Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր երրորդ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ՄՈՎՍԷՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ
       ՈՒՆԻ աշխարհագր ութիւն ընդհանուր՝ այլ համարօտ, առեալ ՚ի Պապայ աղեքսանդրացւոյ, որպէս ինքն գրէ ՚ի թղթ. 6. ուր յետ յիշելոյ զՊտղոմէոս՝ ասէ. «Յորոց ինքնադիր բոլորակին տիեզերագրութեանցն առեալ Պապայ աղեքսանդրացւոյ համառօտաբար երկրագրութեամ։ Յորմէ եւ մեր ծայրաքաղ արարեալ գրեցաք զմեծամեծսն եւ զնշանաւորսն միայն եւ զչափ որչափութեանցն »։ Որպէս եւ ՚ի թղթ. 10. կրկնէ ասելով. «Արդ՝ սկսցուք ըստ Պապայ աղեքսանդրացւոյ երկրագրութեանն՝ որ ըստ ինքնագիր բոլորակին Կղորդեայ Պտղոմէի տիեզերագրութեանցն չափուց »։ Երրորդ անգամ յիշէ ՚ի թղթ. 14. «Այսուհետեւ սկսցուք պատմել զաշխարհ աշխարհ առանձինն ըստ դրիցն տեղագր ութեանց Պապայ Աղեքսանդրացւոյ »։ Առնու ինչ ինչ եւ ՚ի Պտղոմեայ, մանաւանդ ՚ի հասարակախօս ութեան անդ. այսինքն ՚ի խօսելն զերկնից առ հասարակ եւ զչափմանց եւ այլն, որպէս ինքն իսկ յիշէ. նաեւ ՚ի Դիոդորայ սամէացւոյ, զոր յիշէ ՚ի թղթ. 4. եւ ՚ի քրիստոնէական տեղագր ութենէ Կոստանդիանոսի անտիոքացւոյ, զոր յիշէ ՚ի թղթ. 8։ Ինչ ինչ տեղեկացեալ ունէր եւ ՚ի մերոց վաճառականաց, որք շրջէին ընդ զանազան աշխարհս. որպէս եւ ինքն իսկ յիշէ ՚ի թղթ. 9. ասելով. «Քանզի զյունականաւն եւ զկասբիականաւն (որք են միջերկրական եւ Կասպից ծովք , ) եւ մերոց իսկ արանց պատահեաց շուրջ անցանել »։ Իսկ ՚ի գաւառագր ութիւնս մեծին Հայոց՝ յայտ է թէ հանեալ ունէր յարքունական դիւանաց մերոց. որոց եւ յայտնի նշան այն է՝ զի ամենայն պատմ ութիւնք նախարար ութեանց մերոց եւ ամենայն եպիսկոպոսարանաց եւ համօրէն ազգիս, որ ինչ եւ յիշատակին ուրեք յամենայն պատմաբանս մեր, ՚ի վերայ նոյն գաւառաց յածին. յորոց ոմանք եւեթ հազիւ յիշատակին յաշխարհագիրս եւ ՚ի մատենագիրս նախնեաց Յունաց եւ հռոմայեցւոց։ Արդ աշխարհագրութիւնս այս՝ քանզի այսպէս ընտրանօք հաւաքեալ է աստի եւ անտի ՚ի հինգերորդ դարուն յայնմիկ յորում եկաց ինքն Խորենացին, պատուական գանձ համարեալ է յազգիս, եւ պարծանք մատենագրին, զորոյ զանունն կրեն ՚ի վերայ ամենայն ձեռագիր օրինակք նորին զորս ունիմք առ մեզ. եւ մեք չգտանեմք ՚ի նմա օտար ինչ անվայել Խորենացւոյն եւ ժամանակի նորին՝ մերժելի։
       Բայց յարդեաց ՚ի գաղղիացւոց անտի Սէն Մառդէն՝ որ ուսաւ հայկական լեզու ՚ի Փարէզ, եւ ՚ի 1819. գաղղիարէն թարգմանեաց զայս աշխարհագր ութիւն Խորենացւոյն՝ եդեալ յերկրորդում հատորի յիշատակարանի իւրում, քանզի վրիպակ կարծեօք համարցաւ թէ իցեն ՚ի նմա օտարոտի խորթութիք, համարձակեցաւ յայտնի խորագիր դնել ՚ի վերայ հայկական բնագրին ՚ի թղթահամարն 318. Աշխարհացոյց ստոյ Մովսիսի Խորենացւոյ։ Այսպիսի յայտնի վճիռ արձանագրել ՚ի վերայ՝ չէր արժան նմա, թէ եւ քանի մի ձեռագիր օրինակս ունէր ՚ի ձեռին, սպասելով եւ այլոց օրինակաց. ո՞ւր թողցուք զի զոր ինչ հանէ՝ ՚ի միոյ եւեթ տպագրեալ օրինակէն առնու. որպէս ինքն իսկ վկայէ յերկրորդ հատոր յիշատակարանին ՚ի թղթ. 316. ։ Վիսդոնեանք որ զպատմ ութիւն Խորենացւոյն եւ զաշխարհագր ութիւն նորա թարգմանեալ ՚ի լատին ՚ի լոյս ընծայեցին յամին 1736. ոչ իշխեցին այսպիսի ինչ վճիռ հատանել երբեէք, թէ եւ բազում թերութիւնս գտին յօրինակին իւրեանց։ Պատճառ այսպիսի թեր ութեան Սէն Մառդէնին է նախ տպագրեալ օրինակ իւր, յորում բազում ինչ են՝ որք քանզի զկնի Խորենացւոյն եղեն, նմին իրի զլանայ նորին մատենագրի ասել զայն աշխարհագրութիւն. այլ ՚ի յետագայից յերիւրեալ կարծէ որ յիններորդ կամ ՚ի տասներորդ դարու. բայց ոչ գիտէ թէ այնպիսի բանք ոչ գտանին ՚ի ձեռագիրս։ Եւ երկրորդ՝ վեր ՚ի վերոյ տես ութեամբ քննել նորա զբանս մատենագրին, եւ ոչ ամենայն ասացուածոցն քաջ միտ դնել, զոր աստ ՚ի վեր հանցուք։
       Քանզի որպէս տեսեր նախագրեալ բանք Խորենացւոյն յայտ առնեն, թէ զոր ինչ ինքն կամեցաւ՝ զայն էառ ՚ի Պապայ եւ յայլոց, եւ այնպէս ինքն յօրինեաց նոր իմն փոքրիկ աշխարհագրութիւն, որպէս եւ այլ բազում մատենագիրք մինչեւ ցայժմ առնեն յԵւրոպիա. ծասն որոյ եւ յետ յիշելոյ զտեղագր ութիւն Պապայ, ասէ թէ ծայրաքաղ կամիմ առնել, զնշանաւորս միայն առնլով ՚ի նմանէ։ Բայց Սէն Մառդէն ոչ խորհի այսպէս. այլ ընդդէմ բանից Խորենացւոյն համարի՝ թէ ամենայն որ ինչ գրեալ կայ յայնմ աշխարհագրութեան՝ առ հասարակ առեալ է ՚ի Պապայ, կամ թէ մանաւանդ թարգմանեալ. մինչեւ յայտնի թարգման ութիւն կոչել զայն ՚ի թղթ. 387. մինչեւ յայտնի թարգման ութիւն կոչել զայն ՚ի թղթ. 387 եւ զյօրինօղ նորին անուանել թարգմանիչ։ Յետ այսպէս դնելոյ ՚ի մտի՝ եւ զայլ թեր ութիւն ջանայ արկանել ՚ի վերայ այնր աշխարհագրութեան. այսինքն է՝ զոր ինչ ինքն անյարմար դատի Պապայ կամ Բաբբոսի՝ զայն ՚ի թարգմանչէն յաւելեալ վճռելով ստգտանէ թէ ընդէ՞ր եդեալ է այսպէս կամ այնպէս. որովհետեւ ոչ գտանէր, ասէ, այն բան ՚ի սկզբնագիրն Բարբոսի, թէպէտ եւ ինքն իսկ ոչ գիտէ, թէ զի՞նչ եդեալ էր ՚ի սկզբնագիրն. այլ մտացածին կարծեօք ասէ զայդ։ Օրինակի աղագաւ յիշատակին յայսմ աշխարհագր ութեան բոյսք՝ մանաւանդ ծխանելիք սակաւագիւտք , զայսոսիկ ՚ի թղթ 387 ՚ի թարգմանչէն կարծէ յաւելեալ, յոյր սակս եւ զթարգմանիչն կարծէ լեալ բժիշկ, ոք։ Տես ուր առեալ տարան զնա վրիպակ մտածութիւնքն իւր եւ չկալ հաստատուն ՚ի վերայ բանից մատենին, որ յայտնի դնէ ոչ զամենայննառեալ ՚ի Պապայ եւ ոչ թարգմանեալ, այլ միայն ծայրաքաղ արարեալ։
       Այլուր զայս մատեան կարծէ լինել ոչ թարգմանութիւն, այլ համառօտ ութիւն աշխարհագր ութեան Պապայ, եւ յայնժամ եւս զայն բան զոր անդէպ վարկանի Պապայ՝ արհամարհելով յառաջ բերէ, իբր խանգարիչ լեալ աշխարհագր ութեան Պապայ։ Որ ինչ վերաբերին, ասէ ՚ի թղթ. 303. առ աշխարհ Հայոց եւ առ շրջակայս նորին յայտ է թէ ՚ի բաց եթող յայսմ աշխարհագր ութեան զորս գրեալ էր Պապ. եւ փոխանակ այնր եդ ծանօթութիւնս հանեալ կամ ՚ի հայկազուն մատենագրաց, եւ կամ զորս ինքն գիտէր. որպէս են գաւառք Հայաստանեայց, Վրաց եւ Աղուանից։ Յետ այսպէս ասելոյ՝ փոխանակ գովելոյ զնա, լո՛ւր զինչ ասէ ՚ի թղթ. 304. «Այս խառնուրդ տեղեկ ութեանց առեալ յայսպիսի զանազան աղբերաց, ետ նմա գործել գործղութիւնս կրկին, որք շփոթ ութիւն մեծ արկին յայսմ մասին իւրոց աշխատութեանց »։ Պակաս ութիւն գտանէ նաեւ ՚ի վկայ ութիւնս Պտղոմեայ յառաջ բերեալս յայսմ աշխարհագրութեան՝ ասելով ՚ի թղթ. 3 04. Հայկազեան աշխարհագիրն բազում ուրեք ՚ի սկզբան անդ յիշէ զաշխարհագր ութիւն Պտղոմեայ, այնպէս ցուցանելով թէ այս մատեան իւր է բովանդակ ութիւն ինչ Պտղոմեայ եւ Պապայ. զի բերէ հատուածս ինչ բանից Պտղոմեայ սուղ ինչ համառօտեալս. բայց քանզի տարբեր ութիւնք գտանին ՚ի նոսա զորս նշանագրեցաք, յայտ է թէ առնու զայնոսիկ ոչ ՚ի բնիկ գրոց Պտղոմեայ, այլ անշուշտ ՚ի գրոց Պապայ՝ որ յիշեալ էր զայն հատուածս Պտղոմեայ, որպէս հաւանական թուի։ Այսպէս գրէ Սէն Մառդէն. զի ոչ յիշէ թէ Խորենացին զայնոսիկ ոչ բերէ ՚ի վկայ ութիւն իբր բուն հատուած բանիցն Պտղոմեայ, այլ զիմաստ բանին միայն առեալ. զի որ զայնչափ յունական մատենագիրս առ իւր ունէր, յորոց եհան զիւր պատմագրութիւն, զիա՞րդ պակասէր առ նմա Պտղոմէոս, եւ ստիպեալ մուրանայր ՚ի բանից Պապայ, որպէս ինքն Սէն Մառդէն ըստ կամի կեղծէ։ Բայց յայսմ վայրի յառաջ բերցուք զվրիպակս աշխարհագրութեան Խորենացւոյն տպագրելոյ 1752. զի զայն եւեթ ունելով ՚ի ձեռին Սէն Մառդէն, եդ ՚ի մտի լինել բնիկ բան աշխարհագր ութեան Խորենացւոյն։

       Ա. Վրիպակք աշխարհագրութեան Խորենացւոյն տպագրելոյ յամին 1752։
       Սէն Մառդէն ՚ի թղթահամարն 304. 305. գրէ՝ թէ հայկազեան աշխարհագրութիւն Խորենացւոյն կարծեցեալ՝ ՚ի թղթ. 4. յիշէ ՚ի բանից Պտղոմեայ զԱպռիկիկոն. այս անուն չիք, ասէ, ՚ի յունականն Պտղոմեայ. եւ ոչ իսկ ածանցի ՚ի յունականէն , այլ ՚ի լատինէն Աբռիքուս, իբր ասել արեգդէմ կամ եդեալ յարեւու։ Զայս ասելով բազում անտեղեկութիւնս ՚ի վեր հանէ. բայց վայրապար տաժանի, զի ՚ի ձեռագիրս ոչ գրի Ապռիկիկոն, այլ Պռօտիկոն։
       Ի թղթահամարն 306. յառաջ բերէ նա ինքն , թէ յաշխարհագր ութեան անդ ՚ի թղթ. 15 յետ դնելոյ զԴանուբ գետ, ասէ որ է Յօղս Ռուսաց։ Զայս առիթ առեալ՝ գրէ, թէ գալուստ Ռուսաց յեզերս Դանուբայ, կամ ծանօթ ութիւն Ռուսաց զկողմամբք Դանուբայ՝ յապա ժամանակս եղեւ. ուստի եւ թարգմանօղն կամ յօրինօղն այսր աշխարհագրով բազում ժամանակօք զկնի լինել պարտ է, ասէ քան զԽորենացին։… Այլ վայրապար եւ այս, զի ՚ի տպագրեալն է միայն, չիք ՚ի ձեռագիրս։
       Ի թղթահամարն 309. գրէ՝ թէ յաշխարհագր ութեան ընծայեալ Խորենացւոյն՝ թղթ. 17. յիշատակի Քեռսին Խրիմ. այլ անունս Խրիմ հաւանական րեւի, ասէ լինել անուն նոր, որ չէր ելեալ յաւուրս Խորենացւոյն։… Բայց ՚ի տպագրեալն միայն գտանի այս անուն. զի ՚ի ձեռագիրս դնի միայն Քեռսին կամ Քեռսոն ցամաք կղզի։
       Ի թղթահամարն 310 ասէ. Այս աշխարհագր ութիւն ՚ի խօսելն զժողովրդոյ՝ որ յասիականն Սարմատիա, թղթ. 30 յիշէ զՇրուան, բայց ամենայն արեւելեան մատենագիրք ընդ որս եւ Մասուտի, վկայեն՝ թէ այս էր անուն նախնի Ալպանիոյ (Աղուանից ) եւ սկսաւ ՚ի գործ ածիլ առ տէր ութեամբ թագաւորին Պարսից անուանեալ Խոսրով Նուշիրվան. որ էր ՚ի մէջն անդ վեցերորդ դարու. ուստի եկ զկնի Խորենացւոյն։… Բայց ՚ի տպագրեալն միայն դնի Շրուանք, իսկ յերկուս ձեռագիրս դնի Զիւանք, եւ ՚ի միում Շրուանք։
       Ի թղթահամարն 311. Այս աշխարհագրութիւն, ասէ, ՚ի Չորրորդ Հայս ՚ի կարգս գաւառաց նորա յէջ 33. յիշէ Շադախ գաւառ. այլ ըստ գրելոյ Յոհաննու Մամիկոնենի այս անուն եդաւ ՚ի սկիզբն եօթներորդ դարու. ուստի եւ զկնի Խորենացւոյն։… Բայց եւ այս անուն չիք ՚ի ձեռագիրս։
       Ի թղթահամարն 311. Աշխարհագրութիւնս այս յէջ 39. յապառաժն Արաբիա յիշէ, ասէ, զՓռանտիս եւ անդ դնէ զտունն Աբրահամու. բայց յայտ է թէ, ասէ, այն էր Ֆարանիդիս գաւառ. իսկ զտունն Աբրահամու արաբացիք դնեն ՚ի Մէքքէ։□ Այս եւս այլօրինակ դնի ՚ի ձեռագիրս այսպէս. Փառանիս յորում Մքքէ, ուր զտունն Աբրահամու։
       Ի թղթահամարն 313. ԶԿողա քաղաքն յիշատակեալ ՚ի Խորենացւոյն ՚ի թղթ. 39 նոյնացուցանէ Սէն Մառդէն ընդ Քուֆահ անուան . եւ զի Քուձահ էր, ասէ քաղաք՝ շինեաք յամին 638 վասն որոյ եւ յետոյ յոյժ քան զԽորենացին։… Ի ձեռագիրս չիք անունս Կողա. այլ փոխանակ այնր գրի Կաղղա քաղաք, իսկ Կաղղա, որպէս նաեւ Կողա, են այլ անուանք յանուանէս Քուֆահ։
       Ի թղթահամարն 315. ասէ, թէ յայսմ աշխարհագր ութեան ՚ի գաւառս Մարաց դնի Ռուան. այլ այս, ասէ ինձ երեւի լինել Րէվան. յոր անուն կոչեցին Տաճիկք (որք էին յետ Խորենացւոյն՝ յեօթներորդ դարուն սկըսսեալ ) զմասն ինչ Հայաստանեայց, որոյ մայրաքաղաք էր Երեւան։… Բայց ՚ի ձեռագիրս ոչ երի Ռուան, այլ Ռուէլ։ Սոյնպէս եւ անունս Կնշրիմ՝ եդեալ յասորիս յէջ 38. Խորենացւոյն, ՚ի ձեռագիրս գրի Կշրիս կամ Կշրիմ. վասն որոյ վայրապար ընդդիմութիւն է Սէն Մառդէնի։ Իսկ զՄուծղ եդեալ յէջ 41։ Խորենացւոյն յԱրուաստան կամ յԱսորեստան, վայրապար նոյն անուն կարծէ լինել ընդ Մուսուլ անուան. մանաւանդ զի Խորենացին անդանօր յիշէ զՆինուէ քաղաք իբր տարբեր ՚ի Մուծղ անուանէ եւ տեղւոյ, արդ այս Նինուէ էր՝ որ ապա կոչեցաւ Մուսուլ։

       Բ. Վրիպակք պատճառացն բերելոց ՚ի Սէն Մառդէնէ
       Ի թղթահամարն 305. գրէ Սէն Մառդէն՝ թէ հայկազեան թարգմանիչն այսր աշխարհագրութեան յէջ 15. զՓրանկս դնէ բնակեալս ՚ի Գաղղիա, արդ եդեալ թէ, ասէ թարգմանիչն էր Խորենացին ճշգրտիւ խօսելով թէպէտ մարթ էր Խորենացւոյն խօսել զՓրանկաց իբր զբնակչաց Գաղղիոյ, բայց դժուարին երեւի հաւատալ յայնմ ժամանակի ծանօթ լինել այսմ ՚ի Հայաստան. եւ յայտնի լինի թէ իւր թարգմանութին է աղաւաղանք իմն. զի անկարելի էր Բարբոսի կամ Պապայ՝ որ գրէր ՚ի յերկիր ինչ յոյժ տարակայեալ ՚ի Գաղղիոյ՝ զոր օրինակ էր Աղեքսանդրիա. եւ նախ զամն 400. կարող լինել զՓրանկս բնակեալ ասել ՚ի Գաղղիա, որք տակաւին բնակէին յայնկոյս Ռէնոսի, եւ չէին ծանօթ սահմանացն որ յայսկոյս Ռէնոսի, բայց եթէ հինահար ութեամբ իւրեանց։ Եւ եւս, ասէ զազգն Փրանկաց բնակելոց ՚ի Գաղղիա, կոչէ հզօր. այլ յայնժամ չէին տակաւին հզօրացեալք ըստ ամենայնի ՚ի Գաղղիա, յորում ժամանակի գրէր Խորենացին. այսինքն է յամին 460 ըստ նորա։
       Առ որ ասելի է. այս բան ահա յայտնի կացուցանէ, թէ աշխարհագր ութիւն Խորենացւոյն չէ թարգման ութիւն Պապայ, եւ ոչ իսկ բոլորովին առեալ ՚ի բանից Պապայ, որպէս ինքն Սէն Մառդէն եդեալ է ՚ի մտի, այլ ծայրաքաղ արարեալ զմեծամեծսն եւ զնշանաւորսն միայն, որպէս ինքն իսկ Խորենացին վկայէ վասն իւր, որում չէ քաջ միտ եդեալ Սէն Մառդէն. վասն որոյ եւ յաւելորդս տաժանի։ ապա յայտ է թէ առնու զայս Խորենացին կամ ՚ի գրոց այլոց, եւ կամ ՚ի պատմելոյ մերոց վաճառականաց, որք շրջէին ընդ զանազան աշխարհս։ Իսկ վասն անուանս հզօր, ինքն միայն զտպագրեալն ընթերցեալ՝ կարծէ թէ Խորենացին զՓրանկս կոչէ հզօր. զի որ ՚ի տպագրեալն եդեալ կայ վասն Գաղղիոյ՝ «Ունի քաղաքս եւ ազգս բազումս, եւ հզօրս, զազգն Ֆռանկաց ». հնագոյն օրինակն ձեռագիր այսու կետադր ութեամբ բերէ զայս բան. «Ունի քաղաքս եւ ազգս բազումս եւ հզօրս, եւ զազգն Փռանգաց»։
       Ի թղթահամարն 309. Այս աշխարհագրութիւն, ասէ, զցամաք կղզին Քերսոնի քրիստոնէից տալով յէջ 17. զքրիստոնէութիւնն մուծեալ ասէ յայն կղզի. այլ յաւուրս Պապայ եւ Խորենացւոյն քանզի Քերսոն չէր տակաւին անցեալ ընդ տէր ութեամբ հռոմայեցւոց, նմին իրի յոյժ երկբայական է թէ մուծեալ իցէ քրիստոնէութիւն ՚ի նմա։ - Բայց քաջայայտ է գիտնոց, զի պատմ ութիւնք այնոցիկ կողմանց եւ վասն այնր ժամանակի՝ անորաշ են առհասարակ եւ ոչ յայտնի ամենեցուն, եւ թէպէտ Ռուսք յամին 986. ընկալան զքրիստոնէութիւն, բայց քերսոնացիք ՚ի նախնումն չունելով ինչ կապակց ութիւն ընդ Ռուսս՝ վայրապար է զժամանակ դարձի սոցա չափել ՚ի ժամանակէ դարձի Ռուսաց։ Ապա ուրեմն որ ինչ երկբայական է եւ անորոշ՝ չէ արժան քաջի առն քննաբանի նիւթ առնուլ հաստատութեան իւրոյ դատաստանի, եւ զմատենագիրն տարագրել յիրաւանց եւ յանուանէ մատենագր ութեանն իւրոյ. այլ մանաւանդ բանի նորին Խորենացւոյ հաւատալով՝ ասել, թէ այս ցամաք կղզի գէթ ըստ մասին ընկալեալ էր զքրիստոնէ ութիւն յառաջ քան զանցանելն ընդ տէր ութեամբ կայսերաց։
       Ի թղթահամարն 311. վասն յիշելոյ Խորենացւոյն յէջ 39. յապառաժն Արաբիա զտունն Աբրահամու ՚ի Մէքքէ՝ այնպէս ցուցանէ Սէն Մառդէն, թէ այս աւանդ ութիւն վասն տան Աբրահամու ոչ գոյր յարաբացիս նախ քան զՄահմէտ, որ էր յեօթներորդ դարու. ուստի եւ է զկնի Խորենացւոյն. այլ թէ եւ դիցուք, ասէ, թէ գոյր, սակայն ՚ի մէջ իւրեանց միայն յԱրաբիա. իսկ արտաքոյ Արաբիոյ չէր մարթ ծանօթ լինել այնմ, բայց եթէ յետ ծաւալելոյ դենի Տաճկաց՝ որ եղեւ զկնի Խորենացւոյն։ - Զայս պատճառ եւս ՚ի կարգս նախագրելոյն արժան է դասել, յանորոշ եւ յերկբայելի իրաց հաստատուն ինչ վճռել։ Սակայն ասելի է՝ թէ արաբացիք իջեալք յԻսմայէլէ որդւոյ Աբրահամու՝ յառաջ քան զՄահմէտ ունէին զայն աւանդ ութիւն վասն տանն Աբրահամու. յորոց լուաւ ՚ի հարկէ զնոյն եւ Մահմէտ. եւ ծանուցեալ իսկ էր այն նաեւ շրջակայ ազգաց, մանաւանդ ազգին մերոյ՝ որք վաճառական ութեան աղագաւ երթեւեկս առնէին յամենայն տեղիս, նաեւ ՚ի կողմանս Արաբիոյ։ Բայց պատճառ յետ Մահմէտի առաւել ծանօթանալոյ այն է՝ զի զանազան ազգք հեռաւորք ընդունելով զդեն նորա, ՚ի զանազան ազգաց եւ յաշխարհաց յաճախեցին այնուհետեւ գնալ յուխտ ՚ի Մէքքէ։
       Ի թղթահամարն 314. յայսմ աշխարհագրութեան, ասէ, Ֆէրսէնկն պարսկական՝ անուանի փարսախ. այլ այս է ածանցեալ յարաբացւոց հնչմանէս Ֆարսաք, որպէս ՚ի գործ ածէին արաբացիք յետ վեցերորդ դարուն, ուստի եւ յետոյ է քան զԽորենացին։ -Ահա եւ զայս բերէ իբր մի յերեւելի պատճառաց առ ՚ի օտարացուցանել եւ ասել թէ այն աշխարհագր ութիւն ոչ է Խորենացւոյն։ Բայց նախ մարթ է ասել թէ արաբացիք այնպէս ՚ի գործ ածէին նաեւ յառաջ քան զվեցերորդ դար. զի չունի ինչ հիմն ՚ի ցուցանել զներհակն։ Եւ երկրորդ՝ հայկական անունս փարսախ ոչ է ածանցեալ ՚ի հնչմանէ արաբացւոյն, որպէս ինքն համարձակ վճռէ, այլ ՚ի բնիկ պարսկական հնչմանէ. որպէս եւ զայլ բառս գտանեմք այսպիսի այլայլ ութեամբ ածանցեալս առ մեզ ՚ի պարսկականէն։
       Ի նոյն թղթահամարն այսպէս գրէ Սէն Մառդէն. «Կարէին գտանել եւ զայլ բազում բանս , բայց կարծեմ ըստ բաւականին ցուցաւ, թէ չէ մարթ այսր աշխարհագր ութեան լինել թարգմանեալ կամ շարագրեալ ՚ի ժամանակս Մովսէսի խորենացւոյ »։ Զայս ասացեալ՝ ածէ ստորեւ դարձեալ իբրեւ ապացոյց զայլ օրինակ, որ է անունս Թուրք, յիշատակեալ յաշխարհագր ութեան Խորենացւոյն յէջ 43. ՚ի գրելն զՍկիւթիոյ։ Այս անուն, ասէ Սէն Մառդէն, «ոչ գտանի ՚ի պատմ ութեան արեւելից եւ Բիւզանդիոյ, բայց եթէ իբր յելս վեցերորդ դարու (որով լինի զկնի Խորենացւոյն ). եւ ոչ յիշատակի ՚ի հայկազեան պատմ ութեան Մովսէսի խորենացւոյ. թէպէտ եւ բազում առիթք գտանին, ուր անկ էր յիշել եթէ էր ծանուցեալ յիւր ժամանակս »։ - Բայց եւ աստանօր թերի գտանի այրն ՚ի կարեւոր հմտուեց, ընդէր, չգիտեմ, անգիտացեալ թէ զԹուրքս յիշեն եւ Մէլա աշխարհագիր ՚ի ա. գիրս ՚ի վերջն 19 գլխոյն, եւ Պլինիոս գիրք զ. գլ. 7. որք էին յառաջին դարուն Քրիստոսի, բազմօք յառաջ քան զԽորենացին. ապա ընդէ՞ր չյիշիցէ եւ Խորենացին. մանաւանդ արժան էր զարմանալ ընդ հմտ ութիւն Խորենացւոյն, եւ բանիւ նորին զայլս լուսաւորել. իսկ զի ոչ յիշէ Խորենացին ՚ի պատմ ութեան իւրում, քանզի արշաւանք Թուրքաց սրով ծանօթ գտան նոքա ՚ի պատմագրութիւնս՝ եղեւ ՚ի յետագայ դարս զկնի Խորենացւոյն. իսկ նախնի պատմ ութիւնք ազգին մերոյ, զորովք յածի բան Խորենացւոյն, չունին ինչ կապակց ութիւն ընդ գործս Թուրքաց։
       Ի թղթահամարն 310. ասէ. Այս աշխարհագր ութիւն զբազում գաւառս հիւսիսակողման Հայաստանեայց՝ յիշէ ՚ի Վիրս եւ յԱղուանս. զկնի յիշէ զնոսին եւ ՚ի Հայաստան. յայտ է թէ սակս անկեալ գոլով ընդ տէր ութեամբ Վրաց եւ Աղուանից. բայց այս եղեւ զկնի կործանելոյ թագաւոր ութեան Արշակունեաց ՚ի Հայս՝ որ եղեւ յամին 428. ուստի եւ անյարմար Խորենացւոյն այսպէս դնելոյ. ո՞ւր թողցուք զի եւ բազում մատենագիրք վկայեն , ասէ, յետ բազում ժամանակաց ընդ տէր ութեամբ հայկազուն իշխանաց լեալ այնց գաւառաց։ - Բայց պարտ էր նմա գիտել, զի նաեւ նախ քան զկործանել թագաւոր ութեան Արշակունեաց մերոց՝ այն գաւառք ընդ ժամանակս ժամանակս անցին ընդ տէր տէր ութեամբ Վրաց եւ Աղուանից, որպէս յիշէ Բուզանդ, զորս դարձեալ ՚ի Հայս գրաւեաց Մուշեղ սպարապետ Արշակայ թագաւորին. նմին իրի յիշելն Խորենացւոյն զայն գաւառս ՚ի Վիրս եւ յԱղուանս՝ յայտ առնէ թէ յաւուրս նորա այն գաւառք դարձեալ անցեալ էին ՚ի ձեռս նոցա. մանաւանդ զի բարձումն թագաւոր ութեան Արշակունեաց եղեւ առ ժամանակօք Խորենացւոյն. իսկ վերստին գրաւելն՝ բազմօք զկնի Խորենացւոյն զի եղեւ ՚ի թագաւորացն Բագրատունեաց. եւ վասն այսր չէ անկ օտարացուցանել զայս աշխարհագր ութիւն ՚ի Խորենացւոյն։
       Ի թղթահամարն 312. գրէ. Այս աշխարհագրութիւն յէջ 39 զՊարսս դնէ ՚ի Բաբիլոն, այլ քանզի այս քաղաք շինեալ եղեւ յամին 635. ոչ կարէր, ասէ յիշեալ զայն Խորենացին։ Այսպէս դնեն մատենագիրք արաբացւոց. զորոյ զշինութենէն չէ մարթ ասել թէ էր նորոգութիւն. զի մատենագիր ոմն նոցա ասէ՝ թէ բազմօք յառաջ քան զշինութին խնդրէին արաբացիք գտանել տեղի ինչ հաստատուն առ ՚ի շինել քաղաք, եւ նովին խափանել զտուրեւառ ութիւն Պարսից ընդ հնդկային ծովն. այլ գոլով ամենայն տեղի ճախճախուտ՝ հազիւ գտին զայս ցամաք եւ հաստատուն, որ էր ՚ի մօտակայս Օպօլահայ, տեղի ինչ՝ որ էր առհասարակ քար սպիտակ յորմէ եւ զանունն ընկալաւ Պասրահ, որ նշանակէ զազգ ինչ սպիտակ քարի։ Եւ եթէ պնդեսցեն ոմանք թէ եւ յառաջնմէ իսկ գոյր անդանօր փոքրիկ տեղի ինչ Պասրահ կոչեցեալ, բայց հարկ է ընդունել թէ այս քաղաք չեղեւ հռչակաւոր, բայց եթէ յորժամ արաբացիք իշխէին. յայնմ ժամանակի եղեւ սա գլխաւոր տեղի վաճառական ութեան ընդ Հնդիկս ՚ի ձեռն Տիգրիսի եւ Եփրատայ՝ զոր յառաջն առնէին յՕպօլահ քաղաք , որ պահեաց տակաւին ընդ երկար ժամանակս զիւր մեծութիւն։ Իսկ ծաղկիլն Պասրայի վաճառականութեամբ՝ եւ երթեւեկ ութիւն նաւուց Հնդկաց եւ ամենայն արեւելից ՚ի Պարսս՝ զոր յիշէ այս աշխարհագր ութիւն ընծայեալ Խորենացւոյն, եղեւ յաւուրս խալիֆէից կամ ամիրապետաց արաբացւոց ուստի եւ այն աշխարհագր ութիւն ոչ է Խորենացւոյն՝ այլ յետագայի ուրուք։ Յայս վայր Սէն Մառդէն։□ Այս բան Պասրայի քանզի յամենայն ձեռագիրս աշխարհագր ութեան Խորենացւոյն գտանի, պարտ է ասել նախ՝ թէ ոչ միայն վասն շին ութեան այսր քաղաքի, այլ նաեւ վասն այլոց երեւելի քաղաքաց գտանեմք տարբերութիւնս բազումս, յորոց մին է եւ Բաբիլոն, զորոյ զշինօղն ոմանք ասեն զՆերբովթ, ոմանք զՇամիրամ, եւ այլք զՆաբուգոդոնոսոր. որպէս եւ զշինողն Եկբատանայ՝ ոմն զԱրփաքսդ համարի, ոմն զՍելեւկիոս, եւ այլ պատմաբան զՏէյօշէ (զԴէովկ ) որք յայլ եւ այլ ժամանակս եղեն. եւ սակայն ամենայն քաջ քննաբանք ջանան տալ մեկն ութիւն իւրաքանչիւր մատենագրաց որք այսպէս զանազանին, եւ ոչ թէ զգիրս նոցա մերժեն, կամ օտարացուցանեն ՚ի պարազատ ութեան բնիկ հեղինակին՝ զորոյ զանունն կրէ ՚ի վերայ։ Եւ երկրորդ՝ ինքն իսկ Սէն Մառդէն գրէ, թէ արդէն Օպօլահ քաղաք յառաջագոյն էր վաճառատեղի, եւ մերձակայ տեղին կոչէր Պասրա վասն սպիտակ քարանց. ապա չէ ինչ ընդդէմ Պասրա անուանս գտանիլ յաշխարհագր ութեան Խորենացւոյն։ Այլ առաւել ճահողագոյն էր Սէն Մասդէնին բանիւ Խորենացւոյն ուղղել զբանս արաբացի մատենագրաց. եւ ասել թէ նոյն իսկ Պասրա անուանեալ քաղաքն գոյր բազմօք յառաջ քան զամն 635. որպէս յայտ առնէ վկայ ութիւն Խորենացւոյն որ յառաջ է քան զնոսա. եւ ծաղկիլ Պասրայի վաճառական ութեամբ յառաջ էր քան զայն ժամանակս խալիֆէից։ Որպէս եւ նախնիք իսկ զայս ցւցանեն վասն վաճառակ անութեան այնոցիկ կողմանց. զի ըստ գրելոյ նոցա ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ նաւք եկեալք յՈվկիանոսէ՝ ընդ Եփրատ ելանէին մինչեւ ՚ի Բաբիլոն. յոյր սակս մեծն Աղեքսանդր ՚ի բերան Եփրատայ կառոյց տեղի մեծ, ուր նաւք ՚ի Հնդկաց եկեալ ժողովէին. եւ որպէս պատմեն՝ յայնմ ժամանակի Պարսիկք էին որք խափանել կամէին զվաճառականութիւն արաբացւոց, եւ ոչ թէ արաբացիք զՊարսիցն։ Նմին իրի պատշաճ թուի մեզ ասել թէ յաւուրս Թէոդոսի եւ Կոստանդայ՝ յորս ծաղկեալ էր վաճառականութիւնն՝ որպէս գրէ եւ Հուետիոս, նաեւ այս Պասրա ծաղկեալ գտաւ, բայց գուցէ զկնի անշքացեալ, որպէս պատահի բազում քաղաքաց, ապա ՚ի նորոգէին արաբացւոց ինչ ինչ, այնպէս պատմեն նոցին մատենագիրք՝ իբր թէ նախ եւ առաջ ինքեանք եղեն հաստիչ։
       Այսչափ են ընդդիմ ութիւնք յառաջ բերեալք ՚ի Սէն Մառդէնէ, անզօրք եւ անբաւականք առ ՚ի օտարացուցանել զայն աշխարհագր ութիւն թէ չիցէ հարազատ մատենագր ութիւն Խորենացւոյն. այլ առ մեզ ընդունելի է աներկբայ նորին գոլ ըստ ամենայն խորագրաց օրինակացն. եւ չգտանեմք ՚ի նմա տարադէպ ինչ եւ հակառակ գրուածոց եւ կամ ժամանակի Խորենացւոյն։ Եւ եթէ սակս այսպիսի շնչին պատճառաց արժան էր չհամաել զայս աշխարհագր ութիւն հարազատ գործ մատենագրին, ՚ի դէպ էր յայնժամ եւ զայլ գործս բազմաց մատենագրաց Յունաց եւ հռոմայեցւոց չհամարել հարազատ գործ նոյն հեղինակաց՝ զորոց զանուանս կրեն. զի եւ ՚ի նոսա ոչ սակաւ ընդդիմ ութիւնք այսպիսիք ընդ առաջ ելանեն քաջ քննաբանից. բայց ոչ ոք համարձակի յայնպիսիս։
       ՎԱՐԴԱՆ
       Ունի աշխարհագրութիւն մակագրեալ. «Աշխարհացոյց նորոգ թարգմանչին եւ երկրորդ լուսաւորչին Վարդանայ վարդապետի »։ Որ եւ տպագրեալ է ՚ի Կոստանդնուպօլիս յամն»ի տեառն 1728. եւ ՚ի Սէն Մառդէնէ թարգմանեալ գաղղիարէն, եւ եդեալ յերկրորդում հատորի յիշատակարանի իւրում տպելոյ ՚ի Փարէզ յամին 1819։ Յայսմ աշխարհագր ութեան ըստ մեծի մասին է ստորագրութիւն, մանաւանդ թէ անուանակոչ ութիւն տեղեաց Հայաստան աշխարհիս, քան թէ այլոց աշխարհաց։ Եւ քանզի բազում ուրեք յետ դնելոյ զհին անուանս տեղեաց՝ նշանագրէ նաեւ զնոր անուանս, ոչ սակաւ լոյս տայ մեզ յայսմ մասին. որպէս կարես տեսանել ՚ի մերում ստորագրութեան Մեծին Հայոց. զոր բազում ուրեք յիշատակեմք, առեալ բաղդատութեամբ զանազան ձեռագրաց։ Յորոց տարբերուէն իմանամք ինչ ինչ յաւելեալ եւ յայլմէ ումեքէ. զոր վասն այնորիկ կոչեմք Ընդարձակօղ Վարդանայ։
       ԹՈՄԱՍ ԿԻԼԻԿԵՑԻ
       Սորա աշխարհագրուին է համառօտ իմն քաղուած աշխարհագր ութեան Խորենացւոյն, թէպէտ եւ ոչ ամենայն աշխարհաց յիշելոց ՚ի նմանէ, այլ յԱսորւոց սկսեալ։ Զկնի ամենեցուն դնէ զհնգետասան աշխարհս Հայոց, ունելով խորագիր այսպէս. «Սահմանք իշխանութեան աշխարհի Մեծաց Հայոց »։ Յետ աւարտելոյ զսոսա՝ զկնի ամենեցուն դնէ զԿիլիկիա , եւ բազում բերս նորա յանուանէ յիշէ՝ զորս ոչ յիշէ այսպէս յայլ աշխարհս. եւ յետ գրելոյ թէ լինի ՚ի Կիլիկիա թուզ, նուռն, սերկեւիլ, եւ այլն, ապա գրէ. «Եւ այլ բիւր բարիս անթուելիս։ Եւ րաբունին հանճարեղ Թումայ, յօրինօղ այսմ բանի »։ Այս բան յայտնի ցուցանէ զԹոմաս լինել ՚ի Կիլիկիոյ. յոյր սակս եւ առաւել քան զայլոց աշխարհաց՝ զիւրոյ հայրենեացն յիշեաց զբերս։