Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Նախ թէ վասն է՞ր ասին մոլորակք, երկրորդ` թէ վասն է՞ր Է. (7) թուով պարունակեցան, երրորդ` յինքեանց շարժին թէ յայլմէ, չորրորդ` ներգործականք են թէ կրականք, հինգերորդ` թէ որոց աւուրց եւ դարուց են տանուտէրք, վեցերորդ` թէ որ է առաջին եւ որ է վերջին, եօթներորդ` թէ քանի կենան յաստիճանս եւ ի կենդանակերպս, ութերորդ` թէ զինչ որակութիւն ունին սոքա, իններորդ` թէ որք են արականք եւ որք իգականք, տասներորդ` թէ զինչ հասարակութիւն ունին եւ կամ զինչ զանազանութիւն:

Գիտելի է, զի սոցա վարդապետութիւն ըստ բոլոր է, ոչ է ըստ տումարական մակացութեանս, այլ աստեղաբաշխութեան, զի հիմն աստեղաբաշխութեան սոքա են ըստ զանազանութեան ներգործութեանց, նաեւ ըստ կենդանակերպից շարժմանց սոցա: Այլ ի սոցանէ զերկուց լուսաւորացդ տարորոշեալ զհանգամանս ընթացից է ըստ տումարական արհեստիս, զի ի սոցանէ սահմանեալ եղեւ տումար` զԱրեգակն վասն հասարակաւորութեան, զի յետ այնորիկ չարչարանքն եւ Յարութիւն Փրկչին, իսկ զԼուսինն` զի ի լրման սորա եղեւ կամաւոր չարչարանքն Քրիստոսի: Վասն որոյ եւ մեզ զանց առնելի է զըստ բոլորէ խնդիրն, զի այլոց իրողութեան է, մանաւանդ, զի արգելեալ է եկեղեցւոյ քրիստոնէից: Վասն որոյ բուն հարցուք մասնաւոր խնդրոյս, որ ի գործս մեր պիտանի է:

Վասն առաջնոյն ասելի է, թէ մոլորակք վասն այն ասին, զի Ե. (5) ի սոցանէ ուղիղ եւ մոլար ասին ունել զշաւիղս ընթացիցն, իսկ Արեգակն եւ Լուսին` ըստ ուղիղ գծի եւ անմոլար: Երկրորդ` զի իմաստասէրք բազում ջանիւք եւ կատարեալ գիտութիւն սոցա ոչ կարացին լինել հասու, զի ի նուրբ շաւղաց սոցա մոլորէին եւ զմոլորումն իւրեանց ի վերայ գօտեացս անուն եդին մոլորակք, կոչելով այսպէս իբր թէ անհաս է գիտութիւն սոցա ի մարդկանէ: Եւ չէ զարմանք, զի եւ մարգարէն ասէ, թէ «տեսից զերկինն զգործս մատանց քոցե: Երրորդ` վասն զանազան փոփոխման նուրբ որակութեանցն ըստ առաւելութեան եւ նուազութեան ոչ կարեն զցուցումն նշուլից նշանացն իսկապէս իմաստասիրել:

Երկրորդ` խնդրելի է, թէ վասն է՞ր Է. (7) թուով բովանդակեցան: Նախ ըստ գոյութեան ներքին եւ արտաքին մարդոյն եւ ըստ Է. (7) զգայութեանցն: Երկրորդ` ըստ տարորոշման երկրի, զի յԷ. (7) կլէմս բաժանի: Երրորդ` ըստ քանակութեան աւուրց եւ դարուց, զի յԷ. (7) օրն զլրումն առին եղելութիւնք եղանակացս, ըստ որում արար եւ հանգեաւ, եւ յԷ. (7) դարն առնու զվախճան: Չորրորդ` ըստ հնոցն պատուիրանադրութեան պատուաւոր է թիւս` այսինքն պահել զօրն Է. (7)երորդ այլ եւ զամն Է. (7)երորդ, նաեւ զԷ (7) ից Է. (7), այլ եւ զազատարար թիւն յոբելեան: Հինգերորդ` եւ ըստ Է. (7) աջահեան աշտանակին եւ Է. (7) բերանոյ ճրագացն: Վեցերորդ` զի եւ պատիւ Է. (7) թուոյս երեւեցաւ ի Կոյսն Մարիամ եւ յորդին իւր միածին, զի Է. (7) բան խոսեցեալ է Կուսին յաւետարանն եւ Է. (7)` Տեառն ի խաչին: Եօթներորդ` եւ ի նորոյ եկեղեցի, զի Է. (7) է խորհուրդ եկեղեցւոյ եւ Է. (7)` աստիճան քահանայութեան եւ կրկին Է. (7) ամբ սահմանեցաւ աստիճանք հաւատոյ յեկեղեցի Աստուծոյ: Ութերորդ` ըստ Է. (7) զօրութեան հոգւոյն եւ Է. (7) ազգ ողորմութիւնք են հոգեւոր, այլեւ մարմնաւոր, իններորդ` ըստ Է. (7) դասուն անմարմին զուաթնոց զօրութեանց եւ Է. (7) աստեղեան խորանացն: Տասներորդ` այլեւ գերազանցութիւն պատուաւոր թուոյս երեւեցաւ յԷ. (7) արփի շնորհօք Հոգւոյն Սրբոյ: Եւ զի գօտիքս մէջ գոլով երկակի ծայրից պատուաւոր թուով սահմանեցան քանիօնութիւն սոցա, զի եւ պատիւ գեղեցկութեան սոցա ըստ ասեցելոցս երեւեսցին:

Երրորդ` խնդրելի է եւ վասն շարժմանց սոցա: Գիտել պարտ է, զի սոքա զշարժմունք յինքեանց ունին եւ ոչ յայլմէ, զի սոքա ոչ են իբրեւ զհասարակ աստեղս, որ հաստատեալ են յերկինս եւ ի նմանէ շարժին, այլ հեռացեալք են բազում միջոցաւ յերկնէ եւ տարանջատեալք են ի միմեանց եւ ըստ ինքեանց շարժին:

Չորրորդ` ասելի է եւ այս, զի ոմանք ներգործականք են եւ ոմանք կրականք եւ ոմանք` ներգործականք եւ կրականք: Քանզի Երեւակն եւ Լուսինն էգ են եւ կրական, Լուսնթագն, Հրատն եւ Արեգակն արու են եւ ներգործական, Լուսաբերն եւ Փայլածուն ընդ էգն էգ են եւ ընդ արուն` արու, վասն որոյ` կրականք եւ ներգործականք: Եւ ի սոցանէ լինին ստորնայնոցս գոյից լինելութիւնք եւ ապականութիւնք, աճելութիւնք եւ նուազութիւնք:

Հինգերորդ` թէ որոց աւուրց եւ դարուց են տանուտէրք. Երեւակն առաջին դարուն էր տանուտէր, Լուսնթագն` երկրորդին, Հրատն` երրորդին, Արեգակն` չորրորդին, Լուսաբերն` հինգերորդին, Փայլածուն` վեցերորդին, իսկ Լուսինն` եօթներորդ դարուս: Այսպէս եւ զաւուրցն կարգն իմա, սկսիր յԵրեւակէն եւ ի միաշաբաթէն:

Վեցերորդ, գիտեա եւ զայս, զի առաջին է ստորեւս Լուսինն եւ երկրորդ ի վերայ սորա` Փայլածուն եւ այլն ըստ այդմ կարգի մինչեւ հասանէ յԵրեւակն, որ է Է. (7)երորդ եւ վերին գօտին:

Եօթներորդ` ճառելի է եւ որքանաբար յամելոյն յաստիճանս եւ ի կենդանակերպս. Երեւակն Լ. (30) օր կենայ յաստիճանն եւ Լ. (30) ամիս ի կենդանակերպսն եւ յԼ. (30) տարին պատէ զկենդանակերպքն, Լուսնթագն ԺԲ. (12) օր կենայ աստիճանն եւ ԺԲ. (12) ամիս ի կենդանակերպն եւ ի ԺԲ. (12) տարին պատէ զամենայնն, Հրատն` օր եւ կէս յաստիճանն եւ ամիս եւ կէս` ի կենդանակերպն եւ տարի եւ կէսն պատէ զամենայնն, Արեգակն` Ա. (1) օր յաստիճանն եւ Ա. (1) ամիս` ի կենդանակերպն եւ ի Ա. (1) տարին պատէ զամենայնն, Լուսաբերն` կէս օր յաստիճանն եւ կէս ամիս` ի կենդանակերպն եւ ի կէս տարին պատէ զամենայնն, Փայլածուն` Գ. (3) ժամ յաստիճանն եւ Է. (7) օր եւ կէս` ի կենդանակերպն եւ յԳ. (3) ամիսն պատէ զամենայնն, Լուսինն Ա. (1) մասն` յաստիճանն եւ Լ. (30) մասն` ի կենդանակերպն եւ Լ. (30) օրն պատէ զամենայնն:

Ութերորդ` ասելի է եւ վասն որակութեան սոցա. Երեւակին բնութիւն ցուրտ է եւ չոր եւ վնասակար եւ զհողոյ բնութիւն ունի, Լուսնթագն ունի բնութիւն ջերմն եւ գէջ եւ բարի, Հրատն ջերմ է եւ գէջ, ընդ չարն չար է եւ ընդ բարին` բարի, Արեգակն ջերմ է եւ չոր եւ բարի, Լուսաբերն ջերմ է եւ գէջ եւ միջակ, Փայլածուին բնութիւն` է որպէս Լուսաբերին, Լուսինն ցուրտ է եւ գէջ եւ բարի:

Իններորդ` ծանիր զարականն եւ զիգականն, զոր ասացաք ի չորրորդ համարին` առ կրականքն եւ ներգործականքն:

Տասներորդ` ասելի է եւ վասն հասարակութեան եւ զանազանութեան սոցա: Եւ նախ վասն հասարակութեան. առաջին, զի մոլորակք կոչին, երկրորդ` զի գօտիք ասին, երրորդ` զի երկինք անուանին, չորրորդ` զի ունին հասարակ շարժումն, որ յԱրփոյն յարեւելից յարեւմուտս ձգին, հինգերորդ` ունին եւ յատուկ շարժումն, զի յարեւմտից յարեւելս ձգին, վեցերորդ` զի յինքեանց շարժին, եօթներորդ` զի ի վերայ ԺԲ. (12) կենդանակերպիցն շարժին, ութերորդ` զի նշանք արարածոց են, իններորդ` զի ստորնայնոցս մատակարարք եւ սպասաւորք են, տասներորդ` զի երկնից զարդարանք են: Իսկ առաջին զանազանութիւն` զի ոմն Երեւակ ասի եւ ոմն` Լուսնթագ, երկրորդ` զի ոմն բարձր է եւ ոմն խոնարհ, երրորդ` ոմն յամրընթաց է եւ ոմն սրընթաց, չորրորդ` ոմն քանակաւ մեծ է եւ ոմն` փոքր, հինգերորդ` ոմն առաջին է եւ ոմն վերջին, վեցերորդ` ոմն ջերմ է եւ ոմն` ցուրտ, եօթներորդ` ոմն արական է եւ ոմն` իգական, ութերորդ` ոմն ներգործական եւ ոմն` կրական, իններորդ` ոմն նշան խռովութեան եւ ոմն` խաղաղութեան, տասներորդ` ոմն իշխան տուընջեան եւ ոմն` գիշերոյ ըստ լուսաւորութեան: Այսքան առ այս: