ի ձեռն աստուածոց գտաւ։ Եւ Պլինիոս իէ. 1. գովելով զնախնեաց ճարտար ութիւն ՚ի գիւտս դեղորէից, զարմանայ թէ քանի ազգս ազգս խոտոց գտին ՚ի դեղ մարդոյ. եւ առ զարմանալոյ՝ աստուածային ասէ լինել զայս գիւտ եւ ոչ մարդկային։ Յոյն հեթանոսք զգիւտ այսորիկ ընծայէին որդւոցն աստուածոց, կամ նոցին մերձաւոր ազգականաց ոմանց՝ որք ուսեալ էին ՚ի նոցունց։ Այս ամենայն ցուցանեն զհն ութիւն գիւտի բժշկ ութեան յառաջին ժամանակս անդ նահապետաց լեալ, յորում ժամանակի զնահապետս մի մի աստուածս համարեցան յետագայք։ Իսկ բնակ ութիւնք նախնի նահապետացն՝ յայտ է թէ էին ՚ի Հայաստան։
       Այլ թողեալ զդիցաբան ութիւն նոցա, նաեւ զնոցին իսկ զբնակ ութիւնս գտանեմք լինել ՚ի Հայաստան, զորս յանուանէ յիշատակեն հեթանոսք իբրեւ զհեղինակս բժշկուե։ Զի բազումք ՚ի նախնեաց զգիւտ բժշկ ութեան ընծայեն Հերմեայ կամ Մէրքուրիոսի Տրիսմեգիստոսի. զոր եգիպտացիք կոչեն Դաւդում (Դօդ ). այլ զսա հնագիրք ասեն լինել Քանան որդի Քամայ. որոց երկոցուն եւս նախկին բնակ ութիւն էր ՚ի Հայաստան։ Եսքիղոս զգիւտ բժշկ ութեան ընծայէ Պրոմէթէոսի. իսկ թէ ո էր սա, եւ զիարդ բնակ ութիւն նորա եղեւ կամ ՚ի Հայս եւ կամ ՚ի շրջակայս, գրեցաք ՚ի սկիզբն այսր գլխոյ։ Բայց հասարակ եւ ընդունելի կարծիք ամենեցուն՝ է Դիոդորայ սիկիլիացւոյն եւ Մանեթոնի, որք զԻսիս ասեն գտիչ բժշկ ութեան զդուստրն Սատուրնոսի՝ այսինքն է Նոյի, որ եղեւ կատարեալ հմուտ բժշկութեան, եւ բազում դեղորէից հնարօղ. վասն որոյ ասէ Դիոդորոս վասն հեթանոսաց՝ զանուն Իսիսայ ՚ի կարգս աստուածոց դասեալ՝ զնորայն օգն ութիւն խնդրէին ամենայն հիւանդք։ Արդ այս Իսիս, որպէս ցուցաք ՚ի վերոյ, է Աստղիկ դուստր Նոյի, զոր եւ մերքն զկնի պաշտէին, որպէս ունիմք գրել ՚ի գլուխն Կրօնի. նաեւ զնպաստ նորուն խնդրէին ՚ի պէտս բժշկութեան. զոր յայտնի ցուցանէ գործ բ. Արտաշէսին մերոյ. զի յորժամ տնկեաց պարտէզ դեղորէից բուսոց, զորմէ ստորեւ, առընթեր տաճարի կամ բագնի Աստղկան դից տնկեաց։ Յայսչափ բանից եւ ՚ի նշանաց զորս հին յիշատակարանք ցուցանեն՝ յայտնի է իմաստասիրել թէ Աստղիկ քոյրն Սեմայ եւ Յաբեթի եւ Քամայ առաւել խնամով քան զայլս զհետ եղեւ բժշկութեան, ուսեալ ՚ի հօրէն իւրմէ ՚ի Նոյէ եւ յեղբարց իւրոց. որք , որպէս եսս կարծեմ, բազում ինչ գիտէին ուսեալ կամ լուեալ ՚ի նահապետաց եղելոց յառաջ քան զջրհեղեղն. մանաւանդ ունելով ՚ի Հայաստան այնչափ առատութիւն զանազան խոտոց, զորոց զբնութեան տեղեկութիւն քաջ գիտելով յայնժամ եւ ինքն Աստղիկ՝ կարէր քաջ յառաջադէմ լինել ՚ի բժշկութեան, որպէս ցուցանեն նաեւ յիշատակարանք։ Տես զոր ինչ գրեցաք ՚ի վերոյ վասն Իսիսայ կամ Աստղկան, յերես 59։ Այլ կամելով միաբանել եւ զարտաքնոց պատմութիւնս՝ պարտ է ասել վասն Աստղկան զկնի ելեալ գնացեալ ՚ի Հայաստան աշխարհէ յԵգիպտոս. եւ անդանօր եւս ուսուցեալ զբժշկութիւն, մանաւանդ որդւոյ իւրում անուանելոյ Հորոս կամ Ապողոն. յորմէ բանաստեղծք Յունաց զԱպողոն համբաւեցին լինել աստուած բժշկութեան։ Բայց արուեստս այս բժշկ ութեան քանզի կարեւոր դարման է մարդոյ՝ պարտ է ասել թէ մնացեալ իցէ ՚ի Հայաստան եւ ոչ վերջացեալ ընդ մեկնիլ անտի Աստղկանն, մինչեւ սփռիլ նաեւ ՚ի շրջակայս նորա, որպէս եւ ՚ի հին յիշատակարանս գտանեմք զքաղդէացիս լեալ ճարտարս ՚ի բժշկ ութեան ՚ի նախնի ժամանակս. զորս ՚ի դէպ իսկ համարիմ իմանալ նախ վասն վերին Քաղդեայց՝ որք են Խաղտիք, եւ ապա վասն միւս քաղդէացւոց՝ որք են բաբիլոնացիք. ի ճշմարիտ պատմութիւնն ուսուցանէ զկնի բնակութեան Հայաստանեայց՝ ՚ի շրջակայ սահմանս աշխարհիս մերոյ բնակ ութիւն կալեալ մարդկան, որպէս նախնի Քաղդիք, որք եւ կոչին կողքիսացիք, յորոց առաջնոց ուսմանէն ապա զհետ եկեալ եւ Մեդեայ կնոջն երեւելւոյն ՚ի մոգութե՝ մանաւանդ թէ ՚ի բժշկուե՝ յայտ առնեն հռչակաւոր անցք Արգոնաւորդաց։ Զորոյ զգործս մոգութեան կամ հմայուե, զորս պատմեն բանաստեղծք Յունաց, բժշկ ութեան գործ լինել մեկնեն քաջ հնագիրք. զի զոր ասեն զնմանէ մանկացուցանել զծերացեալսն՝ էին ասեն դեղորայք Մեդեայ ՚ի սեւացուցանել զհերս ծերոց, զոր մինչ ցայնժամ ոչ գիտէին Յոյնք։ Իսկ եփել յամանի զկենդանի մարդ՝ զոր նոյնպէս առասպելէին զնմանէ, էր նստուցանել ՚ի ջերմաջուր, կամ ՚ի բաղանիս մուծանել, որ բազում ցաւոց տայր առողջութիւն, նոյնպէս անծանօթ Յունաց մինչեւ ցայնժամ։ Ի Մեդեայ աստի, որ զարկղ դեղորէից ընդ իւր շրջեցուցանէր, իմանամք զարուեստ բժշկութեանն մնացեալ յառաջնոց անտի մինչեւ ցայնժամ ՚ի Խաղտիս. ապա եւս առաւել կարեմք ասել մնացեալ եւ տեւեալ ՚ի Հայաստան. ուրանօր ծաղկեալ լինելն յայտ առնեն եւ գործադր ութիւնք ուրեք ուրեք յիշատակեալք ՚ի գիրս մեր, թէպէտ եւ չէր այնչափ ինչ փոյթ մերոց նշանագրել զայսպիսիս. մանաւանդ զի բաց ՚ի յառմանէ աւանդ ութեամբ յորդւոց յորդիս հասանելոյ առ յետագայս մերոց՝ նոյն իսկ եւ առատ ութիւն ազգի ազգի բուսոց եւ բանջարաց օգտակարաց ՚ի դեղորայս՝ որք լի են ՚ի Հայաստան՝ ինքնին ծաղկեցուցանէին անդանօր զայս գիտ ութիւն հարկաւոր։ Յոյր սակս ՚ի դէպ է մտադր ութեամբ ընթեռնուլ զոր գրէ Ղազար ՚ի թղթ. 19. ուր միայն զԱյրարատ նահանգէն խօսելով՝ յիշէ զնորա բոյսս առողջարարս, եւ զճարտար բժշիկս այնր ժամանակին՝ որք սպեղանիս կազմեալ ՚ի բուսոց անտի եթէ վասն սպեաց եւ եթէ առ ՚ի տալ յարբումն, երագ առողջացուցանէին զամենայն ախտս եւ զցաւս. «Անդ գտանէին, ասէ, եւ ազգի ազգի արմատք բուսոց ՚ի պէտս օգտակար ութեան դեղոց, ըստ ճարտարագէտ ճանաչող ութեան ստուգահմուտ բժշկացն յօրինուածոց, երագահաս ախտահալածք սպեղանիք. եւ կամ արբմամբ յերկարելոցն ՚ի ցաւս՝ պատահացուցանեն առողջութիւն»։
       Բաղադր ութիւն հիւթոյ բուսոց այսոցիկ էր՝ որ յետ հնարել զթիւրակէս դեղթափ այնչափ վաղեմի եւ անուանի, գիւտ մեծին Միհրդատայ քեռառն մերոյն միջնոյ Տիգրանայ արքայի, որ եւ մինչեւ ցայժմ յանուն նորա Միհրդատեան անուանի. կամ թէ ասել գիւտ ճարտար բժշկաց միհրդատեան ժամանակի։ Նոյն բազմ ութիւն զանազան տեսակաց բուսոց եւ ծաղկանցն էր՝ որք ետուն տնկել մերոյն Արտաշէսի երկրորդի զայն պարտէզ կամ բուրաստան, զոր համարիմ իբր առաջին ՚ի կարգի այսպիսի պարտիզաց կամ ծաղկոցաց՝ կարգեալ ՚ի պէտս դեղորէից ՚ի դիւր ութիւն բժշկաց, Ֆլօռա ձայնեալ յայժմեան բուսաբանից. զորմէ գրէ Թոմա արծրունի ա. 11. «Շուրջ զամրցաւն (Արտամետ քաղաքի որ ՚ի Տոսպ գաւառի Վասպուրականի, պատրաստեալ ) տնկախիտս բուրաստանս ծաղկաւէտս անուշահոտս ՚ի զանազան ծաղկանց, ոչ միայն ՚ի տեսիլ խաղտման աչաց եւ ՚ի զուարճումն հոտտելեաց, այլ եւ ՚ի կազմութիւն դեղոյ բժշկական հնարագիւտ իմաստասիր ութեանց կազմեալ Ասկղեպեայ վարժմամբ»։
       Մնացորդ ճարտար ութեան նախնի բժշկաց Հայաստանեայց համարիմք եւ զարդեաց զարմանալի բժշկութիւնս ՚ի Հայաստան յորդւոց յորդիս աւանդելով, պարզ դեղորէիւք բուսականօք բուժեալ զախտս հնացեալս, զորս այլուր դժուարանան բժշկել, առընթեր ունելով պարտէզս բնականս ճոխացեալս բիւրազգի առողջարար բուժիչ բուսովք ՚ի զանազան տեղիս, եւ յաւէտ ՚ի վերայ Հաշտեանց լերանց՝ որք են լերինք Պինկէօլին. եւ գերագոյն ունելով ճանաչող ութիւն բն ութեան իւրաքանչիւր բուսոց, անշուշտ ՚ի նախնեաց ածանցեալ առ նոսա։ Զորոյ եւ զփորձ յայժմու ժամանակս էառ նաեւ բանակ Փասքեւիչ զօրապետին Ռուսաց ՚ի բժշկ ութիւն պէսպէս ցաւոց իւրոց զօրաց, մանաւանդ ճճեացն անուանելոց Տանա պուռնու. յորմէ բժշկեաց բժիշկ տեղւոյն զսիրելի հազարապետին նորին. զոր ոչ ոք յեւրոպեան բժշկաց կարացեալ էր բժշկել. եւ այս բժշկ ութիւն եղեւ հիւթով մի միայն խոտոյ Հայաստան աշխարհիս։ Այսպիսի քաջ հմտ ութիւն բժշկութեան Հայաստանեայց էր՝ որ նախ ՚ի Հայաստան ետ հնարել զգիւտ պատուաստելոյ զպատրուսն ծաղիկ անուանեալ հիւանդութեան, եւ անտի սփռիլ այլուր. զորմէ գրեալ է մեր ՚ի Տարեգրութեան, եւ ՚ի Դարապատում գիրսն։
       Ըստ գրելոցս մինչեւ ցայս վայր յայտնի եղեւ առաջին բժիշկ Հայաստանեայց՝ նոյն եւ համօրէն աշխարհիս լեալ Աստղիկ կամ Իսիս. զորմէ դարձեալ ունիմք գրել ՚ի գլուխն Կրօնի. որոյ ուսուցիչ լեալ յաշխարհիս ՚ի ճանաչող ութիւն բուսոց դեղորէից՝ տեւեալ հնապազորդեալ մնաց նոյն ուսումն ՚ի Հայս, որոյ եւ մնացորդ համարիմ զայն հմտ ութիւն եւ քաջ ճարտար ութիւն զոր տեսանեմք եւ յայսմ ժամանակի յաւէտ ՚ի կանայս Հայաստան աշխարհիս, որք բաղադր ութեամբ հիւթոյ զանազան բուսոցն բժշկեն նաեւ զանբուժելի կարծեցեալ ցաւս։ Այլ յետ յիշելոյ զառաջին բժիշկ աշխարհիս մերում, ՚ի դէպ համարիմ յիշել աստանօր եւ զայլ ոմն համբաւեալ ՚ի հին ժամանակս ՚ի բժշկութեան, եւ ապա զայլս ոմանս։
       ՄԻՀՐԴԱՏ
       Մեծ է գովութիւն առնս նաեւ ՚ի մասին բժշկ ութեան ՚ի գիրս Յունաց եւ հռոմայեցւոց։ Այն ինչ Պոմպէոսի յաղթեալ Միհրդատայ՝ եւ մտեալ յարքունիս նորա՝ տայր յուզել զարկեղսն, եգիտ մատեանս գրեալ ՚ի զանազան լեզու. եւ զայլ գրուած Յաղագս գաղտնեաց ցաւոց. այս գրուած ՚ի հնումն համարեալ եղեւ իբր գանձարան գաղտնեաց անգիւտ դեղոց բշկուե։ Պոմպէոս Լինէոս այնչափ գով ութեամբ խօսի զգրուածոց գտելոց յարքունիս Միհրդատայ՝ մինչեւ ասել՝ եթէ յաղթ ութիւն հռոմայեցւոց ՚ի վերայ Միհրդատայ եղեւ օգտակար հռոմայեցւոց ոչ միայն սակս ընդարձակելոյ զսահման իւրեանց, այլ եւ վասն օգտին զոր ուսան յաղագս բժշկութեան։ Այս գովեստ ցուցանէ յայտնի բազում տեղեկ ութիւն ունել Միհրդատայ ՚ի նախնեաց եւ ՚ի շրջակայ բժշկաց ժամանակին. որպէս եւ Պլինիոս լէ. 10. յայտնի յիշէ զոմն մատենագիր Զաքալէաս բաբիլոնացի՝ գրեալ գիրս առ թագաւորն Միհրդատ զբժշկական իրաց. եւ Ապպիանոս զերկուս բժիշկս յիշէ յարքունիս Միհրդատայ զՏիմոթէոս եւ զՏրիփոն։ Արդ՝ որ ՚ի զանազան տեղեաց բժիշկս տայր բերել, ՚ի զանազան բժշկաց խորհուրդ եւ գիր առնոյր, զիա՞րդ մոռանայր եւ զանց առնէր զբժշկօք դրակից աշխարհիս Հայաստանեայց, ուրանօր բազում երթեւեկս առնէր, եւ տեսանէր այնչափ առատ ութիւն ազգի ազգի խոտոց, որոց նման ոչ ՚ի Կողքիս եւ ոչ ՚ի Պոնտոս գտանէր. ուր եւ տեսանէր զնոյն խոտս ՚ի բազում բաղադր ութիւնս դեղորէից ՚ի վար արկեալ ՚ի բժշկաց Հայաստանեայց, ընդ որս եւ բազում անգամ կենակցէր։ Զձեռագիր նորին Միհրդատայ յաղագս դեղորէից՝ յիշատակէ եւ Պլինիոս իե. 15։
       Անուանի է եւ դեղթափն իւր Թիւրակէս՝ յանուն նորա Միհրդատեան յորջորջեալ. զորոյ եւ զձեռագիր նորին իսկ Միհրդատայ ՚ի պէտս բաղադր ութեան նոյն դեղթափին եգիտ Պոմպէոս յարքունիս նորա, որպէս յիշէ Պլինիոս իգ. 8. այլ Սերենոս Սամմոնիքոս՝ որ հռչակաւոր բժիշկ էր յաւուրս Կարակալլայ կայսեր, գրէ ՚ի գլուխն բ. թէ ընդ գտանելն Պոմպէոսի զայն ձեռագիր՝ մնաց զարմացեալ, զի ՚ի սակաւուց իրաց եգիտ զայն բաղադրութիւն. բայց գուցէ ոչ զամենայնն նշանագրեալ էր Միհրդատ յայն ձեռագիր։ Միայն թէ բազում գով ութեամբ յիշատակի այս թիւրակէս առ Գաղենոսի, թէ իցէ դեղ վաղեմի յոյժ եւ պատուական, զոր եւ բազում երեւելի բժիշկ աշխատեցան ՚ի կատարելագործել. որոց վերջինն եղեւ Անտրոմաքոս բժիշկ , յաւելլով յայն եւ զիժ։ Պէսպէս բաղադր ութիւնք յիշատակին առ նորին Գաղենոսի ՚ի պէտս դեղթափի, գիրք բ. գլ. 1. 2. եւ 9։ Պլինիոս իթ. 1. զմիհրդատեան թիւրակէսն ՚ի 54 իրաց բաղդատեալ ասէ. իսկ Կելսոս, գիրք ե. գլ. 23 ՚ի 36 իրաց։
       Իսկ վասն այլոց բժշկաց մերոց զկնի եկելոց թէպէտ ՚ի դատաստանագիրս Մխիթարայ Գօշի տեսանեմք ՚ի պատուի լեալ յասելն, «Օգնական բնուես մարմնոյ եւ հարկաւոր յարուեստս՝ է բանական բժշկութիւն. պատուեսցի եւ սա . եւ թէպէտ ամենայն կարծեալքն նուազունք յոյժ հարկաւորք, այլ որոց սակաւ գիւտն է յարքունուստ առեալ ՚ի պէտս հասարակաց պատուիցի ». բայց յանուանէ յիշատակ ութիւն զնոցունց հազիւ ուրեք գտանեմք առ պատմագիրս մեր. զի չէր սովոր ութիւն մերոց փոյթ ունել զայսպիսեաց։ Առաւել յիշատակ ութիւն գտանեմք ՚ի ձեռագիր բժշկարանս ըստ մասին թարգմանեալս, եւ ըստ մասին յաւելեալս ՚ի նոցունց։ Զոմանս ՚ի յիշատակելոցն յառաջ բերցուք աստանոր։
       ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ
       Բժիշկ լեզուագէտ յիններորդ դարուն յաւուրս ա. Զաքարիա կաթողիկոսի, բայց թարգմանութիւնք ինչ նորին յիշատակին ՚ի հին ճառընտիրս, այլ զբշկական գործոց նորա ինչ ոչ։
       ՄԽԻԹԱՐ
       Բժիշկ լեզուագէտ ՚ի Հէր գաւառէ յելս երկոտասաներորդ դարուն. բարեկամ Շնորհալւոյն. բժշկարան նորա գտաւ յաւուրս մեր եւ տպագրեցաւ. յորում ըստ մեծի մասին են վարդապետ ութիւնք զտենդական ախտից։
       ԱՄՐՏՕԼՎԱԹ
       Բժիշկ եւ ճանապարհորդք ՚ի հնգետասաներորդ դարուն. անուանի իւրով բժշկարանաւն՝ մակագրեալ Անգիտաց անպետ։ Ուր եւ անուանէ զոմանս ՚ի հայկազեան բժշկաց, որք են Ահարոն, Ստեփաննոս, Դեղին բժիշկ, Սիմէոն, Վահրամ այլք, որք յառաջ քան զինքն եղեն, նաեւ գրեանս թողին բժշկութեան։
       Գտանեմք եւ առ Ասողկայ բ. 2. յաւուրս Խոսրովայ որդւոյ Որմզդայ Պարսից արքայի զոմն բժշկապետ արքունի՝ միանգամայն ընդ Սմբատայ բագրատունւոյ յիշատակեալ առանց անուան. որ թուի լինել յազգէս Հայոց։
       Գ . Տօմարագիտութիւն
       Ի սկիզբն այսր գլխոյ յորժամ բանք եղեն յաղագս դպրութեան Հայաստանեայց՝ ցուցաք անդ ըստ բաւականին թէ զիարդ ՚ի Հայաստան աշխարհիս սկսաւ ուսումն աստեղաբաշխութեան, որում զուգակից է եւ ուսումն տօմարագիտութեան։ Բայց պատմ ութիւնք յայտ առնեն յապայժամանակս իսպառ բարձեալ յաշխարհէս մերմէ այսր ուսման . մինչեւ եկն նորոգիչն դպր ութեանց բ. Արտաշէս թագաւոր, որ վեսրտին եմոյծ զայս գիտութիւն։ Քանզի ուր Խորենացին բ. 59 հարեւանցի ծանուցանէ գրելով թէ յառաջ քան զԱրտաշէս անփոյթ լեալ էին թագաւորք զշաբաթուց ասեմ, եւ զամսոց եւ զտարեաց բոլորմանց ». յետագայ պատմագիրք մեր իմանան զայն բան վասն ժամանակի բ. Արտաշէսի. յորս Ասողիկ ա. 6. գրէ՝ թէ «Յաւուրս սորա կարգեցան աւուրք շաբաթուց եւ ամսոց եւ տարեաց բոլորմանց »։ Այլ զայս պարտ է իմանալ վասն եղանակին զոր ՚ի կիր առնումք մինչեւ ցայժմ. զի նաեւ յառաջ քան զԱրտաշէս յաւուրս Վաղարշակայ, բ Տիգրանայ, Աբգարու եւ այլոց՝ գիտէին թուել զժամանակն ՚ի ձեռն տարւոյ եւ ամայ, որոշելով թէ այս ոք թագաւոր, զոր օրինակ Վաղարշակ կամ տիգրան , թագաւոեաց զայսչափ ամս։ Վաղարշակ որ վասն տգիտ ութեան այլ դպր ութեանց գանգատ բառնայ, ոչինչ յիշէ վասն այսոցիկ։ Աբգար թագաւոր որ ընդ հռոմայեցիս եւ ընդ այլ թագաւորս թղթակցէր, ՚ի հարկէ նշանագրեալ ունէր զժամանակն. հարկն զոր յաւուրց անտի Արշամայ տալ սկսան մերքն հռոմայեցւոց, ՚ի հարկէ սահմանեալ ունէին տալ յորոշեալ ինչ ժամանակի, կամ ամսական եւ կամ տարեկան. նոյն իսկ անուանք այժմեան ամսոց յառաջ քան զերկրորդն Արտաշէս ՚ի վաղուց անտի անուանեալ լինել վկային ՚ի հին յիշատակարանաց։ Պարտ է եւս զայս տգիտ ութիւն իմանալ վասն միջնաշխարհիս, ուր նստէին թագաւորք մեր եւ մեծամեծ նախարարք, զոր օրինակ էր Այրարատ նահանգ եւ շրջակայք նորին. այլ ՚ի բացակայ սահմանս՝ այսինքն է ՚ի Մոկս, ՚ի Հեր եւ Զարեւանդ գաւառ , որպէս եւ ՚ի շրջակայս Միջագետաց, պարտ է ընդունել թէ իցէ ՚ի վերոյ յիշեցաք ՚ի խօսելն զԶօրօասդր եւ զՄոգ նահապետաց։
       Այլ թողեալ որ ինչ անցք անցին յայսմ ուսման յայնչափ հն ութեան ժամանակի՝ եւ որ ՚ի ժամանակս կռապաշտութեան, պատմեսցուք զորս եղեն ՚ի ժամանակս քրիստոնէութէյորում ժամանակի պատճառ արծարծելոյ այսր գիտութեան յաշխարհիս մերում՝ եղեւ աւարտումն աղիւսակին՝ որով վարէին Հայք ՚ի տօնել զտօնս. զորմէ գրէ կիրակոս յետ Սամուէլի. «Բովանդակեցաւ կանոնք երկհարիւրեկին՝ զոր կարգեցաք իմաստասէրն Անդրէաս, եղբայր Մանգոսի եպիսկոպոսի հրամանաւ Կոստանդնի կայսեր վասն լրմանց զատկաց »։ Եւ ապա գրէ. «Յետ վճարելոյ երկարիւրեկին Անդրէասին՝ զինն ամ խանգարեցան տօնքն ամենայն, զի ոչ կարացին ուղղապէս վարել զարուեստն նորա յետ վճարելոյն։ Ապա իմաստասէր ոմն (որ էր աղէքսանդրացի ) Էաս անուն, ձայնարկեալ առ ինքն կոչել յամենայն ազգաց զիմաստունս, զՓենեհէս հրեայ, զԳիգան ասորոց, զԱդդէ ՚ի Գամրաց, զԵլոգս ՚ի Յունաց եւ այլս յոլովս։ Եւ սկսեալ ներքուստ ՚ի վեր թուել զամսն, եւ գտեալ հաստատութեամբ՝ կարգեցին զհինգ հարիւրեակ բոլորն, անտարակուսելի օրինակ յակիտեան »։ Թէ յորոյ աւուրս եղեւ այս, եւ զիարդ՝ ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Յամի հնգեստասաներորդի հայրապետ ութեան նորա (բ. Մովսէսի կաթողիկոսի, որ նստաւ ՚ի 551) եւ յերեսներորդ առաջներորդ ամին Խոսրովու որդւոյ Կաւատայ արքայի Պարսից՝ լցեալ բովանդակեալ շրջանակ բոլորակի հինգ հարիւր երեսուն եւ երկու ամաց, ապա ՚ի հրամանէ մեծին Մովսիսի (կաթողիկոսի ) քերթողք եւ գիտունք արուեստին եդին զկարգ թուակ անութեան թորգոմեանս համարոյ, որ է շարժումն յառաջախաղաց, եւ հիմն զանազան մասանց արուեստին։ Եւ այսպէս ըստ հայկականս լեզուի տուեալ տումար տօնից տարեկանացս՝ յայնմհետէ ոչ կարօտանային մուրացիկ իսն առնլով յայլոց ազգաց զպիտանի խորհրդոցն արարողութիւնս »։ Սկզբնաւոր ութիւն այսր շրջանին՝ ինքնին բերէր ՚ի մեզ զսկզբնաւոր ութիւն նոր թուականի. զի ՚ի թուելն հետզհետէ ա. բ. կամ գ. ամ շըրջանին, եւ այլն՝ էր սահմանել ՚ի մեզ ՚ի թուել զնոր թիւմաց, այս է ասելն Յոհաննու կաթողիկոսի. «Եդին զկարգ թուակ անութեան թորգոմեանս համարոյ, որ է շարժումն յառաջախաղաց »։ Նոքա եդին զկարգ յառաջախաղաց, այսինքն մշտնջենաւոր շրջանի, բայց այն կարգ եղեւ միանգամայն կարգ կամ թիւ թուականիս մերոյ։ Ըստ այսմ պարտ է իմանալ եւ զբան Սամուէլի երիցու, որ ասէ. «Կարգեցին թուական Հայոց, որով ուղղեսցեն զզատիկն »։ Այսինքն կարգեցին զշրջանն ուղղելոյ զզատիկն, եւ պատճառաւ շրջանին սկսաւ եւ թուականն։
       Որպէս պակաս ութիւն աղիւսակին որ վասն տօնելոյ զզատիկն՝ պատճառ եղեւ հետամուտ լինելոյ տօմարագիտութեան, նոյնպէս եւ շարժական ութիւն տօմարին պատճառ եղեւ անդրէն հետամուտ լինելոյ յաւուրս Անաստասայ կաթողիկոսի. որոյ ընդ նստելն յաթոռ հայրապետ ութեան յամին 661. կամեցաւ անշարժութիւն մուծանել ՚ի տումարս մեր, թէպէտեւ ոչ գլխաւորեցաւ. զորմէ ասէ Յոհաննէս կաթողիկոս. «Անաստասայ հայրապետի հոգացեալ վասն հայկականս տոմարի, զի թերեւս անշարժ զնա ըստ այլոց ազգաց մարթասցէ յօրինել. զի միշտ անշարժ լիցին տօնք տարեկանաց, կամ յեղափոխ եղանակ ժամանակաց. ծասն որոյ եւ ինքն զԱնանիա անեցի կոչեալ, որ բանիբուն այնմ արուեստի էր հմուտ, հրամայէ նմա ստեղծագործել զխնդրելին իւր. իսկ նորա ջան ՚ի վերայ եդեալ, եւ ըստ բոլոր ազգաց պայմանի անշուշտ յօրինեալ զկարգ հայկականս տումարին »։ Բայց պատմէ զկնի թէ ՚ի կամելն ժողովով հաստատել զայն՝ Անաստասայ վախճան մահու ՚ի վերայ հասեալ, ոչինչ փոյթ լինէր վասն այսր զկնի եկելոցն։ Ի պատճառս ժողովոց, որ վասն տումարի կամ վասն թուականի, յիշատակին տօմարագէտք ոմանք. որպէս ՚ի Յոհաննէ կաթողիկոսէ Անանիա անեցի, որ է հռչակաւորն Շիրակացի յօթներորդ դարու։ Սոյնպէս եւ յԱսողկայ բ. 2. յիշատակին Պետրոս քերթող Սիւնեաց, եւ Ներշապուհ ՚ի Տարօնոյ, կամ Մամիկոնեան. երկոքին եւս եպիսկոպոսունք. թէպէտ եւ նոյն ինքն Ասողիկ ժողովեալ ասէ զսոսա յաւուրս Ներսէսի աշտարակեցւոյն, զի ՚ի նորին աւուրս սահմանեալ ասէ զթուականն։ Իսկ ՚ի Կիրակոսէ յիշատակի Աթանաս ՚ի վանաց սուրբ Կարապետի։ Յելս երկոտասան եւ ՚ի սկիզբն երեքտասաներորդ դարուն Յակոբ ղրիմեցի աշակերտ Գէորգ վարդապետին գտաւ, որ ուսոյց բանիւ եւ գրով զտօմարագիտութիւն. որպէս եւ ինքն պատմէ ՚ի յառաջաբան ութեան իւրում։