Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Հարցումն. - Վասն է՞ր ասի Առաջաւոր:

Պատասխանի. - Վարդապետք եկեղեցւոյ ըստ բազում յեղանակի մեկնեն զԱռաջաւորն, բայց մեզ ոչ է փոյթ ի տեղիս յայս ըստ վարդապետական մեկնութեան առնել զխնդիրն Առաջաւորիս, այլ ըստ տումարական արուեստիս յայսմ տեղւոջ խնդրել արժան է: Եւ զայս ըստ կրկին յեղանակի. նախ ասի Առաջաւոր ըստ իրին դրութեան, զի սա նախադաս է եւ առաջին` սկիզբն գոլով պահոց եւ Զատկի, այլեւ տէրունական տօնից: Արդ, որովհետեւ զսկիզբն յիշեցաք, պարտ է տեսանել եւ վասն սկզբանց:

Գիտելի է, զի բազում են սկզբունք, որ պիտոյանան ի մեկնութիւնս բանից սրբոց վարդապետաց, որպէս ասի «սկիզբն սեռիցն եւ տեսակացն եւ կենդանոյն եւ նօին եւ այլնե: Բայց մեզ ոչ է փոյթ ըստ այժմոյս յաղագս վարդապետութեանց, այլ այսպիսի սկզբանց է քննութիւնս մեր, որ ըստ տումարական արհեստիս է պիտանացու: Եւ հարկ է գիտել տումարագիտին, զի ըստ Պղատոնի մի է սկիզբն գեղեցկաբար խորհելոյ եւ գիտելոյ, թէ յաղագս ո՞յր է մտածութիւն, եւ թէ ոչ հարկ է յամենայնէն վրիպել: Արդ, նախ առաջին սկիզբն ասի նա, որ ամենայն սկզբանց է սկիզբն, եւ այլք ամենեքեան ի նմանէ ունին զսկիզբն լինելն պատճառելեացն ինքեանց: Եւ առաջին սկիզբն ամենայն սկզբանց է Աստուած, ըստ այնմ` «ես եմ ալֆա եւ wե:

Երկրորդ սկիզբն` շարժութեան դադարումն, զի ամենայն ինչ, որ շարժի, ի դադարմանէ շարժի: Երրորդ սկիզբն` ժամանակին շարժութիւն, զի ժամանակն չափաբերի ի շարժմանէ երկնից: Չորրորդ սկիզբն` շրջանաց մեծի եւ փոքու Արեգական եւ Լուսնի, զի յընթացից նոցա բացակատարի: Հինգերորդ` սկիզբն մասանց եւ ժամուց թաւալումն Արեգականն, զի շրջան մի առեալ գունդն եւ ձգեալ զոլորն ի կէտն առաջին շարժմանն գոյացոյց մասն մի եւ նոքօք զժամն, ուստի օրն էառ զչափաբերութեամբ բերիլն ի ստեղծման լուսաւորացն: Վեցերորդ` ասի սկիզբն աւուրց յաւուրս շաբաթուն միաշաբաթն, զի ի նմա եղեւ սկիզբն եղանակացս լինելութեան: Եօթներորդ սկիզբն` տարւոյն յամիս նիսան, ըստ այնմ, թէ «ամիսս այս եղիցի ձեզ սկիզբն ամսոց, առաջին եղիցի ձեզ յամիսս տարւոյե: Ութերորդ` սկիզբն թուոյ ի համարս` միակն, քանզի միակն ոչ ասի թիւ, այլ սկիզբն թուոց, եւ թիւ` երկեակն եւ երրեակն այլօքն հանդերձ: Իններորդ` սկիզբն տումարական մակացութեանս գործառնութեան` թուական, զի առանց սորա ամենայն մասունք տումարիս շարժութեան անգործ մնան յարհեստ, յորս իմաստասիրեցան: Տասներորդ` սկիզբն թուականութեանս ներգործութեան` նահանջն, զի նահանջն «մայր թուականութեանե անուանեցին հոյլք ամենայն իմաստասիրաց: Մետասաներորդ` սկիզբն ամենայն լրմանց ասի լրումն, որ յապրիլի Դ. (4)ն, վասն որոյ եդաւ յԷասանցն գլուխ շրջանի եւ կոչեցաւ «Աւագ լրումնե: Երկոտասաներորդ` է սկիզբն պահոց եւ Զատկի եւ ամենայն տօնից Առաջաւորս, վասն առաջի գոլոյ սորա ի կարգս դրութեան տարւոյն, եւ վասն այսմ ասի «Առաջաւորե:

Երկրորդ եղանակն է այս, զի վասն միշտ յառաջ խաղալոյն ասի Առաջաւոր: Արդ, ամենայն տօնք եւ Զատիկք եւ ամենայն պահք պարունակին ի ներքոյ ԺԳ. (13) թուոյ. առաջին` Առաջաւորն, երկրորդ` Բուն Բարեկենդանն, երրորդ` Զատիկն, չորրորդ` Համբարձումն, հինգերորդ` Հոգւոյ գալուստն, վեցերորդ` Սուրբ Գրիգորն, եօթներորդ` Վարդավառն, ութերորդ` Աստուածածինն, իններորդ` Սուրբ խաչն, տասներորդ` Սուրբ Գէորգն, մետասաներորդ` Յիսնակամուտն, երկոտասաներորդ` Սուրբ Յակոբն, երեքտասաներորդ` Ութօրեքն: Գիտելի է, զի ամենայն տօնք եւ ամենայն պահք, այլեւ Զատիկ, զոր ասացաքն, յերկուս բաժանին, զի ոմանք օրագիւտիւ լինին եւ ոմանք` առանց օրագիւտի: Եւ դարձեալ` սոքա, որ օրագիւտիւ լինին եւ առանց օրագիւտի, յերկուս տարորոշին, զի ոմանք շարժին եւ ոմանք ոչ շարժին: Եւ դարձեալ` այսոքիկ, որ շարժին, յերկուս տրամատին` ոմանք յետ եւ յառաջ շարժին եւ ոմանք յառաջ միայն: Եւ դարձեալ` սոքա, որ յետ եւ յառաջ շարժին, յերկուս տարանջատին, զի ոմանց պատկեր օրն զտօնն թէ յառաջ տանի եւ թէ յետ բերէ, պահքն պահեալ է, եւ ոմանց զԲարէկենդանն խաղացուցեալ` պահքն պահելու է: Եւ թէ որպէս` ասասցուք` արդ, ի սոցանէ Է. (7) առանց օրագիւտի լինին. առաջին` Բուն Բարէկենդանն, երկրորդ` Համբարձումն, երրորդ` Հոգւոյն գալուստն, չորրորդ` Սուրբ Գրիգորն, հինգերորդ` Վարդավառն, վեցերորդ` Սուրբ Գէորգն, եօթներորդ` Ութօրեքն: Իսկ Զ. (6)ն օրագիւտիւ լինին. առաջին` Առաջաւորն, երկրորդ` Աւագ լրումն, երրորդ` Աստուածածինն, չորրորդ` Սուրբ խաչն, հինգերորդ` Յիսնակամուտն, վեցերորդ` Սուրբ Յակոբն: Եւ որք առանց օրագիւտի լինին, սոքա թէ ի լուր օր եւ թէ ի կիրակի պատահին, ոչ շարժին յառաջ եւ կամ յետ, այլ ի տեղն լինին, ուր պատահին: Իսկ որք օրագիւտիւ լինին, Դ. (4) ի սոցանէ յետ եւ յառաջ շարժին` Աստուածածինն, Սուրբ խաչն, Յիսնակամուտն եւ Սուրբ Յակոբն: Եւ երկուցն օրագիւտն յետ եւ յառաջ շարժմամբ զտօնն տայ առնել եւ պահքն պահեալ է, այսինքն Աստուածածնին եւ Սուրբ խաչինն: Եւ յերկուց օրագիւտն յետ եւ յառաջ շարժմամբ Բարէկենդանն լինի եւ պահքն պահելու է, այսինքն Յիսնակամտին եւ Սուրբ Յակոբին: Իսկ որ միշտ յառաջ շարժին, է Առաջաւորն եւ Աւագ լրումն, եւ վասն միշտ յառաջ խաղալոյս ասացաւ Առաջաւոր:

Հարցումն. - Եւ զինչ է պատճառն յաւէտ յառաջ շարժութեան Առաջաւորիս:

Պատասխանի. - Զայս վասն հարկի Աւագ լրմանն արարին, զի յառաջ խաղացուցեալ` զնա արտաքս հանցէ քան զհասարակածն, զի մի գուցէ անկանիցի Աւագ լրումն ի ներքոյ հասարակածին եւ առնիցէ զմին տարին երկու տարի, որպէս ուսանելոց ես յԱւագ լրմանն, որ առաջի կայ: Այսքան առ այս: