Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր երրորդ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

Ա. Հալածումն ՚ի Պարսից։
       ԴԱՐ Դ.
       ՍԿԻԶԲՆ հալածանաց Պարսից եղեւ ՚ի ժամանակս բ. Շապհոյ Պարսից արքայի մերձ յելս չորրորդ դարուն. որ եղեւ դժնդակ եւ համաշխարհական, որպէս վկայէ Թոմա արծրունի յասելն վասն նորին Շապհոյ. «Անչափ չարիս հասուցանէր ՚ի վերայ Հայոց աշխարհիս եւ ասորեստանեայց եւ պաղեստինացւոց… բազում սուրբք ՚ի Քրիստոս վկայեցան. եւ որպէս ասի՝ աւելի քան զքառասուն հազար սրբոց, որք վկայեցին վասն Քրիստոսի. բազումք յեպիսկոպոսաց, ՚ի քահանայից եւ յայլ կարգէ եկեղեցական գնդէ, բազմագոյնք ւ յազատաց աշխարհիս եւ ՚ի տիկնաց նոցա անհնարին եւ դառն տանջանօք զոր սարսափեմ, եւ հիացմամբ մեծաւ յապուշ կրթին միտք իմ ընդ ժուժկալ ութիւն այնքանեաց բազմահնար մեքենաւոր չարչարանաց » ա. 14։
       Զպատճառ այսր ընդհանուր հալածանաց Շապհոյ այսպէս պատմէ Բուզանդ, գ. 16։ Ի սկզբան անդ, ասէ, սէր մեծ գոյր ՚ի մէջ Շապհոյ՝ եւ ՚ի արքային մերոյ Արշակայ մինչդեռ առ նմա կայր Արշակ, բայց շապուհ երկուացեալ թէ գուցէ փոխեսցի երբէք Արշակ եւ միաբանեսցի ընդ կայսերն Յունաց, երդումն պահանջէր ՚ի նմանէ. նմին իրի քահանայս ետ բերել յեկեղեցւոյն Տիսբոնի, եւ առաջի նոցա երդումն տուեալ ՚ի վերայ աւետարանին անփոփոխ պահելոյ զդաշն սիրոյ ընդ նմա՝ այնպէս արձակեաց։ Այլ քանզի այս ամենայն եղեւ ՚ի ձեռն Վարդանայ Մամիկոնէի, որով եւ եւ Վարդան յոյժ սիրելի գտաւ յաչս Շապհոյ, Վասակ եղբայր նորա որ սպարապետն էր մախացեալ ընդ այն, առ ՚ի ատելի կացուցանել զեղբայր իւր առաջի Շապհոյ, փախստական անցեալգնաց առ Յոյնս։ Շապուհ կարծելով թէ ՚ի հրամայելոյ Արշակայ լեալ իցէ այս ամենայն , յոյժ սրտմտեալ՝ երդմնազանց դատեաց զԱրշակ, եւ զամենայն քրիստոնեայս՝ խաբեբայս. եւ իբր թէ սովին ստուգեաց զայն՝ զոր միշտ կասկածէրն ՚ի սրտի՝ թէ Հայք հանապազ խորհրդակից են ընդ Յոյնս իբր ընդ հաւատակիցս իւրեանց. եւ նոքոք կամին զօրանալ, եւ զթագաւորութին պարսկական բառնալ ՚ի տոհմէն սասանեանց եւ անցուցանել դարձեալ ՚ի պարթեւազեան ցեղն յազգակիցն իւրեանց։ Յայսմանէատել ութիւն կալեալ Շապհոյ ընդ ամենայն քրիստոնեայս, նախ զքահանայս Տիսբոնի եւ զսարկաւագունս սպան՝ ոգիս առաւել քան զեօթանասուն. «Յետ այսորիկ հրաման տայր, ասէ, ընդ ամենայն տեղիս իշխ անութեան իւրոյ, թէ որ միանգամ զանուն քրիստոնէ ութեան ունիցի յիշխան ութեան իմում. զամենայն մարդ միանգամայն հանցեն ընդ սուր սատակեսցեն, զի մի գտցի յիշխ անութեան իմումոր քրիստոնեայ անուն անուանեսցէ զանձն իւր։ Ապա բիւրս բիւրոց կոտորէին, եւ հազարս հազարաց, զի այնպէս տուաւ հրաման ՚ի թագաւորէն, զի ամենեւին քրիստոնեայ անուն ՚ի սահմանս նորա մի՛ գտցի ». գ. 17։
       Եթէ յայնժամ ուրացեալքն յազգէն մերմէ ոչ միաբանէն ընդ շապհոյ, գուցէ ոչ լինէին այն չարիք. բայց պատմութիւն Բուզանդայ ցուցանէ, թէ Մերուժան ոմն արծրունի եւ Վահան Մամիկոնեան՝ արք անօրէնք ուրացեալք ՚ի հաւատոց՝ առաւել եւս գրգռէին զՇապուհ, որ այն ինչ ՚ի կալանս ունէր զթագաւորն մեր զԱրշակ, սոքա առ հաճոյանալոյ եւ փառս եւ իշխան ութիւն յանձին բերելոյ՝ զօրօք Պարսից արշաւեալ ՚ի Հայս, սկսան, ասէ, այնուհետեւ յերկրին Հայոց աւերել զեկեղեցիս՝ զտեղիս աղօթից քրիստոնէից յամենայն կողմանս Հայոց՝ գաւառաց գաւառաց եւ կողմանց կողմանց։ Եւ նեղէին զբազում մարդիկ՝ զոր ՚ի բուռն արկանէին, թողուլ զաստուածապաշտութիւն, եւ ՚ի պաշտօն դառնալ մազդեզանցն ». գ. 59։ Եւ ոչ այսչափ միայն՝ այլ եւ «ատրուշանս շինէին ասէ, ՚ի բազում տեղիս, եւ զմարդիկ հնազանդէին օրինացն մազդեզանց. եւ բազում յիւրեանց սեփահականսն (յերկիրս ) շինէին ատրուշանս, եւ զորդիս եւ զազգայինս իւրեանց տային յուսումն մազդեզանցն »։ Յետ այնորիկ զամենայն կանայս փախուցեալ նախարարցն սկսան նեղել առ ՚ի դարձուցանել յօրէնս մազդեզանց. «Ապա իբրեւ ոչ մի ոք յանձն առնուին, ասէ, ուրանալ ՚ի քրիստոնէութէն՝ չարամահ սպանանէին զամենեսեան »։ Մին ՚ի սոցանէ եղեւ տիկինն Համազասպուհի քոյր Վարդանայ Մամիկոնէի, կին Գարեգնի տեառն Ռշտունեաց, զոր սպանին ՚ի Վան։
       Այս Շապհոյ հալածումն է՝ զորմէ պատմէ մոգպետն առ Եղիշէի յերրորդ յեղանակին. ընդ որ յուսահատեալ, ասէ, Շապուհ, եւ տեսեալ թէ տանջանօք եւ հալածանօք օր քան զօր երկիրն աւերի, տսկ թիւ քրիստոնէից եւս առաւել աճեցեալ բազմանայ, «արգել եւ կարճեաց ՚ի նոցանէ զհարուածս տանջանացն, եւ հրաման ետ մոգուց եւ մոգպետացն՝ զի մի ամենեւին ոք խուսեսցէ զնոսա, այլ հաստատեալ կայցեն աներկիւղ ութեամբ յիւրաքանչիւր ուսմունս »։ Յայնժամ խաղաղացաւ սուղ ինչ երկիրս Հայոց ՚ի պատերազմաց եւ ՚ի հալածանաց Շապհոյ՝ յորժամ արքայն Քուշանանց պատերազմ յարոյց ՚ի վերայ Շապհոյ յաւուրս մերոյ արքային Պապայ. զի յայնժամ Շապուհ զամենայն զօրս Պարսից տարաւ ՚ի պատերազմ , նաեւ զգերեալսն ՚ի Հայոց, զոր պատմէ Բուզանդ ե. 7. մինչեւ բոլորովին դադարեցաւ հալածումն ՚ի ձեռն քաջին Մուշեղայ՝ որ սպարապետ էր պապայ, «Մուռեղ զօրավարն Հայաստանեայց, ասէ, շրջէր ընդ երկիրն, եւ աւերէր զատրուշանսն մազդեզանցն. իսկ զմազդեզունսն որ միանգամ ՚ի բուռն արկին, զամենեսեան տայր հրաման սպարապետն Մուշեղ ունել եւ հրով խորովել… Եւ շինէին զամենայն աւերեալսն ՚ի թշնամեացն, եւ զեկեղեցիսն նորոգեցին ». ե. 1։ Զայս նորոգ ութիւն եկեղեցեաց եւ հոգետանց այլուց մեծին Ներսէսի տայ։
       ԴԱՐ Ե
       Թէպէտ հալածումն Շապհոյ դադարեցաւ, բայց Պարսիկք ոչ փոխեցան ՚ի խորհրդոց իւրեանց, դարձուցանելոյ զամենայն Հայս ՚ի դենս իւրեանց. սովին մտօք ա. Յազկերտ արքայ նոցա թագաւորեցոյց ՚ի վերայ Հայոց զՇապուհ զորդի իւր ՚ի սկիզբն հինգերորդ դարուն. «Զի մարթ լիցի, ասէ Խորենացին, զնոսա եւ ՚ի դեն մազդեզանց սաղապեցուցանել. որով ամենեւին զատչիցին ՚ի Յունաց » գ. 55։ Բայց ոչ կարաց առնել ինչ. այլ զայն ՚ի գործ եդ բ. Յազկերտ յերկրորդ ամի թագաւորելոյ իւրոյ. որոյ պատճառն եւս նոյնպէս եղեւ ՚ի մերոց անտի։ Զի չարաչար ատելութին երկուց մերոց հայկազանց գրգռեաց զայս հալածանս առ ՚ի վրէժ առնուլ յիրերաց, որպէս եղեւ եւ յաւուրս Շապհոյ. զոր այսպէս պատմէ Ղազար թղթ. 65. եւ ՚ի հետեւեալս, թէ Վարազվաղան սեպուհ սիւնի առեալ ՚ի կնութիւն զդուստր Վասակայ իշխանին Սիւնեաց՝ միշտ կռուով կեայր ընդ կնոջ իւրում, մինչեւ Վասակ հայր աղջկանն հնարէր սպանմամբ հանել զվրէժ իւր ՚ի փեսայէն իւրմէ. այլ չյաջողեալ սպանութեանն՝ հալածեաց եւեթ զնա յաշխարհէս Հայոց։ Վարազվաղան ոչ կարելով զդէմ ունել բռն ութեան իշխանին Վասակայ որ զօրաւոր էր, փախուցեալ գնաց յերկիրն Պարսից, եւ ապաւինեալ անկաւ առ Միհրներսէհ, որ հազարապետն էր արքունի, բայց կարի իմն յարեալ ՚ի դեն մոխրապաշտութեան։ Ոգին վրէժխնդր ութեան այնչափ մոլորեցոյց զՎարազվաղան՝ մինչեւ ուրացեալ զքրիստոնէութի՝ ընկալաւ զմոխրապաշտութիւն, եւ ջանայր մոլորեցուցանել եւ զայլս առ ՚ի հաճոյանալ Միհրներսէհի, եւ ՚ի ձեռն նորա առնուլ զվրէժ իւր ՚ի Վասակայ՝ այսպէս խորհելով ՚ի մտի. «Իմ ջանս եւ արարուած երկուց իրաց առիթ է ինձ բարւոյ. կամ հաւանի աշխարհն Հայոց եւ ուրանայ, (յայնժամ ) մեծաց պարգեւաց եւ պատուոյ արժանի լինիմ յԱրեաց որպէս հաւատարիմ նախագիւտ եւ օգտացոյց այսպիսի կարեւոր եւ մեծ իրաց, եւ կամ չհաւանին յանձն առնուլ եւ ընդդիմանան՝ չկարացեալ կալ առաջի այսպիսի մեծի ուժոյ՝ կորնչին ամենեւիմբ տամբք եւ կարասեաւ, կորնչի թերեւս եւ իմ թշնամին (Վասակ ) յիրիս յայսմիկ։ Եւ ես թէպէտ եւ ոչ միոյ այլ իմիք չհանդիպիմ բարւոյ. սակայն շատ իսկ է ինձ եւ բաւական լուրն եւ տես կորստեան թշնամւոյն իմոյ քան զամենայն օգուտս եւ մեծ ութիւնս որ են յաշխարհի »։ Եւ այսպէս «այն այր ՚ի տոհմէն Սիւնեաց եղեւ, ասէ, պատճառ կորստեան բազմաց եւ կոտորածի աշխարհիս Հայոց ». 70։ Ահա որպէս ասացեալ է մեր եւ այլուր՝ անմիտ շահասիր ութեան եւ անմիտ վրէժխնդր ութիւն ոմանց եղեն միշտ պատճառ կործանման համաշխարհական թշուառ ութեան ազգին մերոյ. քանզի եւ Վասակ առ ՚ի դերեւ հանել զխորհուրդ վրիժու փեսային իւրոյ Վարազվաղանայ՝ ինքն եւս ուրացաւ. եւ ուրացմամբ առաւել քան զնա ջանաց վնաս հասուցանել աշխարհիս մերոյ. որպէս զի հաճոյանալով դրան Պարսից առաւել եւս մեծութիւն ՚ի ձեռս բերցէ. բայց ոչ եհաս մեծութեան, այլ չարաչար անարգանօք եւ աղքատութեամբ մեռաւ. սոյնպէս եւ Վարազվաղան ոչ կարաց ոչ վրէժ առնուլ, եւ ոչ մեծանալ, այլ «տանջեալ ամս բազումս առաջի ամենեցուն հանապազօր նշաւակօք զգետնեալ փրփրէր անզգայութեամ… մինչ ՚ի բազում ժամանակս չարալլուկ կտտանօք զարկուցեալ հեղձոյց ». 69։ Սոքա երկոքեան իբր թէ ոչ բաւէին, յաւելու եւ այլ ոմն Վասակ «յայնց Մամիկոնենից, ասէ Եղիշէ 162. որ կան ՚ի ծառայ ութեան Յունաց։ Եւ ՚ի թշուառ ութեան ժամանակին այրն այն սպարապետ էր ստորին Հայոց, եւ հաւատարիմ զօրացն Հոռովմոց ՚ի սահմանին Պարսից. եւ արտաքոյ էր օրինացն Աստուծոյ գործովք իւրովք։ Եգիտ այս Վասակ զայն Վասակ իւր գործակից ՚ի մեծամեծ չարիսն, զոր միաբանեցին երկոքեանն »։ Ի սոսա յաւելաւ եւ այլ ոմն Շաւասպ. որոյ նովին անմիտ փառամոլ ութեան մտօք ուրացեալ՝ չարիս հասոյց աշխարհիս մերոյ, որպէս գրէ Թոմա արծրունի բ. 1։
       Յազկերտ զի զքրիստոնեայս ընդ իւրեւ նուաճեսցէ, որում ցանկայրն ըստ պատմ ութեանն Եղիշէի, զորոյ զբանսն հալածանացն Յազկերտի կարգաւ ածեմ ՚ի մէջ, նախ «յարձակեցաւ ՚ի վերայ աշխարհին Յունաց. եհար մինչ ՚ի քաղաքն Մծբին, եւ բազում գաւառս Հոռոմոց աւերեաց ասպատակաւ, եւ զամենայն եկեղեցիս հրձիգ արար ». 13։ Թէոդոս կայսրն գոլով, ասէ, խաղաղասէր՝ ոչ ել ընդդէմ նորա. այլ բազում գանձս առաքեալ ՚ի ձեռն Անատոլեայ սպարապետին արեւելից՝ խաղաղ ութիւն կալաւ ընդ նմա։ Բայց քանզի Անատոլիս զքրիստոնեայս ՚ի սահմանէն Պարսից փախուցեալ՝ կային ՚ի քաղաքին կայսեր , որ է Կարնոյ քաղաքն՝ որպէս թուի, կալաւ, ասէ, եւ ետ ՚ի ձեռս նորա։ Այս գործ բազում համարձակ ութիւն ետ Յազկերտի հալածել զքրիստոնեայս. որով դրդուեցոյց զբազումս ՚ի սուրբ ուխտէն քրիստոնէից. զոմանս չարչարելով եւ զինչսն յափշտակելով , եւ զոմանս սպանանելով. յորմէ եւ բազմ ութիւն քրիստոնէից ցրուեցան յայլ եւ այլ տեղիս։
       Բայց քանզի Յազկերտ ոչ կամէր զցրուել բնակչաց, խորհուրդ կալաւ վասն այսր ընդ մոգս իւր. նոքա խորհուրդ ետուն նմա պատերազմ յարուցանել ՚ի վերայ Քուշանաց , որով հարկ լիցի առ ինքն ժողովել զիշխանս ամենայն քրիստոնէից զօրօք իւրեանց եւ տանել անդ. «Յորժամ արգելուս եւ փակես, ասեն, զամենեսին ՚ի հեռաւոր օտարութեան, կատարին խորհուրդք կամաց քոց. եւ որպէս երեւիս մեզ ՚ի դենիս մերում, տիրես դու եւ երկրին Քուշանաց, եւ Յոյնք իսկ ոչ ելանեն ընդ քոյ իշխանութիւնդ ». 17։ Այսմ խորհրդոյ հաւանութիւն տուեալ Յազկերտ՝ խաղաց ՚ի վերայ Հոնացեւ ՚ի նեղ էարկ զնոսա. եւ յետ յաղթանակելոյն ՚ի գործ դնել սկսաւ զխորհուրդն մոգուց, սկիզբն էառ հալածել զքրիստոնեայս. «Ետ եւս հրաման, ասէ, յափշտակել զքրիստոնէից ինչս եւ զստացուածս, որք էին ՚ի մէջ Պարսկաց աշխարհին… Թէպէտ եւ ընդ ամենայն ազգս առնէր զանկարգ ութիւնս զայս, (բայց ) առաւել ընդ Հայոց աշխարհին մարտնչէր. քանզի տեսանէր զնոսա ջերմագոյնս յաստուածապաշտութեան. մանաւանդ որք էին յազգէ նախարարացն Հայոց ». 22. 29։ Յայնմ ժամանակի եղեւ չարչարել զԳարեգին զերկեամ մի, եւ վճիռ հատանել մահու։ Զայս հալածանս արար ՚ի չորրորդ ամէ մինչեւ ՚ի մետասան ամ տէր ութեան իւրոյ՝ զոմանս չարչարելով , եւ զոմանս սպանանելով. «Եւ որ, ասէ, մեծ քան զամենայն է ըստ մարմնաւոր կարգի, քանզի գոյին ոմանք ՚ի նախարարացն Հայոց, որոց զեղբարս նորա (Յազկերտի ) սնուցեալ էր մայրենի կաթամբ իւրեանց, առաւել եւս քան զամենեսեան զնոսա դատէր ». 38։ Յետ այսորիկ եղեւ այն բռնադատութիւն Յազկերտի, յորմէ երկուցեալ նախարարք ուրացան առ ժամանակ մի զքրիստոնէութիւն, եւ այնպէս զերծեալ դարձան յաշխարհն իւրեանց. ընդ որս «ի մոգացն ոչ սակաւս, աւելի քան զեօթն հարիւր վարդապետս յղէր ընդ նոսա, եւ զմեծ ոմն իշխան մոգպետ կացուցանէր ՚ի վերայ նոցա ». 85. որպէս զի սոքա զհամօրէն բնակիչս Հայոց աշխարհին դարձուսցեն յօրնս մարզդեզանց։ Բայց համօրէն ժողովուրդ աշխարհին՝ քահանայք, ապա նաեւ նախարարք, որք միահամուռ Վարդանանք անուանին՝ զինեալ պատերազմեցան, եւ ոչ թոյլ ետուն մուծանել զայլադեն կրօնս Պարսից ՚ի Հայաստան. զորմէ ճոխագոյն պատմեն Եղիշէ եւ Ղազար. իսկ Վարդան պատմագիր ասէ համառօտիւ վասն մեծին Վարդանայ. «Տայր պատերազմ ընդ Պարսս զամս իննեւտասն յաղթեալ քառասուն եւ երկու պատերազմաց մինչեւ ցկատարումն իւր մարտիրոսութեամբ »։ Զսոսա պարտ է կոչել երկրորդ լուսաւորիչս, որք մեծաւ ճգամբ հաստատուն պահեցին զաշխարհս Հայոց ՚ի քրիստոնէութեան, զոր ուսոյց Լուսաւորիչ. զի եթէ սոքա յայնժամ ոչ ընդդիմանային այնչափ՝ Հայաստան եւս լինէր նման Պարսից աշխարհին ըստ կրօնից։
       Յետ այսորիկ փոխեաց Յազկերտ զմիտս իւր. զի իբրեւ Վարդան զառաջինն քաջ ութեամբ եհար ՚ի Հայաստան զզօրսն Պարսից, եւ նա կորակոր պարտեալ դարձաւ ՚ի պատերազմէն արեւելից, զի ոչ գտան յայնմ պատերազմի ազատագունդ զօրք Հայոց, ընդ այս կարի իմն զչարեալ, եւ ստրջացեալ յոյժ վասն հալածելոյ իւրոյ զՀայս, զամենայն զվնասսն արկանէր զխորհրդակցօքն եւ զմոգպետաւն եւ զմոգօքն. եւ «թողութեան հրովարտակս առաքէր ընդ ամենայն երկիր իշխ անութեան տերութեան իւրոյ վասն քրիստոնէից ». 147։ Բայց Հայք ոչ հաւատացին, գիտելով զյեղյեղուկ բանս նորա, որպէս եւ եղեւ. զի ընդ ստուգելն թէ Մարկիանոս կայսր չունի բնաւ ձեռնտու լինել արեւելեան քրիստոնէից, դարձեալ ՚ի նոյն միտս շրջեցաւ՝ դարձուցանել զամենայն քրիստոնեայս ՚ի կրօնս իւր։ Ղազար այնպէս ցուցանէ՝ թէ Միհրներսէհ էր, որ լուեալ ՚ի բերանոյ Վարազվաղանայ զբանս հաճոյից իւրոց, յոյժ ուրախ լեալ՝ սկսաւ յորդոր մատուցանել թագաւորին Յազկերտի հալածանս յարուցանել յաշխարհին Հայոց. զի ընդ դառնալն, ասէր, Հայոց՝ Վիրք եւ Աղուանք այնուհետեւ մեր են, երկուս պատճառս ՚ի մէջ բերեալ, մի՝ առ ՚ի առնել գործ հաճոյ դիցն իւրեանց. եւ երկրորդ՝ առ ՚ի հեռացուցանել զՀայս ՚ի կայսերէ, եւ սերտ սիրով նուաճել ընդ տէր ութեամբ Պարսից։ Յայսմ ամենայնի նպաստամատոյց լինէր Միհրներսէհի գործակց ութիւն ուրացելոյն Վասակայ. զի զայն վնաս զոր ինքն ոչ գիտէր, եւ ոչ կարէր առնել աշխարհին Հայոց, արբանեակ նորունՎասակ կատարէր զամենայն, որ եւ բազում իշխանաց պատճառ եղեւ ուրանալոյ՝ զորս մի առ մի թուէ Եղիշէ. բաց ՚ի սոցունց՝ նաեւ «բովանդակ զիւր բոլոր աշխարհն (Սիւնեաց ) ապստամբեցոյց յուրացութիւն, ոչ միայն ըստ աշխարհին բազմութեն, այլ եւ զբազումս յուխտէ եկեղեցւոյն… հալածեաց եւ փախոյց զամենայն միայնակեացս աշխարհին (Սիւնեաց ), որք հայհոյէին զանդարձ ամբարշտ ութիւն նորա ». 160. 166։ Իսկ զվնաս ընդհանուր աւերման աշխարհիս Հայոց՝ բազմօք առաւել արար նաեւ յառաջ քան զգործակցիլն ընդ Միհրներսէհի, եւ ապա յետ մահուան Վարդանայ. զի որովհետեւ բազմ ութիւնք ցրուեալ ամրացեալ կային աստ եւ անդ, Վասակ «սկսաւ, ասէ, այնուհետեւ ՚ի բազում տեղիս արձակել զասպատակաւորն, եւ զոր արտաքոյ քան զամուրսն գտանէր զբազմութիւն մարդկանն՝ վարեցին ՚ի գերութի. եւ զամբար ՚ի ձեռն առեալ՝ հրձիգ առնէին զբազում տեղիս ». 223։ Այնպէս զի զոր ինչ չարիս արար յայնժամ Մուշկան Նիւսալաւուրտ՝ ՚ի գրգռելոյ Վասակայ արար. վասն որոյ Սահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց յամբաստանելն զՎասակայ առաջի Յազկերտի՝ ասէ. «Արարէք զդա մարզպան Հայոց. զոր նախնեացն ձերոց մեծաւ աշխատութեամբ գտեալ էր, դա ՚ի միում ամի կորոյս զերկիրն ամենայն». 239։

       Դադարումն հալածանաց բ . Յազկերտի։
       Այս համաշխարհական հալածումն Պարսից՝ որ ընդհանուր փոփոխ ութիւն եւ աւերումն էած ՚ի վերայ աշխարհիս մերոյ ՚ի պատճառս այլ եւ այլ արշաւանաց եւ բազնալոյ մահուամբ եւ տարաշխարհիկ լինելոյ արանց երեւելեաց եւ տիկնանց, հանապազորդեալ տեւեաց ընդ ամենայն աւուրս բ. Յազկերտի, նաեւ բ. Պերոզի՝ մինչեւ թագաւորեաց Վաղարշ բ. ՚ի վերայ Պարսից յելս հինգերորդ դարուն, որ եւ դադարեցոյց իսկ։ Պատճառ այսր դադարման եղեւ մի՝ չարաչար կոտորումն Պարսից ՚ի Հեփթաղաց. զի յայնժամ քաջ ծանեան Պարսիկք՝ թէ յայլ պատերազմունս քաջ ութիւն նախարարացն Հայոց էր՝ որ զնոսա յաղթական կացուցանէր ՚ի վերայ այնպիսի բարբարոսաց . իսկ յայնժամ՝ քանզի ոչ գտան Հայք ՚ի պատերազմի ընդ նոսա, զայն հարուածս ընկալան ՚ի Հեփթաղաց։ Երկրորդ պատճառն եղեւ արշաւանք եւ կոտորած Վահանայ՝ զոր հասուցանէր ՚ի վերայ զօրացն Պարսից։ Եւ երկրորդ եղեն կենցաղօգուտ խնդիրք նորուն Վահանայ ՚ի Պարսից։ Զի յորում ժամանակի սաստիկ կոտորեցին Հեփթաղք զՊարսիկս, եւ զՊերոզ թագաւոր նոցին սպանին, յայնմ ժամանակի եւ Վահան ՚ի միւս կողմանէ անլուր քաջութիւնս գործէր ընդդէմ զօրացն Պարսից, մանաւանդ ՚ի վերջին յարձակման անդ, ուր երեսուն եւեթ արամբք խորտակեաց զգունդն նոցա , եւ զարմացոյց զամենայն այր պարսիկ։ Զայն քաջութիւն տեսեալ մեծամեծաց նոցա ասէին. եթէ ՚ի մեր կոյս էր այրն այն քաջազօր, Հեփթաղք չկարէին յաղթանակել ՚ի վերայ մեր. ապա լաւ է մեզ սիրով գնալ ընդ Հայս, եւ ՚ի գործ ծառայեցուցանել զնոսա, քան թէ թշնամ ութեամբ վարելով՝ զուրկ մնալ ՚ի ծառայ ութենէ նոցա, մանաւանդ թէ եւ վնաս եւս կրել ՚ի խորտակումն զօրաց մերոց։
       Արդէն իսկ յառաջ քան զայն վերջին քաջ ութիւն Վահանայ՝ Միհրան զօրապետ Պարսից յորդոր մատուցեալ էր Վահանայ գալ սիրով ՚ի հաշտութիւն, եւ մտանել ընդ հնազանդութեամբ, եւ ծառայել Պարսից. առ որ Վահան խօսեցաւ յատենի հրաշալի պերճախօս ութեամբ իբրեւ զմի ՚ի հզօր փաստաբանից. յորում զօրաւոր փաստիւք ցուցանէ զվնասս տէր ութեան նոցա յառաջ եկեալ ՚ի հալածանացն զոր նոքա առնէին իբր օգտակար տէրութեան։ Ցուցանէ եւս թէ պակաս ութիւն քաջ արանց, որոց պէտս ունէին յայնժամ Պարսիկք, յառաջ գայր նոյնպէս ՚ի հալածելոյ զքրիստոնեայս. որք առանց ինչ ընտր ութիւն առնելոյ՝ զվատթարս եւ զարս անտոհմս եւ անպիտանս միայն յառաջ մատուցանէին յիշխանութիւնս եւ յիրս տեսչութեան աշխարհին, բաւական համարեալ զուրանալ նոցա եւեթ զքրիստոնէուի. իսկ զարս ընտիրս եւ զքաջագործս՝ որովք յաղթէին զօրաւոր թշնամեաց իւրեանց Հեփթաղաց եւ Քուշանաց, սպառել ջանային՝ կամ փախուցանելով, եւ կամ տանջելով եւ սպանանելով , զքրիստոնէութին միայն համարեալ յանցանս նոցա. այսպէս առնելով Պարսիկք ընդդէմ քրիստոնէից Հայոց՝ զտէր ութիւն իւրեանց կործանէին, եւ զաշխարհ իւրեանց աւերէին յանգէտս։ Յետ ՚ի դէմս ածելոյ նոցա որ ինչ անմտութեան գործք առ ՚ի նոցանէ գործեցան, ապա խրատ տայ նոցա՝ թէ առաջին հիմն հաշտ ութեան եւ խաղաղ ութեան եւ օգտի Պարսից արքային այն է՝ զի դադարեսցէ ՚ի հալածելոյ, եւ թողցէ զաշխարհս Հայոց ՚ի կրօնս քրիստոնէութեան։ Զայսոսիկ տես առ Ղազարայ 237-242։ Քաջ խելամուտ եղեալ աւագանին Պարսից խորհրդոյն Վահանայ, խորհեցան արդեամբք կատարել. վասն որոյ յետ թագաւորելոյն Վաղարշայ ՚ի վերայ Պարսից՝ յորդորէին զնա գալ ՚ի խաղաղութի. եւ ինքն Վաղարշ պատգամ առաքեաց գալ սիրով ՚ի հնազանդութիւն։ Վահան խոստացաւ գալ. բայց այսու պայմանաւ՝ զի նախ կատարեսցին երեքին խնդիրք նորա ՚ի թագաւորէն Պարսից գրով եւ կնքով, որ աշխարհի շինուեց էին պատճառք. ուսուցանէ նոքօք Պարսից զօրէնս կենցաղակրթութեան, յայտնի ցուցանելով նոցա թէ կատարումն խնդրոցն այնոցիկ ոչ միայն Հայոց՝ այլ եւ նմին իսկ ազգին Պարսից էր օգտակար եւ պետութեան նոցա ամրութիւն . յորոց զառաջինն միայն բերցուք աստանօր ՚ի Ղազարայ. «Նախ եւ առաջին, ասէ, խնդիրս այս կարեւոր եւ պիտանի, եթէ զհայրենի եւ զբնիկ օրէնս մեր ՚ի մեզ թողուք, եւ զհայ այր զոք մի՝ մոգ ոչ առնէք, եւ ումեք յաղագս մոգութեան գահ եւ պատիւ չհայք, եւ զկրակարանն յաշխարհէս Հայոց ՚ի բաց տանիք, եւ զեկեղեցւոյ թշնամանս յաղտեղի եւ յանպիտան մարդկանէ որ ցայժմ լինէր, յայսմհետէ մեզ չտայք տեսանել. եւ քրիստոնեայ մարդկան եւ քահանայից՝ զկարգ եւ զպաշտօն քրիստոնէ ութեան համարձակ ութեամբ եւ աներկիւղ տայք պաշտել ուր եւ կամին, ապա բարի է. եւ առաջին խնդիր մեր այդ է ». 280։ Զսոյն զայս առաջարկ ութիւն կրկնեաց եւ առաջի Նիխորի՝ որ ՚ի հաշտ ութիւն եկեալ էր, խնդրելով՝ «հաւատոյ քրիստոնէութեան հաստատութիւն, մոգ ութեան եւ ատրուշանաց յաշխարհէս Հայոց բարձումն, զեկեղեցւոյ ըստ մեր կամաց զպայծառ ութիւն եւ զպաշտօն». 297։
       ԴԱՐ Զ
       Յետ դադարելոյ հալածանաց բ. Յազկերտի՝ զորմէ մինչեւ ցայժմ գրեցաք, յաւուրս նորին բ. Վաղարշայ թագաւորի միւսանգամ սկսաւ հալածումն, յորժամ յետ Մժէժայ գնունւոյ պարսիկ մարզպանք սկսան տիրել ՚ի Հայս, զորս թուէ Ասողիկ. «Նախ Դենշապուհ, որ զշնմոլութիւնսն շատացոյց, եւ զորմզդական հուրն վառեաց յԸռշտունիս. եւ ստիպէր զքրիստոնեայս կրակի երկիր պագանել, յաղագս որոյ բազումք մեռան։ Եւ յետ նորա Վարազդատ ոմն պարսիկ ՚ի նմին տոհմէ. յորում ժամանակի մարդամահն սաստիկ հանդերձ չարչարանօք… .. Ապա Խոսրով արքայն Պարսից զՍուրէն ոմն ազգական իւր, որում անուն էր Ճիհովր Շնասպ, հանէ ՚ի հազարապետ ութիւն Հայոց. որ եկեալ կալեալ զերկիրպս մեր՝ յոյժ հարստահարելով զնախարարս Հայոց… ընդ որ զայրացեալ Վարդանայ՝ բդեշխի… սուսերահար առնէ զՍուրէն մարզպան… Եւ իշխանքն Հայոց համօրէն ապստամբեալք ՚ի Պարսից՝ ձեռն ետուն յունականին, նոքօք ընդդէմ կալով սաստիկ մարտիւ. իսկ Վարդանայ առեալ զընտիրս իւր եւ զայլ պայազատսն փախստեայ անկանի յաշխարհն Յունաց ». բ. 2։ Յորմէ զհետ եկին աղէտք եւ աւեր աշխարհին՝ զորս յիշեցաք ՚ի գլուխն Բնակչաց, ուր բանք եղեն յաղագս պատճառաց ցրուելոյ ժողովրդեան։
       Այլ զայս հալածումն դադարեցոյց նոյն ինքն ա. Խոսրով որդի Կաւատայ , որպէս յայտ առնեն բանք նամակին զոր գրեցին Հայք ՚ի մէջն անդ եօթներորդ դարուն յաւուրս գ. Ներսէսի շինողի եւ Թէոդորոսի ռշտունւոյ ՚ի պատասխանել թղթոյն Կոստանդայ թոռին Հերակլեայ, որպէս պատմէ անդէն Ասողիկ. «Անշարժելի հաւատով կացեալ մնացաք ՚ի մէջ դառնաշունչ եւ դժնդակ եւ անօրէն թագաւորացն Պարսից. զի յորժամ բարձին զթագաւորութին՝ կորուսին զամենայն նախարարսն եւ զզօրսն աշխարհիս. կոտորեցին զարս եւ զկանայս սրով, եւ ՚ի գեր ութիւն վարեցին զբազմութիւն քաղաքաց եւ գիւղից. իսկ ՚ի մնացելոցն վերայ սուր շողացուցին։ Բազում անգամ ջանացան դարձուցանել ՚ի մոլորութիւն, բայց ոչ կարացին շարժել… մինչեւ հրաման տալ անօրէն թագաւորացն Կաւատայ, եւ յետ նորա որդւոյ նորին Խոսրովու, թէ իւրաքանչիւրօք զիւր հաւատս կալցի. եւ յայսմհետէ մի՛ ոք իշխեսցէ նեղել զՀայս, ամենեքին մեր ծառայք են, մարմնով մեզ ծառայեսցեն, վասն հոգւոց՝ որ զհոգին դատէ՝ նա գիտէ»։
       Յօթներորդ դարուն յամին 637. քանզի բարձաւ տէրութիւնն Պարսից, եւ արաբացիք տիրեցին նոցա, բարձաւ եւ հալածումն ՚ի նոցանէ, եւ փոխանորդեաց հալածումն յարաբացւոց, զորմէ գրեսցուք յառաջիկայդ։
       Բ. Հալածումն յԱրաբացւոց։
       Զոր ինչ գրեցաք ՚ի գլուխն Պատմութեան յաղագս արշաւանաց արաբացւոց, անտի իմանամք եւ զհալածանս առ ՚ի նոցանէ. ուր որպէս տեսանես, նոքա ՚ի սկզբան անդ յայն սակս հարկատու արարին զՀայս՝ որպէս եւ զայլ ազգս քրիստոնէից, որպէս զի յազատ ութեան թողուցուն ՚ի քրիստոնէական հաւատս. սակայն զոր խոստացանն, կամ գէթ այնպէս ցուցանէին, չկացին ՚ի նոյն. զի ոչ միայն հարկատու առնէին զքրիստոնեայս, այլ եւ իբրեւ զգերեալս սրոյ վարէին ընդ նոսա։ Մեծ ինչ էր եթէ ուրեք երբէք փոքր մի խաղաղ ութիւն գտանէին հպատակեալքն ընդ նոքօք. զոր օրինակ յաւուրս ա. Տրդատայ կաթողիկոսի որ նստաւ ՚ի 741. քանզի գրէ Վարդան՝ թէ «եղեւ ՚ի սադրելոյ աղօթից սորա խաղաղ ութիւն ամս քսան եւ երկու ». բայց զկնի յաւելու. «Իսկ զՈւմարն փոխէ Իզիտ, այր չար եւ այսակիր, որ զխաչ եւ զպատկեր եբարձ յերկրէ. եւ զխոզն սպանանէր»։
       Բայց քան զամենայն հալածանս արաբացւոց դժնդակ եւ համաշխարհական եղեւ հալածումն՝ զոր եհան Ջափր ամիրապետ. եւ ետ բերել զամենայն երեւելի իշխանս առ ինքն, եդեալ ՚ի մտի՝ որպէս յիշատակեալ է մեր այլուր, կամ զամենեսին դարձուցանել ՚ի կրօնս իւրեանց, եւ կամ սպանանել. զորմէ ճոքագոյն գրէ Թոմա արծրունի, զոր մեք համառօտելով բերցուք զգրեալսն. «Իբրեւ որ մի լինէր պարապոյ, ասէ, մինչ կային ՚ի բանտի իշխանն (Արծրունի ) եւ որք ընդ նմա ազգատոհմիւք եւ այլովք օտար ազգօք, եւ ահա հնչեցին փողք ուժգին գոչմամբ ազդ առնել քաղաքին, եթէ ել նստաւ թագաւորն յատենի… ամենայն մեծամեծքն հանդերձ խառնաղանջ ամբոխիւն դռոթ տուեալ… ընթանային ամենեքեան յաճիւռ տեսանել զնոսա, եւ ՚ի վերայ հասանել թէ զիարդ ՚ի գլուխ ելանիցէ ատեանն։ Եւ ելեալ թագաւորն (ամիրապետն ) նստաւ յատենի ՚ի բարձրաբերձ բեմի միոջ ՚ի մէջ աշխարհակոյտ ամբոխի անհուն բազմութեն . եւ հրամայեաց ածել առաջի զկապեալսն, հարցանել եւ լսել ՚ի նոցանէ… Խօսել սկսաւ թագաւորն եւ ասէ. ՚ի բազում ժամանակաց լեալ թագաւոր նախնեաց մերոց, եւ մինչ առ մեզ հասեալ ,, եւ բազում ազգք եւ թագաւորք զոր նուաճեալ ունիմք ընդ ձեռամբ մերոյ տէրութես, եւ ոչ առ մի ոք այդչափ խնամ եւ հոգաբարձ ութիւն առնէաք՝ որչափ ընդ ձեզ եւ ընդ աշխարհ ձեր. դուք աւադիկ զընդդէմսն ինձ իսկայիք միշտ… զզօրս մեր ՚ի սատակումն սրոյ մատնէիք… եւ հարկացն… փախանիչք լինէիխ… բայց քանզի արդ տեսանեմ զձեզ անձնեայս եւ գեղեցիկս, եւ գեղերեսաց ձերոց պատշաճագոյնս եւ վայելուչս, եւ որդիք թագաւորացն այս աշխարհի լեալ էք դուք, եւ արք զօր ութեան էք դուք, եւ ՚ի դիմաց ձերոց երեւի՝ զի զօր ութիւն բազում գոյ ՚ի ձեզ… եւ իմ խնայեալ ՚ի ձեզ՝ ոչ արարից զրաւ կենաց ձերոց ըստ արժանի ապիրատ գործոց եւ վնասուցն զոր յանցեայքն առ իս… (Արդ ) հաւանեալ մեզ՝ եւ օրինադրին մերոյ… ընկալջիք հաւատս եւ օրէնս մեր… եւ կեցջիք. եւ տիրեցէք աշխարհի եւ տանց ձերոց, դուք եւ որդիք ձեր… Այլ նոքա թէպէտ առ փոքր մի ոչ կամեցան դառնալ յերկրպագ ութենէ Աստուածորդւոյն. զի անկեալ էր ՚ի սիրտս նոցա հաւատ սուրբ առաքելոցն, բայց վասն զի ոչ ունէր արմատս՝ վաղվաղակի չորացաւ… անկաւ ՚ի վերայ նոցա զարհուրումն մահու, մանաւանդ ոչ կամելով ելանել ՚ի սնոտի կենացս դիւրափոխ աշխարհիս, ասեն. յանձն առնումք զհրամանս արքունականս. ՚ի մտի եդեալ՝ զի այն ինչ իբրեւ թէ ՚ի վերին երեսս հաճիցեն զմիտս թագաւորին, եւ ՚ի ներքին խորհուրդս պահիցեն զխոստովանուին որ ՚ի Քրիստոս, որում անհնարին է երկոցունց ՚ի միասին բնակել… Յայնժամ իսկ եւ իսկ արդարապէս թլփատեալք եղեն ». գ. 5։ Սոցա, ասէ չար օրինակ ետ Բագրատ բագրատունի իշխանն Տարօնոյ. որ յայլմէ զօրավարէ ըմբռնեալ ՚ի Խլաթ՝ ածաւ ՚ի Սամառա. ինքն վրիպեցաւ ՚ի հաւատաց, նաեւ զազգս բազումս վրիպեալ կործանեաց. զի քարոզէր, ասէ, թէ «Առվտանգի նեղութեցն ուրաց ութիւն ոչինչ վնասէ, եթէ ՚ի սրտին գաղտնի պահէ զխոստովանութիւն հաւատոց »։ Ընդդէմ անբերելի այսմ մոլոր ութեան բազում ինչ խոսի անդանօր մատենագիրն։ Սոյնպէս չար օրինակ ետ, մանաւանդ թէ պատճառ եղեւ բազում չարեաց Վասակ արծրունի, որ նախ քան զըմբռնիլն՝ կամօք իւրովք ել եւ գնաց ՚ի Սամառա եւ ուրացաւ. միւս իշխանքն յետ դարձի իւրեանց ՚ի գեր ութեան ապաշաւեցին. այլ սա նաեւ ՚ի դառնալ իւրում եկաց նովին մոլորեալ մտօք. եւ մեռաւ յանհաւատ ութեան իւրում։ Միայն երեքին սոքա հաստատուն կացին ՚ի հաւատս. Յոհաննէս արծրունեաց եպիսկոպոս Գրիգոր քահանայ եւ Գրիգոր իշխանն արծրունի, որք քաջ ութեամբ մերժեցին զառաջարկ ութիւն ամիրապետին յատենի. ըրոց եւ զերիս ամս մնացեալ ՚ի բանտի ՚ի կապանս՝ իւրեանց ձեռագործովք կերակրեալ լինէին, ուր եւ բարիխոստովան ութեամբ հանգեաւ ՚ի Քրիստոս իշխանն ՚ի չորրորդ ամի։ Զայլ հալածանս քրիստոնէ ութեան յարաբացւոց զորս կրեցին յաւուրս Յուսփայ ոստիկանին եւ ՚ի յապագայժամանակս գտանես ՚ի գլուխն Պատմ ութեան յարշաւանս արաբացւոց. հատ Ա. էջ 422։
       Յայսչափ հալածանաց արաբացւոց թէ ցոր վայր թշուառ ութեան եհաս կարգ եկեղեցական պաշտամանց՝ յայտ առնէ այս բան Կիրակոսի. «Եւ այսպէս շփոթումն ունէր եկեղեցիս արեւելից (մեծին Հայոց ), քանզի ՚ի բազում ժամանակաց հետէ չէին սովոր առնել զոր խընդրէր նա (Զաքարէ սպասալար Թամարայ թագուհւոյն Վրաց՝ որ յելս երկոտասաներորդ դարուն)…… եւ զպատարագն սուրբ ոչ մատուցանէին սարկաւագաւ եւ դպրաւ, այլ միմեանց քահանայքն սպասաւորէին. եւ կարծեմ թէ զայս սովորութիւն էինկալեալ ՚ի բռնութենէ Տաճկաց. որ ոչ տային համարձակ պաշտել զպաշտօնս իւրեանց քրիստոնէից. այլ եւ ոչ զդրունս եկեղեցեաց թողուլ ՚ի բաց ՚ի ժամ սոսկալի խորհրդոյն, զի մի՛ օճիրս ինչ գործեսցեն այլազգիքն»։
       Գ. Հալածումն ՚ի Թաթարաց։
       Սոցա արշաւանք եւ հարկապահանջութիւնք թէպէտ սաստիկ էին քան զարաբացւոցն, բայց հալածումն վասն կրօնի քրիստոնէութեան չէր այնչափ ինչ դժնդակ որպէս նոցայն, բայց եթէ երբեմն. որպէս ՚ի մեր հայկական պատմութեան Թաթարաց յիշատակի վասն գլխաւորի ուրուք ՚ի նոցանէ եւ զօրաց նորա այսպէս. «Կոխեաց անողորմաբար զտառապեալ քրիստոնեայսն. եւ զփայտէ խաչն ուր եւ գտանէին ՚ի ճանապարհս եւ ՚ի լերինս կանգնեալ՝ զամենայնն այրէին, եւ ոչինչ իրօք ոչ յագենային։ Այլ զվանորայսն որ կային յերկիրն, ուր եւ գտանէին՝ առաւել եւս կոխէին ուտելով եւ ըմպելով. եւ զպատուական քահանայսն կախէին եւ ծեծէին անողորմաբար»։
       Այլ սակայն դիւրութիւն հալածանաց առաւել ՚ի ժամանակս Թաթարաց եղեւ՝ քան ՚ի ժամանակս այլոց. մանաւանդ յորժամ ընդ ժամանակս ժամանակս եմուտ ՚ի նոսա եւ ծանօթ ութիւն քրիստոնէութեան. զի որպէս է տեսանել առ Ասսեմանեայ, հատոր դ. ՚ի 1246. Ղայուխ խան եւ այլ գլխաւորք ընկալան զքրիստոնէութիւն, եւ առին կանայս քրիստոնեայս։ Սոյնպէս ՚ի պատմութիւնս Թաթարաց գրեալս յեւրոպացւոց՝ պատմի թէ ՚ի 1249 Մանկու քան եւ այլ ոմն իշխան Սարդաղ անուն՝ եղեն քրիստոնեայ ՚ի յորդորելոյ Հեթմոյ թագաւորին Հայոց. մինչեւ չորրորդ Իննովկենտիոսի սրբազան քահանայապետի քարոզիչս առաքել առ նոսա ՚ի յորդորելոյ սրբոյն Լուդովիկոսի գաղղիացւոց թագաւորի, որ յայնժամ էր ՚ի Պաղեստին, եւ Սարդաղայ թուղթ դաւ անութեան գրել առ Իննովկենտիոս եւ առ Լուդովիկոս։ Եւ յորժամ եկն Հուլաւուն՝ յազատութեան թողոյր զքրիստոնեայս։ Իսկ Ապաղա խան՝ որ զկնի Հուլաւունի պայազատէր, դեսպան առաքեաց ասեն առ տասներորդ Գրիգոր սրբազան քահանայապետն՝ միանգամայն ընդ դեսպանի Հայոց թագաւորին ՚ի խնդրել օգն ութիւն ընդդէմ արաբացւոց։ Նաեւ յապագայ ժամանակս գտան ոմանք ՚ի նոսա քրիստոնեայք. վասն որոյ երբեմն հալածէին զքրիստոնեայս, եւ երբեմն ոչ. որպէս պատմի ինչ ինչ յարակցեալ առ ժամանակագր ութիւն Սամուէլի. «Ի չձգ. ամին (1334) մեռաւ Բուսայիտ ղանն, եւ նստաւ Արփա ղանն վեց ամիս. եւ եկեալ քեռի Բուսայիտին Ալի փաշայ Նուինն ՚ի Բաղդատայ՝ զԱրփա ղանն սպան, վասն զի քրիստոնեայ էր. յառաջին ղանորաց զարմէն. եւ ինքն իւրովի այլ նոր ղան եդ ՚ի թաղթն՝ Մուսի անուն. որ ոչ ելաւ եւ ոչ զօրացաւ. եւ ինքն Ալի փաշայն վարէր զհուքմն օրդուին տարի եւ կէս։ Եւ արար հրաման քակել զեկեղեցիս. եւ քակեցին ՚ի բազում տեղիս ՚ի Մսրայ մինչ ՚ի Խլաթ եւ ՚ի Սալամաստ, մինչ որ գնաց տէր Զաքարիա Աղթամարայ կաթողիկոսն (որ նստաւ յամին 1461. ) պայազատն եւ արքայազարմն. եւ ապա եբարձ զչար հուքմն »։ Տես եւ ՚ի գլուխն Պատմ ութեան զդիւր ութիւն Թաթարաց. հատ. Ա. էջ 467։

       Դ. Հալածումն ատելութեան եւ թշնամութեան ՚ի Յունաց։
       ԴԱՐ Ե
       Ի սկիզբն այսր դարուն գտանեմք զյիշատակ ութիւն հալածանաց, կամ լաւ եւս ասել՝ ատելութեան Յունաց առ մերսն որ բնակեալ էին ՚ի բաժնի նոցա անդստին յաւուրց անտի մեծին Սահակայ. որ յետ գիւտի նոր նշանագրացն էանց ՚ի բաժինն Յունաց , այլ «ոչ ըստ արժանեաց իւրոց եղեւ ընկալեալ»։ Եւ ինքն մեծն Սահակ բողոք բառնայ առ Թէոդոս թագաւոր ասելով. «Ոչ հանդիպեցայ ընդունել ութեան յիմում վիճակիս ՚ի հրամանէ վերակացուացս սոցա. այնչափ ատեցեալ զմեզ՝ մինչեւ զնշանագիրս անգամ ոչ ընկալան ». Խորենացի գ. 57։
       ԴԱՐ Է
       Զվերոյգրեալդ համարեսցուք իբրեւ դիպուած ինչ. բայց սկզբնաւոր ութիւն հալածելոյ նոցա զազգս մեր՝ համարի քաղաքական պատճառն. զի երկիւղն Տաճկաց կամ արաբացւոց՝ որ նորոգ ՚ի վեր երեւեցան յեօթներորդ դարու՝ բռնադատեաց զմեր Թէոդորոս ռշտունի ՚ի բաց կալ ՚ի Յունաց , եւ հպատակել Տաճկաց. «Յայսմ ժամանակի, ասէ Ասողիկ, ամիրապետն Տաճկաց ել ՚ի Սինեա անապատէն զօրու ծանու. եւ անցեալ ընդ ծովն ՚ի հարաւակողմն յարեւելս ՚ի Սընդ, ՚ի Պարս, ՚ի սագաստան, եւ ՚ի Սրման եւ ՚ի Հնդիկս, եւ աւերեալ գերեաց բառնալով զամենայն թագաւոր ութիւնս ազգաց բաց ՚ի հռոմայեցւոցն։ Զոր տեսեալ ապա Թէոդորոսի Ռշտունեաց տեառն՝ որ էր զօրավար Հայոց, եւ այլոց համախոհից, ՚ի բաց կացեալ ՚ի կայսերէ՝ հնազանդին Տաճկաց ». բ. 2։ Յայսմանէ սրտմտեալ յոյժ, ասէ, «կայսրն Կոստանդին թոռն Հերակլի՝ մեծաւ ցասմամբ դիմէ ՚ի Հայս, խրոխտայր ջնջել ՚ի միջոյ. որում ընդ առաջ ելեալ հայրապետն Ներսէս գ. համոզէր ՚ի խաղաղութի…. իսկ գնացեալ կայսրն ՚ի Կոստանդնուպօլիս՝ թողու ՚ի զօրաց իւրոց վերակացուս աշխարհիս Հայոց »։ Եւ թէպէտ կայսրն հաշտեցաւ ընդ Հայս, բայց վերակացուքն զորս եթող, ցասուցեալ ընդ Հայսսակս ոչ ընդունելոյ զնոսա ՚ի հաղորդութիւն, գրեցին ըզՀայոց ամբաստան ութիւնս ծանունս ՚ի դուռն կայսեր։ Ահա առաջին երեւելի պատճառ՝ յորմէ կռիւն ՚ի քաղաքականէն փոխեցաւ ՚ի կռիւ եկեղեցական, պատճառ լեալ յետագայ հալածանաց եւ բազում վնասուց. զի յայնմհետէ սկսան բռնադատել զՀայս դառնալ ըստ ամենայնի ՚ի ծէսս նոցա։
       ԴԱՐ Ժ
       Յելս այսր դարուն մետրապօլիտն Սեբաստիոյ եւ այլք սկսան, ասէ Ասողիկ, նեղել զազգն Հայոց վասն հաւատոյ, եւ զբռն ութիւն ՚ի ձեռն առեալ սկսաւ տանջել ըզքահանայս վասն հաւատոյ, եւ զգլխաւոր քահանայս Սեբաստու քաղաքին երկաթեղեն կապանօք հասուցանեն ՚ի դուռն թագաւորին. եւ ՚ի բանտի չարչարեալ զաւագ երիցանցն զԳաբրիէլ սպանին ». գ. 20։ Իսկ ՚ի գալ Վասլի կայսեր ՚ի կողմանս Մելտինոյ՝ ՚ի խնդրոյ քահանայից Հայոց ետ համարձակ կատարել զպաշտամունս Հայոց. եւ հնչեցուցանել զժամահար, զոր արգելեալ էր մետրապօլիտն։
       ԴԱՐ ԺԱ
       Յամին 1059. նստաւ Կոստանդին Տուկիծ կամ Տուքաս կայսր. «Յայսմ ժամանակիս, ասէ Մատթէոս ճժգ. թագաւորին Տուկիծ խորհեցաւ խորհուրդ չար, եւ կամեցաւ բառնալ եւ խափանել զաթոռ հայրապետ ութեան սըրբոյն Գրիգորի ՚ի տանէն Հայոց. եւ որպէս ասաց Քրիստոս, յարուցանէր հալածանս… մանաւանդ յորժամ մեռաւ տէր Պետրոս՝ յայնժամ յարեան Հոռոմոք ՚ի վերայ սուրբ աթոռոյն, եւ կամեցան եղծանել զնա… արարին Հոռոմք խնդիր բազմ ութեան գանձուցն ոսկոյ եւ արծթոյ տեառն Պետրոսի Հայոց կաթողիկոսի. եւ զբազումս ՚ի խոշտանգանս մատնեցին ՚ի Սեբաստիա »։ Ապա ՚ի թիւն ճիա. պատմէ թէ նա ինքն կայսրն կոչեաց ՚ի Սեբաստիոյ զորդիսն Սենեքերիմայ թագաւորին Վասպուրականի զԱտոմ եւ զԱպուսահլ ՚ի Կոստանդնուպօլիս. եւ յետ քանի մի աւուրց յայտնեաց զկամս իւր, թէ «Դուք եւ ամենայն իշխանք Հայոց աշխարհին առնոյք յանձինս □եր զկնունք հաւատայ ազգիս Հոռոմոց »։ Յայսմ ժամանակի երեւի հոռոմանալ Հայոց բնակելոցն ՚ի փոքր Հայս՝ ՚ի սահմանս իշխան ութեան սենեքերիմեանց, որք մինչեւ ցայժմ կան եւ կոչին Հայհոռոմք. զի հալածումն տիրապէս էր ՚ի վերայ սենեքերիմեանց. իսկ այժմեան հայհոռոմք յայնմ սահմանի սենեքերիմեանց են բնակեալ։
       Ի մեռանել բ . Խաչիկ կաթողիկոսի Յոյնք ոչ թողուին նստել կաթողիկոս Հայոց, որպէս զի ստիպեսցին դառնալ ՚ի ծէսս նոցա. ծասն որոյ Գագիկ արքայ Կարուց յամին 1065. ետ առ Յոյնս զկարս, եւ բազում ինչս ծախեաց ՚ի նստուցանել կաթողիկոս զԳրիգորիոս Վահրամ զորդի Գրիգորի մագիստրոսի, միջնորդ լեալ վասն այսր եւ Մարիամայ տիկնոջ դստեր նորին Գագկայ թագաւորի, գոլով սիրելի յաչս կայսրուհւոյն Եւդոքսիայ։ Յիշէ զայս Շնորհալին ՚ի վէպսն յետ ախճանելոյ կաթողիկոսին , ասելով.
       «Որով Յունացն ընդ մեզ չարեալ,
       Այլում լինել թոյլ ոչ տուեալ.
       Զի անտերունչք՝ ասեն՝ եղեալ,
       Լիցին ՚ի կրօնս մեր դարձեալ։
       Յայնժամ արքայն մեր կոչեցեալ
       Գագիկ անուն վերաձայնեալ…
       Նաեւ ըզԿարս նախասացեալ
       Այսըր խընդրոյ փոխանակեալ,
       Զի հովուապետ Հայոց դարձեալ,
       Նստցի յաթոռն ունայնացեալ»։
       Վարդան յիշատակէ զսպառնալիս գ. Ռոմանոսի կայսեր Դիոժէն կամ Դէուժան կոչեցելոյ ՚ի մերոց, ասելով. «Զկնի Դէուժան (նստաւ կայսր ՚ի 1068) որ եկն ՚ի վերայ սուլտանին (Ալփասլանայ ) սպառնալով Հայոց՝ հոռոմ առնել զբնաւս. ըստ որում ՚ի Կարս եկեալ այրէր զփայտակերտ եկեղեցին Հայոց. եւ չոգաւ ՚ի Մանծկերտ, եւ առ զնա »։ Յայսմ ժամանակի եղեն այն դիպուածք թշնամ ութեան Յունաց՝ զորոց պատմէ Մատթէոս, թէ ՚ի շրջիլն ուրուք ՚ի Հայոց Գէորգ անուն յԱնտիոք քաղաքի՝ կալեալ հատին զմօրուս նորա, եւ այնպէս անարգանօք վարեցին արտաքոյ քաղաքին. որոյ առ վրէժխնդր ութեան ՚ի վարձու կալեալ ՚ի Թուրքաց արս 500. այրեաց զերկոտասան գիւղօրէս Յունաց, եւ 60 այր խողխողեաց մերձ ՚ի դուռն Անտիոքայ։ Եւ այն միւս դիպուած. եօթանասուն արանց յազգէս Հայոց բերել ձուկն ապըխտեալ յԱնտիոք ՚ի վաճառ, եւ յետ վաճառելոյն մինչդեռ նստեալ էին յուտել եւ յըմպել՝ գոլով աւուրք բարեկենդանի։ Յոյնք սկսան նախատանօք անարգել եւ ոտիւք հարկանել, յորմէ սոցա կատաղեալ եւ ՚ի վերայ յարձակեալ հալածեցին մինչեւ յեկեղեցի սրբոյն Պետրոսի բազումս վիրաւորեցին եւ զոմանս սպանին. մինչեւ քահանայք հազիւ կարացին զիջուցանել զցասումն նոցա՝ որք էին արք կորովիք։
       Բայց ՚ի դիպուածոցս՝ նաեւ զերկուս երեւելեաց Հայոց պատմեն սպանեալ Յունաց, յորոց մին էր իշխան հայկազուն այր քաջ եւ հզօր պատերամող ՚ի տանէն Շիրակայ զոր Պիտղ կոչէ Մատթէոս ճխ. իսկ Վարդան՝ Բգխտ (վեստ ) ասելով ՚ի շիե. 1076. «Ի սոյն աւուրս սպանաւ Բեխտն իշխանն շիրականութիւն, որ վասն յոյժ լաւու թեանն նեղեալ սիրով ՚ի կայսերէ՝ եղեւ հոռոբ. եւ տուաւ հայր խոստովան ութեան նորա աբեղայ մի հոռոմ. եւ զի ոչ պահէր զօրէնս Հոռոմոց՝ խեղդեաց զնա պիղծ կրօնաւորն ՚ի քուն գտեալ զնա միայն ՚ի բերդն իւր յԱնդրիօնն. զոր նմացեալ զօրաց նորա գահավէժ առնեն զվիրագն անօրէն »։ Թէ զիարդ խեղդեաց՝ պատմէ Մատթէոս, եթէ զբարձ իշխանին առեալ աբեղայ դնէր ՚ի բերան նորա. եւ ուժգին անկեալ ՚ի վերայ նորա եւ չարաչար սպանանէր զայր հզօր եւ քաջ »։ Իսկ վասն միւս իշխանին ասէ ճլթ. լինել «Վասակ իշխանն Հայոց որդի Գրիգորի մագիստրոսին, եւ եղբայր տէր Գրիգորիսի ». զոր իբր ՚ի շիե. 1076. սպանին Յոյնք նենգ ութեամբ յԱնտիոք։
       ԴԱՐ ԺԲ
       Ալէքս ա. որ մեռաւ, ասէ Մատթէոս ՚ի շկը. 1119. թէպէտ էր այր բարի եւ հզօր, «բայր ՚ի վերայ ազգիս Հայոց յոյժ ատեցօղ երեւեալ. սա գործեաց գործ որ ոչ էր ըստ կամացն Աստուծոյ . եւ հրամայեաց երկրորդ մկրտ ութիւն առնել »։ Գրէ եւ Վարդան. «Ի գալ տարոյն մեռաւ Ալէքսն. եւ առ զթագն որդին իւր Պերփեռոժէն (Յոհաննէս բ. Կոմենոս ), որ եղեւ բարեմիտ առ Հայս. եւ մեղադրէր հօր իւրում, որ մոլեալ ՚ի սուտ առաջնորդաց՝ կրկին մկրտելով՝ խաչէր կրկին զտէրն »։ Մի ՚ի չարչարողաց ազգիս եղեւ Սահակ բ. կայսրն Անկեղոս. զորմէ գրէ Վարդան յետ ոլե թուին. 1186. «Ի վերայ Յունաց թագաւորեաց Փիսիկն, որ եւ Սահակ. եւ յարոյց հալածանս եւ չարչարանս հայադաւան ազգաց… Վասն որոյ գրէ առ նա աղերսանս պատրիարգն Գրիգոր խաղաղանալ ընդ ժողովրդեանն Աստուծոյ, եւ ոչ լուաւ նմա, այլ զյոլովս դարձոյց ՚ի կրօնս իւր. եւ զայլս հալածական արար, ուր կային երեք եպիսկոպոսի աթոռք , եւ հազար վեց հարիւր քահանայք. զորս ՚ի մի հաւաքեալ բռնադատէր. յորոց սակաւք զերծան ամբողջ հաւատով։ Եւ զայսպիսի աղէտս գրեաց յարեւելս (՚ի մեծ Հայս ) տէր Գրիգոր. եւ խորշեալ սրտիւ ոչինչ կարացին առնել. առաքէր եւ նոյն պատրիարգ եպիսկոպոս մի Գրիգոր անուն ՚ի պապն Հռոմայ վասն վտանգին, որ ՚ի Յունաց կրէին Հայք»։
       Ըստ այսմ եւ Շնորհալին ՚ի պատասխանին իւր առաջին թղթոյն Մանուէլի կայսեր բողոք բառնայ զատել ութենէ Յունց առ հայասեռ ժողովուրդս, յորոց բազմ ութիւնք բնակէին յայնմ ժամանակի ՚ի սահմանին՝ որ ընդ տէր ութեամբ կայսեր. «Զնոյն օրինակ, ասէ, եւ ձեզ է արժան առնել. ոչ թագաւորական ահարկու զօրութեամբ, այլ քաղցրագոյն խոնարհ ութեամբ ձգել առ ձեզ զհեռացեալս… քանզի եթէ հարիւր ամ աւելի եղելոց ժամանակաց բաժանման ՚ի միմեանց անդամոցս Քրիստոսի, եւ ՚ի մէջ յօդուածոցն յոլովագունից մտանելով ախտից ատելուե… կարօտ է բազում հոգեւոր բժշկական իւղոց օծմանց. այսինքն սիրոյ, գթութեանց եւ ողորմութեանց… Եւ այս լինի յորժամ միջնորդ խաղաղ ութեան նախ զերեւելի խաղաղու թեանն եւ զնիւթական սիրոյն ճառագայթ առ ժողովուրդ ազգի մերոյ՝ որ ընդ իշխան ութեամբ սուրբ թագաւոր ութեան ձերոյ են՝ ծագէք. եւ ոչ միայն զձերն… այլ եւ ձերոցդ եկեղեցական դասուց՝ եւ ռամիկ ժողովրդոց՝ որ իբրեւ զարդար ութիւն ունին, եւ զաստուածային պատուիրանաց կատարումն , եւ զարքայու թեանն երկնից ժառանգելոյ բաւական պատճառ՝ զատելն զմեզ եւ զհայհոյելն, հրամայեցէք ՚ի բաց յայնպիսի պատերազմասէր բարուց լինել. եւ սիրով եւ խաղաղ ութեամբ բերիլ առ նշդեհքս եւ պանդուխտքս, որք ՚ի հակառակացն Քրիստոսի հալածեալք վասն արդարութե՝ առ ձեզ որպէս յամուր ապաստանի դիմեալք են խաղաղանալ։ Զի համբաւ այսպիսի բարեաց տարածելով յարեւելեայս (՚ի Մեծ Հայս), անաշխատ իւրաքանչիւր ոգի յօժարեսցին ՚ի սէր միաբ անութեան գալ ինքնակամ հաճութեամբ. եւ մի՛ այլ լիցի՝ որպէս մինչեւ ցայժմ՝ պատճառ փախչելոյ մերոցն ՚ի ձէնջ , աւերումն եկեղեցեաց եւ սեղանոյ Աստուծոյ կործանումն եւ նշանաց Քրիստոսի խորտակումն եւ բազում նեղ ութիւնք պաշտօնէից եւ պէսպէս զրպարտութիւնք»։