Գիտելի
է,
զի
ԺԲ.
(12)
կենդանակերպըս
ոչ
են
իբրեւ
զԷ.
(7)
մոլորակս,
որ
ի
ներքոյ
երկնիցս
տարորոշ
պարունակք
են
եւ
գօտիք,
այլ
սոքա
յերկինս
ամրացեալք
են,
որպէս
բեւեռն
ի
տախտակի:
Վասն
այսորիկ
խնդրելի
է`
նախ
վասն
գիտութեան
երկնից
եւ
ապա
վասն
ունակութեան
կենդանակերպից
նորին:
Եւ
վասն
երկնից
Ե.
(5)
իրս
խնդրելի
է.
նախ`
թէ
զի՞նչ
է
պատճառ
շարժութեան
երկնից,
երկրորդ`
թէ
զո՞ր
ձեւ
ունի,
երրորդ`
թէ
քանի՞
են
երկինք,
չորրորդ`
թէ
զի՞նչ
է
յատկութիւն
երկնից,
հինգերորդ`
վասն
համեմատութեան
որ
առ
Արարիչն
Աստուած:
1ա
Վասն
առաջնոյն
գիտելի
է,
զի
պատճառ
շարժութեան
երկնից
ըստ
վարդապետաց
կրկին
է.
նախ
բնական,
երկրորդ`
բարոյական:
Եւ
բնականն
նախ
այսպէս.
զի
օդն,
որ
ի
մէջ
է
մտեալ
եւ
փեռեկեալ
զներքին
եւ
զվերին
կիսագունդն,
նա
է
պատճառ
շարժութեան
երկնից:
Դարձեալ`
կէտ
երկրիս
անշարժ
է
ի
մէջն
եւ
պատճառէ
զշարժութիւն
երկնի,
որպէս
կարակնին
կէտ
անշարժ
է
եւ
պատճառէ
զբոլորակ
ծիրն:
Իսկ
ըստ
Արիստոտելի`
ի
վերայ
երկու
բեւեռացն
ասէ
շրջիլ
երկնի,
որպէս
անիւ
սայլի
ի
վերայ
սռնոյ:
Այս
բնական
պատճառ:
Եւ
բարոյականն
է
այս.
երկինքն
անապական
է
բնութեամբ,
Աստուած
ետ
նմա
շարժիլ,
եւ
երկիրս
է
անշարժ
տեղեաւ,
ետ
նմա
ապականիլ
երեսօք:
Զի
տեսեալ
եղական
եւ
ծառայ
իմասցին
եւ
մի
Աստուածս
կարծեսցին
եւ
մոլորեսցին,
-
որպէս
ասէ
Նիւսացին
ի
«Գիրս
կազմութեանե:
1բ
Վասն
երկրորդին
գիտելի
է,
զի
ասեն
վարդապետք,
թէ
ամենայն
երկինք
ի
հարկէ
պարտին
ունել
զբոլորակ
ձեւ:
Առաջին
պատճառ,
զի
երկինքն
է
պարզ
մարմին,
զի
ոչ
է
ի
չորից
տարերաց,
այլ
հինգերորդ
էութիւն
է,
եւ
բոլորակ
ձեւն
պարզ
է,
քան
զամենայն
ձեւ:
Զի
եռանկիւնին
յերից
գծից
բաղկանայ,
եւ
քառանկիւնին`
ի
քառից,
նոյնպէս
եւ
այլքն,
իսկ
բոլորակ
ձեւն
ի
միոյ
գծից
բաղկանայ,
ապա
եւ
պարզ
էութեան
երկնից
պարտ
է
ունել
զպարզ
ձեւ,
որ
է
բոլորակն:
Երկրորդ`
զի
բոլորակ
ձեւն
պարունակող
է,
եւ
երկինքն
զամենայն
պարունակեալ
ունի
յինքեան
առ
ծոցս
իւր,
ապա
եւ
պարտ
է,
զի
ունիցի
զձեւ
բոլորակ:
Երրորդ`
զի
բոլորակն
սուր
է
ի
շարժումն,
որ
ի
շրջելն
իւրում
շօշափէ
զերկիր
ի
մի
կէտ,
ապա
եւ
բոլորակ
ձեւն
պատշաճ
է
երկնից:
Չորրորդ`
զի
երկինքն
է
կատարեալ
մարմին,
զի
ազդէ
յամենայն
ստորնային
մարմինս
խնայելով
ի
նոսա:
Իսկ
բոլորակ
ձեւն
ի
մէջ
ամենայն
ձեւոց
է
կատարեալ.
նախ`
զի
ոչ
կարէ
յաւելուլ
ի
նմա
եւ
ոչ
պակասիլ,
երկրորդ`
զի
ոչ
երեւի
սկիզբն
եւ
ոչ
կատարած,
երրորդ`
զի
վեցեակ
թիւն
ի
մէջ
ամենայն
թուոց
է
առաջին,
կատարեալ,
եւ
Զ.
(6)
թիւն
է
ի
բոլորակ
ձեւն`
զի
որքան
է
ի
միջին
կիտէն
ի
բոլորակ
ծիրն,
Զ.
(6)
այնչափ
է
իւր
բոլորակ
ծիրն:
Ապա
եւ
բոլորակ
ձեւն
կատարեալ
է
եւ
պատշաճի
բոլորակութեան
երկնից
եւ
մարմնոյ:
Հինգերորդ`
զի
թէ
ոչ
էր
բոլորակ,
այլ
եռանկիւնի
կամ
քառանկիւնի,
յորժամ
շարժէր,
անկիւնքն
յորմէ
տեղւոջէ
վերանային,
մնային
առանց
տեղւոյ
եւ
տեղի
անկեանցն`
առանց
մարմնոյ:
Վեցերորդ`
զի
թէ
երկինքն
ոչ
էր
բոլորակ,
յայնժամ
Արեգակն
եւ
այլ
աստեղք
յորժամ
գային
ի
մէջ
երկնից,
մեծագոյն
երեւէին,
զի
ի
միջի
կիտէն
երկնից
առ
մեզ
է
ուղղական
գիծ,
իսկ
յարեւելից
առ
մեզ
է
խոտորնակ
գիծն,
եւ
ուղղական
գիծն
կարճ
է,
քան
զխոտորնակ
գիծն:
Այլ
ոչ
երբեք
մեծագոյն
երեւի
աստղ,
յորժամ
է
ի
միջին
կէտն,
քան
յորժամ
է
յարեւելս
կամ
յարեւմուտս:
1գ
Վասն
երրորդին
ասելի
է,
թէ
բազում
են
երկինք,
որպէս
ասէ
մարգարէն`
«երկինք
երկնիցե,
եւ
առաքեալ`
վասն
Քրիստոսի,
«որ
ելն
ի
վերոյ,
քան
զամենայն
երկինսե:
Արդ`
բաժանի
երկինքն
յերիս`
այսինքն
ի
բնականն,
ի
յատկականն,
ի
նմանականն:
Եւ
է
բնականն
Ժ.
(10).
նախ
հրեղէն
երկինքն,
երկրորդ`
ջրեղէնն,
երրորդ`
հաստատութիւն
եւ
Է.
(7)
երկինք`
գօտիքն
Է.
(7)
մոլորակացն,
որ
է
Երեւակն,
Լուսնթագն,
Հրատն,
Արեգակն,
Լուսաբերն,
Փայլածուն,
Լուսինն:
Իսկ
յատկական
երկինքն
է
Ե.
(5).
առաջինն
է
տարրական
հրոյն
վերին
մասն,
որ
կոչի
հրեղէն
երկին`
հոմանուն
առաջին
երկնիցն,
այլ
կոչի
սա
հրեղէն,
զի
է
ի
հրոյ,
իսկ
նա
կոչի
հրեղէն,
զի
է
որպէս
զհուր:
Երկրորդ`
ներքին
մասն
հրոյն,
որ
կոչի
օլոմպիային
երկին`
վասն
մերձ
գոլոյն
յՕլոմպիոս
լեառն:
Երրորդն
է
վերին
մասն
օդոյն
եւ
կոչի
եթերային
երկին,
զի
մերձ
ի
տարրեղէն
հուրն
է
եւ
վառի
ի
նմանէ,
զոր
թռիչ
աստեղաց
կոչեմք:
Չորրորդն
է
ներքին
մասն
օդոյն
եւ
կոչի
օդեղեն
երկին,
որպէս
ասեն
Գիրք
Սուրբք`
«թռչունք
երկնից
զՏէր
օրհնեցեքե:
Հինգերորդ`
երկին
կոչի
եւ
դրախտն,
զի
բարձր
եւ
լուսաւոր
եւ
անմահութեան
է
վայր,
որպէս
ասէր
անառակ
որդին`
«հայր
մեղայ
յերկինսե,
այսինքն`
ի
դրախտն:
Սոքա
հնգեքին
կոչին
երկինք,
զի
զյատկութիւնս
երկնից
ունին:
Եւ
սոքա
լինին
ԺԵ.
(15)
երկինք:
Իսկ
նմանական
երկինքն
է
Ե.
(5):
Նախ
կոչիմք
երկինք
ամենասուրբ
երրորդութիւն,
զի
անհաս
բարձրութեամբ
գերազանցեալ
է
յամենայն
եղելոց:
Այլեւս
նախ
կոչի
երկին
զգալի
երեւումն
Աստուծոյ
եւ
հրեշտակաց
մարգարէիցն
սրբոց:
Երկրորդ`
երեւակայութեան
տեսիլն
դարձեալ
նոցա:
Երրորդ`
երկին
կատարեալ
տեսութիւն
իմացականին,
որք
դէմ
յանդիման
տեսին
զԱստուած,
որպէս
Մովսէս
եւ
Դաւիթ
եւ
Պողոս
յափշտակեցան
յայս
երրորդ
երկինս:
Չորրորդ`
հոգեւոր
բարձրութիւնքն
եւ
վարձք
սրբոցն
կոչին
երկինք.
ըստ
այնմ`
«վարձք
ձեր
բազում
են
յերկինսե:
Հինգերորդ`
կոչի
երկինք
ամենասուրբ
երրորդութիւն
վասն
լուսաւորութեան
եւ
անհաս
բարձրութեան
յամենայն
եղելոց,
որպէս
ասացաւ:
Զորմէ
ասէր,
-
Արուսեակ
ելից
յերկինս
եւ
եղեց
նման
բարձրելոյն
եւ
այնժամ
էր
ի
դասս
հրեշտակաց
յերկինս,
այլ
վասն
հրեղէն
երկնիցն
ասէր
ելանել
եւ
հաւասարիլ
նմա:
Արդ`
այսքան
է
թիւ
երկնից`
տասն
բնական
եւ
հինգն
յատկական
եւ
հինգն`
ըստ
նմանութեան,
որ
լինին
քսան
երկինք:
Բայց
մերս
վարդապետութիւն
վասն
աստղալից
երկնիցս
է,
զի
տումարական
մակացութիւնս
վասն
սորա
է,
զի
սա
ունի
զԱրեգակն
եւ
զԼուսին,
զմոլորակսն
եւ
զկենդանակերպսն:
Վասն
որոյ
զչորրորդն
տեսանելի
է,
թէ
զի՞նչ
է
յատկութիւն
երկնիցս
այս:
1դ
Չորրորդ`
ասելի
է
վասն
յատկութեան
երկնից.
նախ
զի
մարմին
է
բարձր,
որ
եւ
ի
սահմանս
իւր
բացակատարի,
երկրորդ`
զի
է
փայլուն
եւ
լուսաւոր,
երրորդ`
զի
բոլորակ
ունի
ձեւս,
որ
է
կատարեալ
փեցեկի
չափօք,
չորրորդ`
զի
պարզ
եւ
վճիտ
է
ըստ
էութեան,
հինգերորդ`
զի
անապական
է
բնութեամբ,
վեցերորդ`
զի
աստեղօք
է
ջահաւորեալ,
եօթներորդ`
զի
է
անդորր
վայր,
այսինքն
հաւասար,
ընդարձակ
եւ
դաշտաձեւ
գոլով,
ութերորդ`
զի
է
առանց
պղտորման,
այսինքն
ձեան
կամ
անձրեւաց,
կամ
խորշակի
եւ
ցրտոյ,
իններորդ`
զի
մշտակայ
է
ի
պարունակութիւնս
իւր,
այսինքն
զի
ոչ
ունի
այլայլումն
եւ
փոփոխումն
ըստ
անկարգ
շարժութեան
երկրի,
տասներորդ`
որ
եւ
վերագոյնն
է,
զի
ապարանք
եւ
հանգիստ
է`
միայն
Աստուծոյ
պատշաճեալ:
Ուստի
նեղեալքս
առ
ի
խնդիրս
առ
ի
բարձունս
զձեռս
տարածեալ
ըղձան,
որպէս
վկայէ
եւ
մարգարէն`
«Աստուած
մեր,
որ
նստի
յերկինս
երկնիցե:
Դարձեալ
եւ
այլ
յատկութիւն
երկնից`
նախ
զի
խոր
է,
երկրորդ`
լայնացեալ
է
յամենայն
կողմանց,
երրորդ`
նրբագոյն
է
մասն,
չորրորդ`
կարծր
եւ
անպախելի,
հինգերորդ`
թեթեւ
եւ
սրընթաց,
վեցերորդ`
մեծութեամբ
քանակեալ,
եօթներորդ`
ի
ծոց
իւր
ունի
զամենայն,
ութերորդ`
պատճառէ
զհաստատութիւն
միջոցիս,
իններորդ`
տայ
զոր
ունակացեալ
է
երկրի`
որպէս
զանձրեւ,
զլոյս,
զջերմութիւն
եւ
զազդողութիւն,
տասներորդ`
միշտ
տայ
եւ
ոչ
առնու:
Եւ
զայս
գիտել
պարտ
է,
զի
մեծն
Ներսես
զհաստատութիւն
արփի
եւ
եթեր
կոչէ,
զոր
արտաքինքն
հինգերորդ
տարր
ասացին,
որ
ոչ
երեւի
մեզ:
Այլ
զաստղալից
երկինս
յօդոյ
ասէ
խտացեալ
եւ
թանձրացեալ
եւ
ի
նմա
են
կառուցեալ
աստեղք
եւ
ընթանան:
Եւ
այս
գիտելի
է,
զի
որպէս
հրեղէն
երկինն
հոմանուն
է,
այսինքն`
լուսեղենն,
որ
ի
սկզբանէ
ստեղծաւ,
եւ
բոլորակ
հրոյն,
նոյնպէս
եւ
հոմանուն
է
եւ
արփին,
այսինքն
լուսեղենն
եւ
հաստատութիւն:
Այսպէս
հոմանուն
է
եւ
եթերն,
այսինքն`
հինգերորդ
էութիւն:
Եւ
տարրական
հուրն
նմանապէս
հոմանուն
է,
եւ
հաստատութիւն`
ի
ներքոյ
ջրոց,
այսինքն
ութերորդ
կամարն,
եւ
օդս
առ
մեզ,
որ
ունի
զջուրս
ամպով
հաստատեալ:
1ե
Հինգերորդ`
ասելի
է
վասն
համեմատութեան,
թէ
որքան
նշանակութիւն
ունի
երկինքն
առ
արարիչն
Աստուած:
Նախ`
զի
մի
է
երկինք,
եւ
մի
է
Աստուած,
ըստ
այնմ`
«լուր
Իսրայէլ
Տէր
Աստուած
Քրիստոս
Տէր
մի
էե
եւ
առաքեալ
ասէ`
«մեզ
մի
է
Տէրե
որով
ամենայն:
Երկրորդ`
զի
պարզ
ունի
զձեւն,
քանզի
բոլորակ
է,
այսպէս
եւ
Աստուած
պարզ
եւ
անշարագիր
էութիւն
է:
Երրորդ`
զի
բոլորակ
ծիրն
երկնից
ոչ
սկիզբն
երեւի
եւ
ոչ
կատարածն,
այսպէս
եւ
Աստուած
անսկիզբն
է
եւ
անվախճան
եւ
ամենայն
արարածոցս
սկիզբն
է
եւ
վախճան,
որպէս
ասէ
Եսայեաւ`
«ես
եմ
առաջին
եւ
ես
եմ
վերջին
եւ
ի
տեսիլն
ես
եմ
ալփայ
եւ
ես
եմ
օե:
Չորրորդ`
զի
նուրբ
է
եւ
Աստուած
ամենեւին
պարզ
անմարմին
է
յաւէտ,
քան
զանմարմնութիւն
հոգւոյս
մեր
եւ
զհրեշտակաց,
զի
որքան
նուրբ
է
անմարմին
հոգիս
մեր
առ
զգալի
մարմինքս,
բազմապատիկ
նուրբ
է
անմարմնութիւն
հրեշտակացն,
քան
զհոգւոց
մերոց:
Անմարմնութիւնս
բիւրապատիկ
առաւել
իմա
զպարզութիւն
անմարմնութեան
Աստուծոյ,
քան
զհրեշտակացն:
Հինգերորդ`
զի
արփի
է,
որ
է
լույս:
Եւ
անեղական
լոյս
է
աստուածութիւն,
որպէս
հարքն
Նիկիու
ի
դաւանութիւն
Հօր
եւ
Որդւոյ
այսպէս
շարագրեցին`
«Աստուած
յԱստուծոյ,
լոյս
ի
լուսոյե:
Եւ
Տէրն
ասէր`
«ես
եմ
լոյս
աշխարհիե
եւ
Դաւիթ
ասէր
վասն
հոգւոյն`
«լուսով
երեսաց
քոց
տեսանեմք
զլոյսե:
Եւ
Սողոմոն
վասն
հոգւոյն
ասէ`
«նշոյլ
է
մշտնջենաւոր
լուսոյնե:
Վեցերորդ`
մեծ
է
քանակութեամբ,
եւ
Դաւիթ
ասէ`
«Աստուած
մեծ
է,
Տէրե
եւ
«Տէր
մեծ
է
ի
վերայ
ամենայն
երկրիե
եւ
Տէրն
ասէ`
«Հայր
իմ
մեծ
է
քան
զիսե,
զի
«քան
զիսե
ասելովն
չափ
մեծութեան
Հօր,
զինքն
եդիր:
Եօթներորդ`
բարձր
է
տեղեաւ,
եւ
վասն
այն
ասէ
Դաւիթ`
«Աստուած
մեր
ի
բարձունս
բնակեալ
զխոնարհս
տեսանէ
յերկինս
եւ
յերկրիե
եւ
թէ
«բարձր
է
ի
վերայ
ամենայն
ազգաց
Տէրե:
Ութերորդ`
զի
ամենահայեաց
է:
Եւ
վասն
Աստուծոյ
ասէ
առաքեալ`
«ամենայն
ինչ
մերկապարանոց
է
առաջի
նորաե:
Եւ
Դաւիթ
ասէ
«որ
քննէ
զսիրտս
եւ
զերիկամունսե,
եւ
թէ
«զանգործս
իմ
տեսին
աչք
քոե
եւ
թէ
«Աստուած
յերկնից
նայեցաւ
յամենայն
որդիս
մարդկանե:
Եւ
Սողոմոն`
«աչք
Տեառն
լուսաւոր
են,
քան
զԱրեգակն
եւ
տեսնեն
զճանապարհսե
ասէ,
զի
բոլոր
բանական
բնութեանս`
հրեշտակաց
եւ
մարդկան
գործ
մի,
կամ
խորհուրդ
մի
ոչ
կարէ
թաքչիլ
ի
գիտութենէն
Աստուծոյ:
Իններորդ`
զի
պարունակող
է:
Եւ
Աստուած
ինքն
անպարագրելի
բնութիւն
է
եւ
զամենայն
արարածս
պարագրեալ
ունի:
Ըստ
այնմ`
«զերկինս
եւ
զերկիր
ես
լնումե:
Եւ
ըստ
փիլիսոփայիցն`
Աստուած
ամենուրեք
եւ
ոչ
ուրեք,
ոչ
ի
բացեա
ի
տեղւոջէ
իմիք
եւ
ոչ
ի
տեղւոջէ
իմիք,
այլ
ի
մէջ
սորա
եւ
արտաքոյ
սորա,
ի
վերոյ
սորա
եւ
ի
ներքոյ,
եւ
յաջէ
եւ
յահեկէ
սորա:
Տասներորդ`
զի
անապական
է:
Եւ
Աստուած
անապական
է
եւ
անվախճան,
նաեւ
ըստ
մարդեղութեան
մարմին
բանին
անապական
է,
ըստ
այնմ`
«մարմին
նորա
ոչ
ետես
զապականութիւնե:
Եւ
ըստ
թագաւորութեան
ոչ
ունի
վախճան
ըստ
հրեշտակին`
որ
ասէ.
«թագաւորութեան
նորա
վախճան
մի
լիցիե:
Եւ
այս
վասն
անապական
բնութեան
է,
եւ
զի
անապական
է,
վասն
որոյ
եւ
անվախճան:
Մետասաներորդ`
զի
ըստ
ամենայն
արարածս
գոլով
յայտնի
է
ամենայն
տեսողաց:
Այսպէս
եւ
Աստուած
գալով
ամենուրեք,
յայտնի
է
ամենայն
արարածոցս,
որպէս
ասէ
Դաւիթ`
«երկինք
պատմեն
զփառս
Աստուծոյե,
զի
արարչութեամբն
առ
ամենեսեան
երեւի:
Եւ
ամենայն
էքս
ճանաչեն
զձայն
նորա
եւ
անսան
հրամանի
նորա:
Եւ
ամենայն
արարածքս
օրհնեն
զնա
ըստ
ասից
երից
մանկանցն
ի
հնոցին,
որ
յերգս
օրհնութեան
զբոլոր
գոյքս
հրաւիրէին:
Երկոտասաներորդ`
զի
խոր
եւ
ծածուկ
է
եւ
անտեսանելի
ընդ
ներքին
կիսագնդին:
Նոյնպէս
եւ
առաքեալ
ասէ
վասն
Աստուծոյ
«Ով
խորք
մեծութեան
եւ
իմաստութեան
Աստուծոյ,
քան
զի
անքննելի
են
դատաստանք
նորա
եւ
անհետազօտելի
են
ճանապարհք
նորաե:
Եւ
Եսայի
ասէ`
«Ո՞
գիտաց
զմիտս
Տեառն
եւ
կամ
ո՞
եղեւ
նմա
խորհրդակիցե:
Եւ
Յոհանես
ասէ`
«զԱստուած
ոչ
ոք
ետեսե,
բայց
միածին
Որդին,
որ
ի
ծոց
Հօր
նա
պատմեաց
մեզ
եւ
դարձեալ`
«ցանկան
գոնե
ըստ
աղօտ
տեսանել
հրեշտակքե:
Երեքտասաներորդ`
զի
ինքնաշարժ
է
ըստ
հրամանի
Արարչին:
Այսպէս
եւ
անշարժն
Աստուած
յինքենէ
շարժեալ`
արար
զամենայն
արարածս:
Զի
յումեքէ
ոչ
բռնադատեալ
եւ
ոչ
աղաչեցեալ,
զի
ոչ
էքն
ոչ
բռնադատեալ
ունին
եւ
ոչ
աղաչեալ:
Այլ
ինքնակամ
կամօք
վասն
բարութեան
իւրոյ
զամենայն
զոր
ինչ
կամեցաւ
եւ
արար,
որպէս
ասէ
Դաւիթ:
Չորեքտասաներորդ`
զի
մշտաշարժ
է
երկին
եւ
անդադրելի:
Այսպէս
եւ
Աստուած
ի
գործ
նախախնամութեան,
որպէս
ասէր
Տէրն
«հայր
իմ
մինչեւ
ցայժմ
գործէ
եւ
ես
գործեմ`
զարեւ
եւ
զանձրեւ
տալով,
զաղբիւրքս
բխեցուցանելով
եւ
զգետս
ընթացուցանելով
եւ
զերկիր
ի
բոյսս
եւ
ի
պտղաբերութիւն
շարժելով
եւ
զամենայն
գոյքս
յէութիւն
պահելովե,
որպէս
ասէ
Սողոմոն`
«ազգ
գայ
եւ
ազգ
երթայ
եւ
երկիր
յաւիտեան
կայե:
Հինգտասաներորդ`
զի
արագ
եւ
սուր
է
ի
շարժումն:
Եւ
վասն
արագութեան
Աստուծոյ
ասէ
Եսայի
ի
կողմանէն
Աստուծոյ
առ
ողորմածսն`
«մինչ
չեւ
խօսիցիս,
ասիցեմ
թէ
ահաւասիկ
կամե:
Եւ
Յոհանէս
ասէ
«Ո՞
որ
մեռելոյն
նմա
արագ
յայտնեցարե,
եւ
դարձեալ`
«արագօրենս
ցուցար
նոցաե:
Վեշտասաներորդ`
զի
անարգել
է
ի
շարժելն,
եւ
ոչ
ոք
կարէ
զդեմ
ունել:
Այսպէս
եւ
Աստուած
ի
պատժել
զհակառակորդս
իւր,
զի
ոչ
ոք
կարէ
զդէմ
ունել
բարկութեան
նորա,
որպէս
ասէ
Յոբ
«Ո՞
խստացաւ
ընդդէմ
նորա
եւ
հանդարտեացե:
Եւ
Նաւում
ասէ
«Ո՞
հանդարտեսցէ
եւ
կամ
ո՞
կացցէ
ընդդէմ
բարկութեան,
սրտմտութեան
նորաե:
Տասնեւեօթներորդ`
զի
երկինքն
ունի
ի
ծոց
իւր
զԱրեգակն
եւ
զԼուսինն:
Այսպէս
եւ
Հայր
Աստուած
ունի
ի
ծոց
իւր
զիմանալի
Արեգակն
արդարութեան`
զՔրիստոս
եւ
Լուսինն`
լիալիր
եւ
բոլոր
ի
ծոց
խնամոց
իւրոց`
զաստուածային
Կոյսն
Մարիամ:
Տասնեւութերորդ`
զի
ունի
առ
ինքն
երկինքն
զբազմութիւն
աստեղացն,
եւ
աստղ
քան
զաստղ
առաւել
փառօք:
Այսպէս
եւ
Աստուած
ունի
զբազմութիւն
աստեղացն,
այսինքն
հրեշտակացն
դասուց,
որպէս
ասէ
Յոբ
ի
բերանոյ
Աստուծոյ`
«յորժամ
գովէին
զիս
աստեղք
առաւօտուն,
այսինքն
հրեշտակքե:
Նաեւ
աստեղք
ունի
զհաւատացեալս
անուան
իւրոյ,
որպէս
Աբրահամու
ասէր
Տէր`
«բազմացուցից
զզաւակ
քո
որպէս
զաստեղս
երկնիցե,
այսինքն
զհաւատացեալքս
անուան
իւրոյ:
Եւ
աստղ
քան
զաստղ
առաւել
ունի
փառք
որպէս
հրեշտակս
վերինսն`
քան
զներքինսն:
Նոյնպէս
եւ
արդարոցն
եղիցին
ի
կատարածին,
որպէս
ասէ
առաքեալ`
թէ
որպէս
«աստղ
քան
զաստղ
առաւել
է
փառօքե
այսպէս
եւ
ի
կատարածին
եղիցի
փառք
եւ
պսակ
արդարոց:
Տասնիններորդ`
զի
երկինքն
ունի
յինքեան
զԷ.
(7)
մոլորակ
աստեղսն,
որ
են
Է.
(7)
գօտիք
երկնիցն:
Այսպէս
եւ
Հոգին
Աստուած
ունի
առ
ինքեան
զԷ.
(7)-արփեան
շնորհս,
որ
գօտի
են
երկնից
եկեղեցւոյս
ի
վերայ
երկրի:
Քսաներորդ`
զի
երկինքն
ունի
առ
ինքն
ամրացեալ
զԺԲ.
(12)
կենդանակերպս
աստեղաց:
Այսպէս
եւ
Որդին
Աստուծոյ
ունի
առ
ինքեան
զԺԲ.
(12)
առաքեալս
հաստատուն
ըստ
օրինակի
աստեղաց,
որպէս
ասէր
«հաստատուն
կացեք
ի
սէր
իմե:
Եւ
ըստ
այսքան
եղանակացս
ունի
երկինքն
համեմատութիւն
եւ
նմանութիւն
առ
Աստուած
ըստ
սակաւ
քանակութեան
թուոցս,
որպէս
ցուցաւ:
2.
Այժմ
ասելի
է`
թէ
վասն
է՞ր
կենդանակերպքդ
են
թուով
ԺԲ.
(12):
Նախ
վասն
այն,
զի
ԺԲ.
(12)
մասն
է
բաժանեալ
աշխարհս,
պարտ
էր`
ԺԲ.
(12)
լինել
կենդանակերպիցն,
զի
իւրաքանչիւր
կենդանակերպ
միոյ
մասին
աշխարհի
տանուտէր
եւ
իշխան
լիցի:
Երկրորդ`
զի
մարդս
փոքր
աշխարհ
է
եւ
ԺԲ.
(12)
անդամօք
ունի
զկատարելութիւն
գոյութեան
իւրոյ,
այսպէս
եւ
արարածքս,
որ
մեծ
աշխարհ
է,
ԺԲ.
(12)
կենդանակերպիւ
ունի
զկատարելութիւն
իւր
ըստ
նմանութեան
մասին
անդամոց
մարդոյն:
Ըստ
այնմ
Խոյն`
պարսիկք,
որ
է
գլուխն,
Ցուլն`
բաբելացիք,
որ
է
պարանոցն,
Եկաւորն`
գամիրք,
որ
է
ուսքն,
Խեցգետինն`
հայք,
որ
է
լանջքն,
Առիւծն`
ասիացիք,
որ
է
աջ
ձեռն,
Կոյսն`
Էլլադացիք,
որ
է
ձախ
ձեռն,
Կշիռն`
կիլիկեցիք,
որ
է
կուշտն
եւ
կուռն,
Կարիճն`
կրետացիք,
որ
է
փորն,
Աղեղնաւորն`
իտալացիք,
որ
է
երանքն,
Այծեղջիւրն`
ասորիք,
որ
է
բարձքն,
Ջրհոսն`
եգիպտացիք,
որ
է
սրունքն,
Ձուկն`
հնդիկք,
որ
է
թաթ
ոտիցն:
Երրորդ`
զի
Արարիչն
կամեցաւ
չորիւք
եղանակօք
պսակել
զտարին,
պիտոյ
էր,
զի
առներ
ԺԲ.
(12)
կենդանակերպ,
զի
Գ.
(3)
Գ.
(3)
կենդանակերպօք
ածցէ
ի
կատարումն
զչորեսին
եղանակսն:
Չորրորդ`
ըստ
տարերացդ
Դ.
(4),
որ
ծնողք
են
ամենայն
շարախառնեալ
էութեանց,
նոքա
ԺԲ.
(12)
թուով
գլխաւորին,
զի
Դ.
(4)
տարր
են
եւ
Ը.
(8)
ծայր,
որ
լինին
ԺԲ.
(12):
Զի
հողն
ունի
չորութիւն
եւ
ցրտութիւն,
ջուրն
ունի
ցրտութիւն
եւ
գիջութիւն,
օդն
ունի
գիջութիւն
եւ
ջերմութիւն,
հուրն
ունի
ջերմութիւն
եւ
չորութիւն:
Եւ
սոքա
գոյացական
տեսակաւն
տարորոշին
եւ
պատահական
որակօքն
մակբեկութեամբ
եւ
մակդարձութեամբ
միաւորին,
զի
գոյացական
տեսակաւն
թշնամիք
անհաշտելիք
են
եւ
պատահական
որակօքն`
սիրելիք
անքակտելիք,
զի
այսու
ազգակիցք
են
միմեանց:
Եւ
է
գոյացական
տեսակ
ի
հողն`
չորութիւն
եւ
պատահական
որակ`
ցրտութիւն,
եւ
ի
ջուրն
գոյացական
տեսակն`
ցրտութիւն
եւ
պատահական
որակ`
գիջութիւն,
եւ
յօդն`
գոյացական
տեսակ`
գիջութիւն
եւ
պատահական
որակ`
ջերմութիւն,
եւ
ի
հուրն
գոյացական
տեսակ`
ջերմութիւն
եւ
պատահական
որակ`
չորութիւն:
Եւ
այսու
միաբանութիւնս
շարախառնեալ
էութեանցս
պատճառք
լինելութեան
են:
Նոյնպէս
եւ
ըստ
թուոյ
սոցա
ԺԲ.
(12)
կենդանակերպս
արար
յերկինս,
զի
զանազան
ազդմունս
ներգործեսցեն
ի
տարրական
էութիւնքս:
Հինգերորդ`
զի
անուն
Արարչին
սոցոց
երիցն
անձնաւորութեանցն
ԺԲ.
(12)
գրովք
կապին,
այսպէս
եւ
սոքա
յԱրարչէն
իւրեանցն
ԺԲ.
(12)
թուով
զէութիւն
առին:
Վեցերորդ`
զի
կատարելութիւն
ամենայն
գոյից
ի
ներքոյ
երկնից
երկինքն
է,
զի
ամենեքեան
ի
շարժմանէ
նորա
ունին
զդադարումն
եւ
զտեղի,
վասն
որոյ
եւ
ըստ
կատարեալ
թուոց
առին
երկոքին
կիսագունդքն
վերինն
եւ
ներքինն
զկենդանակերպս
իւրեանց
Զ.
(6)
Զ.
(6)
թուով:
Իսկ
զի
ասէ
«կալ
ի
գարնանային
հասարակածէն
Բ.
(2)
թուով
պակասե,
զի
ի
հասարակածին
ստեղծան
Արեգակն
եւ
Լուսինն,
բայց
ի
հասարակածին
ի
Խոյն
ոչ
եդան,
այլ
յետ
զկնի
Բ.
(2)
աւուրց,
յորժամ
մարդն
ստեղծաւ,
եւ
արարչութեան
Զատիկն
սկսաւ,
ապա
ի
Խոյն
եդաւ
ի
նիսանի
Ա.
(1),
զի
տարւոյն
սկիզբն
եւ
կենդանակերպիցն
սկիզբն
ի
միում
աւուր
լիցի:
Ե.
Լ.
(30),
Լ.
(30)
զգնալն`
զի
իւրաքանչիւր
կենդանակերպս
Լ.
(30),
Լ.
(30)
կենայ:
