Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Նախ խնդրելի է, թէ ամիսքս ուստի գոյացան, երկրորդ, թէ անուանք ամսոցս յումմէ եդան:

Վասն առաջնոյն ասելի է, զի ամիսք յընթացից երկուց լուսաւորացդ գոյանան: Նախ` յԱրեգակնէն, զի զտարեն ճանապարհն Արեգականն յերկինս Արարիչն յերկոտասան կենդանակերպս բովանդակեալ չափաբերեաց ի վեր կոյս` ի հիւսիս գալովն եւ ի խոնարհ կոյս` ի հարաւ գնալովն: Եւ իւրաքանչիւր կենդանակերպ Արեգակն զարշաւանս ընթացից իւրոց յԼ. (30) օրն ածէ ի վախճան եւ այնպէս զԺԲ. (12) ամիսն ի երկրի ներգործէ: Երկրորդ` պատճառին ամիսք ի Լուսնէն. նախ ի ներգործութենէ ընթացիցն, զի զԺԲ. (12) կենդանակերպն ի Լ. (30) օրն վճարէ եւ առնէ ամիս մի: Երրորդ` ի ներգործութենէ աճման Լուսնոյն, որ շրջապատեալ զարտաքին երեսօք անօթոյն եւ լրացեալ, բոլորէ զնա յաւուրս ԺԵ. (15): Եւ դարձեալ կրելով ի ծոց պատենին, առ սակաւ-սակաւ նուազեցուցանէ զլոյսն յարտաքին դիմացն եւ ի ծոց իւր ժողովեալ կնքէ եւ ծրարէ յաւուրս Լ. (30): Տեսանելով իմաստասիրացն զայսպիսի կիրս եւ զներգործութիւն Լուսնին, փոխանակեցին զայբ ընդ ինու եւ զինի ընդ եչի, որ ասէր «ամիսե, սոքա ասացին «իս եսե, այսինքն օրինակ: Եւ վարդապետ` «զի եւ ես նման քեզ առնում զաճումն ի ծննդենէն եւ բոլորեալ կատարիմ ի հասակս երիտասարդական եւ ի կատարելութենէ սկսում նուազիլ եւ ծրարեալ ամփոփիմ ի ծոց գերեզմանին յաւիտեան: Դարձեալ` որպէս ի ծնանիլ լուսոյդ քո ամիսն սկսանի եւ ի պակասիլ լուսոյդ ամիսն վճարի եւ անյայտի, այսպէս եւ կեանք մեր ի ծնանիլն երեւի եւ ի վճար մահուան անյայտի եւ ծածկի, զի ոչ է եւ ոչ երեւի տեղի նորաե: Զի Աստուծոյ նախախնամութիւն ծանեաւ, զի ամենայն ուրեք վարդապետ եւ խրատիչ ոչ գտանի զնա, ետ վարդապետ բոլոր աշխարհի ի երեսս երկրից, որ յամենեցունց տեսանի: Զի տեսանելով զյեղյեղուկ եւ զփոփոխելի բնութիւնս նորա, իմասցին զինքեանս, որ զնորին ունին բնութիւն, եւ մի ամենեւին տացեն զինքեանս ի չարիս եւ ի սէր աշխարհիս:

Դարձեալ, զի անգիտ արանց տումար ետ զԼուսինն աշխարհիս, զի զմուտ եւ զել ամսոցն նովաւ գիտասցեն եւ զառ եւ զտուր աշխարհիս նովաւ վարեսցեն:

Երկրորդ` վասն անուան ամսոցդ գիտելի է, զի ի սկզբանն` յԱդամայ հետէ մինչեւ ի Մովսէս անուանք ամսոց ոչ գոյր, այլ ամենայն ազգ զգարնանային Լուսին տարւոյն առաջին Լուսին անուանէին եւ զայլն ըստ կարգի` երկրորդ եւ երրորդ, մինչեւ ի վախճան տարւոյն եւ այսպէս վճարէին զտարիս իւրեանց: Իսկ անուանք եբրայեցւոց ամսոցդ ի Մովսիսէ օրինադրեցաւ, որ եւ կարգեաց զլրմունս Զատկաց նոցա, որ էր օր ելից նոցա յԵգիպտոսէ: Նոյնպէս եւ զամենայն տօնսն նոցա կարգեաց:

Իսկ այլ ազգացդ եւ սոքա յայտնի ոչ երեւին, այլ էր, որ ի նախնեաց իւրեանց անուանիք որ ծնանէին, յիւրեանց անունն անուանէին զամիսն: Որպէս թագաւորք հոռոմոց, զի Յուլիոս` վասն ծննդեանն իւրոյ, ի տիլոս ամիս ի թագաւորելն իւրում կոչեաց անունն Յուլիոս, որ է յուլիսս: Այսպէս եւ Օգոստոս կայսրն զհեկիտոս ամիս վասն ծննդեանն իւրոյ ի թագաւորելն իւրում կոչեաց յիւր անունն օգոստոս: Եւ է, որ յիմաստասիրաց եդան: Եւ է, որ ըստ մրգաբեր ժամանակին ընկալան զանունս իւրեանց:

Իսկ մերս` յանուն որդւոց եւ դստերացն Հայկայ եդան, զի որպէս յանուն Հայկայ ազգս «հայքե անուանեցաւ, այսպէս եւ ամիսքս ի զաւակաց անուանց նոցա զանուն ընկալան: Եւ են այսոքիկ` Նաւասարդի, Հոռի, Սահմի, Մեհեկի, Արեգի եւ Հրոտից` սոքա որդիք էին: Եւ Արաց եւ Մարերի, Տրէ եւ Քաղոց` սոքա դստերք էին: Իսկ մարգաց եւ հարուանց, որ է ահկի` զայս ի գործոց առին զանուանս, զի ըստ այն ժամանակն ամառնայինք էին այսոքիկ:

Բայց գիտելի է, զի կրկնակի ընկալան ամիսք զանունս իւրեանց` հասարակ եւ յատուկ: Հասարակ է ամիս ասելն, զի ամենեքեան ամիսք անուանին, իսկ յատուկ է նաւասարդի, հոռի եւ այլն: Բայց հասարակն յիմաստասիրացն եդաւ, զի տեսանելով զԼուսինն ասացին «իմ եսե, իսկ յատուկն` ի նախնեացն, որպէս ասացաւ:

Կրկնակ այսպէս արա:

Նախ խնդրելի է, թէ զինչ է կրկնակն, երկրորդ, թէ որքան կերպիւ իմանի, երրորդ, թէ վասն էր կրկնեմք, չորրորդ, թէ վասն էր զանունն կրկնակ ընկալաւ:

Վասն առաջնոյն գիտելի է, զի կրկնակքս յաւելուածք շաբաթուց աւուրցն է, որպէս եօթներեակն եւ վերադիրն տարւոյն աւուրց եւ մասանց յաւելուածքն է` այսպէս եւ կրկնակն շաբաթուցն զյատուկ եւ զառանձնակի ամիսն ասէ:

Երկրորդ` զի կրկնակն կրկին կերպիւ իմանի. նախ` կրկնակ ամսոյ եւ երկրորդ` կրկնակ ամսոց: Առաջինն` կրկնակ ամսոյ, զիւրաքանչիւր զյատուկ եւ զառանձնակի ամիսն ասէ-զնաւասարդոյ, կամ զհոռոյ եւ զայլն: Երկրորդ` կրկնակ ամսոց զբազում օրինակին ցուցանէ, եւ այս կրկին կերպիւ: Նախ զիւրաքանչիւր ազգաց, զի ամենեցունց կրկնակիւ է, եւ նոյնպէս արասցես զմերս, երկրորդ` զմիոյ ազգի, զի բազումք են, քանզի ԺԲ. (12) ամիսք են եւ որպէս զմինն առնես, նոյնպէս եւ զբազումսն, վասն այն ամսոց ասէ:

Երրորդ, թէ վասն էր կրկնեմք: Վասն այն, զի ամիսն Լ. (30) օր է, եւ շաբաթն եօթն, եւ կրկնելով զշաբաթսն, զամիսն ի գլուխ հանեմք: Այսպէս եւ զկրկնակն վասն այն կրկնեմք, զի շաբաթն եօթն օր է, եւ յաւելուած շաբաթուցն երկու կրկնելով եւ զսոսա շաբաթացուցանեմք:

Չորրորդ` եւ զանուն վասն այն կրկնակ ընկալաւ, զի ամենայն անուն յերից բաղկանայ, այսինքն` յիրէն, յարուեստէն եւ ի ձայնէն: Եւ յիրէն, որպէս ասեմք սապատ, զի պատեալ ունի զհացն կամ այլ ինչ, սափոր, զի փորօք ունի զծոցն, փակեղ, զի փակեալ ունի զգլուխն, կարաս` կայ աստ ջուր, կամ գինի: Ի ձայնէն` վասն ճվճվալոյն թռչնոյն ասեմք ճնճղուկ եւ վասն կռկռալոյն ագռավ եւ վասն կչկչալոյն` կեչեղակ եւ վասն խոսելոյն` խօսող: Յարուեստէն, որպէս ի հիւսնութենէն` հիւսն, որպէս սարդին վասն ոստայն հինելոյն` սարդոստէն եւ վասն մեղեր գործելոյն` մեղու եւ վասն բոյն շինելոյն զդուրպայ` ասեմք գուրպարար: Նոյնպէս եւ կրկնակս յարուեստէն ընկալաւ զանունն, զի կրկնելով արուեստաւորեցաւ գիւտ կրկնակացս: