Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Բայց յառաջ, քան զայս խնդրելի է, թէ քանոն եւ սահման իմաստասիրաց գոլ, զի ամենայն իրողութիւնս առ ի գիտել եւ ճանաչել զորպիսութիւն իրին. զչորեսինս զայս խնդրելի է, նախ` զէն, երկրորդ` զինչ էն, երրորդ` զորպիսի ինչ էն, չորրորդ` զվասն էրն: Եւ օրինակ այսմ` Սոկրատ. նախ խնդրելի է, թէ Սոկրատ անուն, որ ասեք, է է՞, թէ՞ ոչ է', եւ ասասցեն, թէ է է, եւ այժմ կարօտ գոլ մեզ գիտել զի՞նչ էն, վասն որոյ խնդրեմք զերկրորդն եւ ասեմք, թէ զի՞նչ է Սոկրատն եւ ասասցեն, թէ մարդ է Սոկրատն: Եւ այսու եւս ոչ է եզերեալ գիտութիւն սորա: Հարկիմք խնդրել զերրորդն, թէ որպիսի ինչ մարդ է Սոկրատն: Եւ ասասցեն, թէ իմաստասէր է: Եւ դեռեւս ոչ գոլ վախճան գիտութեան սորա: Կարօտիմք զչորրորդն խնդրել: Եւ ասեմք, թէ վասն էր է Սոկրատ իմաստասէր: Եւ ասասցեն` վասն իմաստասիրելոյ երկնի եւ երկրի եւ վասն ծանուցանելոյ զգիտութիւն գոյիցս եւ զորպիսութիւն սոցա մակացու արանց: Եւ այժմ եզերեալ վախճան գիտութեան սորա: Եւ ծանեայք, զի Սոկրատէս է' է եւ մարդ է եւ իմաստասէր է եւ քննող գոյիցս եւ ներածիցելոցն իմաստնացուցիչ:

Այսպէս իմա եւ զտումարս, զի ինքս իր մի է: Եւ թէ զինչ է, ասեմք տումար է, եւ թէ որպիսի ինչ է տումարն, ասեմք` այսպիսի ինչ է, որ առնէ եօթներեակ եւ վերադիր եւ այլն: Եւ թէ վասն է՞ր առնէ, ասեմք` զի գտանիցեմք զաւուրն պատկերն եւ զծնունդն եւ զքանիք եւ զլրումն Լուսնի եւ այլն:

Եւ չորիւք խնդրիւքս ոչ միայն տումարական արհեստից մասանցս կարելի գոլ լինել վերահասու մակացու արանց, այլ յաւէտ եւս ի վերայ բոլոր գոյիցս, զի այս է սեռաբար եւ համառոտ գիտութիւն եւ ապա մանրամասնաբար եւ յերկար գիտութիւն: Այսքան առ այս:

Եկեսցուք այժմ եւ տեսցուք մանրամասնաբար. նախ, թէ զի՞նչ է տումար, երկրորդ, թէ յումմէ՞ էառ զարտադրութիւն եւ ուստի՞ զսկիզբն, երրորդ, թէ յորո՞ց արարան տումարք, չորրորդ, թէ յորո՞ց պատճառի տումարական մակացութիւնս:

1ա Վասն առաջնոյն գիտելի է, զի ըստ իմաստասիրացն եւ աստեղաբաշխութեան մակացութեանն` տումար է նախ եօթ մոլորակացն շաւղաց անսխալ գիտութիւն, որով կարասցէ գիտել զյամր եւ զարագ շարժութիւն ընթացից նոցա:

Եւ գիտելի է, զի որ անմոլար աստեղքն են, նոքա առ յերկինս այնպէս հաստատեալք են, որպէս բեւեռն ի տախտակի, եւ գունդն անմոլար ըստ ինքեան շրջեցուցանէ զնոսա:

Իսկ որ մոլորականք ասեն` սոքա տարորոշեալ գօտիք են եւ յաւէտ բացակայութեամբ տարանջատեալք են ի միմեանց: Եւ ունին սոքա երկակի շարժումն` այսինքն հասարակ եւ յատուկ: Եւ հասարակ գոլ սոցա` յարեւելից յարեւմուտս, իսկ յատուկ գոլ` յարեւմտից յարեւելս:

Եւ զայս Լուսինն ցուցանէ մեզ, զի ծնանի յարեւմուտս եւ ըստ կարգի կենդանակերպիցն գայ յարեւելս: Եւ զայս բարձր եւ խոնարհ ընթացիւք ի հիւսիսոյ ի հարաւ:

Եւ է առաջին ի մոլորակս Երեւակն, զոր պարսիկք Զօհալ կոչեն, եւ բարձրագոյն է, քան զամենայն գօտիս, եւ բնութիւն սորա ցուրտ է եւ չոր: Սա ի մէկ աստիճանն կենայ Լ. (30) օր եւ յԼ. (30) աստիճանն` Ջ. (900) օր, որ առնէ երկու տարի եւ կէս` ՅԿ. (360) աւուր վերայ: Եւ յԼ. (30) տարին պատէ զերկոտասան կենդանակերպքն:

Երկրորդ` Լուսնթագն, զոր Մուշթարի անուանեն: Եւ ունի բնութիւն ջերմ եւ գէջ: Սա կենայ ի մէկ աստիճանն երկոտասան օր եւ ի կենդանակերպն երկոտասան ամիս: Եւ ի երկոտասան տարին պատէ զկենդանակերպսն:

Երրորդ` Հրատն է, զոր Մառեխ ասեն: Եւ բնութիւն սորա ջերմ է եւ չոր: Սա կենայ յաստիճանն օր մի եւ ութ ժամ: Խ. (40) օր կենայ ի կենդանակերպն եւ ի տարին եւ ի չորս ամիսն պատէ զկենդանակերպսն:

Չորրորդ` է Արեգակն, զոր Շամս կոչեն: Բնութիւն սորա ջերմ է եւ լուսաւոր: Սա կենայ յաստիճանն մէկ օր եւ Լ. (30) օր կենայ ի կենդանակերպն եւ ի տարին պատէ զկենդանակերպսն:

Հինգերորդ` Լուսաբերն, որ է Արուսեակն, զոր Զոհրա ասեն: Սա ջերմ է եւ խոնաւ: Սա կենայ յաստիճանն կէս օր եւ ի կենդանակերպն կէս ամիս եւ ի վեց ամիսն կատարէ զկենդանակերպսն: Եւ այլք ասեն, թէ ՅԽԸ. (348) օրն կատարէ:

Վեցերորդ` Փայլածուն է, զոր Օտարիտ ասեն: Սա միշտ շրջի ընդ Արեգականն եւ սակաւ հեռանայ ի նմանէ: Եւ զընթացս իւր կատարէ ՅԼԸ. (338) օրն եւ այլք ասեն, թէ յերեք ամիսն, վեց ժամ յաստիճանն կենայ եւ եօթ օր եւ կէս ի կենդանակերպն:

Եօթներորդ` Լուսինն, զոր Ղամար կոչեն, եւ հով, գոլ եւ գէջ: Սա յաստիճանն կենայ մէկ ժամ, Լ. (30) ժամ կենայ ի կենդանակերպն, յԼ. (30) օրն պատէ զկենդանակերպսն` կէս օր պակաս:

1բ Երկրորդ` տումարն ժողով ասի, եւ է այս ստուգաբանորէն անուն, զի վասն ժողովեալ աստեղացն գիտութեան ժողով անուանեցաւ. ոչ միայն մոլորակացս, որ ասացաւ, այլեւ անմոլարիցս, այսինքն, կենդանակերպիցն եւ Վիշապին եւ բեւեռացն հիւսիսային եւ հարաւային, Հայկին եւ Սայլին եւ այլ նշանաւոր աստեղաց առհասարակ:

1գ Երրորդ` ժողով ասի, վասն զի իմաստասէրք եւ վարդապետք կամեցան զտիեզերս ժողովել յայսմ իմաստասիրութիւն, որպէս ասէ` Էաս իմաստասէրն ժողովեաց զբազումս ի բազում աշխարհաց զարս կորովամիտս ի քննութիւն շրջանաց Արեգական եւ Լուսնի: Քանզի անսխալ գիտելն զսոսա գործ մեծ է ի ուսումնական մակացութիւնս, զի ուսումնականն քառակի բաժանի` ի թուականն, յերաժշտականն, յերկրաչափականն եւ յաստեղաբաշխականն: Եւ քանակի են սոքա, զի ամենեքեան տարորոշ քանակիւն բաղկանան` այսինքն թուով, եւ թիւն տարորոշ քանակ է: Բայց զանազանին, զի թէպէտ հասարակ գոլ սայց տարորոշն քանակ, այլ ոմանք շարաբանին յանշարժ շարունակս, եւ ոմանք ի շարժուն շարունակն, քանզի թուականն թուի ի մասնկունս մատանց յանշարժ շարունակ մարմնոյն:

Ոչ անշարժ ասեմ ըստ ներգործութեան, այլ ըստ անբաժանելի գոլոյ ի մարմնոյն: Նոյնպէս եւ երաժշտականն շարաթուի տարորոշ քանակիւն ի անշարժ շարունակ քնարի փայտին: Այսպէս եւ երկրաչափականն ի անշարժ շարունակս երկրի: Իսկ աստեղաբաշխականն ի շարժուն շարունակս երկնից:

Եւ դիւրին գոլ անշարժին մակացութիւն, քան զշարժականին, զի որ անշարժն է, երեսք տեսանել կարէ եւ շօշափելիքն ըմբռնել, իսկ որ շարժինն, անկար գոլ ոչ ասեմ ըստ էութեան, քանզի երեսք տեսանել կարեն զընթացս երկնից եւ լուսաւորաց ըստ էութեան, այլ ի նուրբ շաւիղս ընթացիցն տկարանան: Եւ գիտութիւն ի շաւիղսն է եւ ոչ յէութիւն, վասն որոյ, զոր ինչ իմացականն ըմբռնէ թարց զգայութեանց, դժուարին է այն ի մակացութիւնս:

Վասն որոյ բարձրագոյն է գիտութիւն ընթացից լուսաւորացս յուսումնականն, որ է յաստեղաբաշխականն, քան զայլ երիս մասունս:

Եւ զայս օրինակաւ բացայայտեսցուք, քանզի թուականն իմաստասէրն ի մատունսն եւ կամ դրոշմեալ ի քարտի, զի զիւրն յարադրէ զարուեստ` զթիւն յեռանկիւնիսն եւ ի քառանկիւնիսն: Քանզի առեալ զմիակն եւ զերկեակն, զմիակն եւ զերրեակն, զմիակն եւ զքառեակն եւ շինէ զանկիւնաւոր թիւսն: Նաեւ կալեալ զմատունսն, ցուցանէ զծննդական թիւսն ի ներքոյ տասնեկին: Ասէ մի եւ բերէ զերկեակն ի վերայ եւ ցուցանէ ծնեալ զերրորդն, բերէ զերրորդն եւ յայտնէ զվեցերորդն, բերէ զչորսն եւ ցուցանէ զտասներորդն: Նաեւ ցուցանէ զդարսն եւ զկոճատսն, զզոյգն եւ զանզոյգն, նաեւ զթիւսն եւ զսկիզբն թուոցն: Միակն ցուցանէ սկիզբն ընդհանուր թուոց դարից եւ կոճատաց: Եւ զերկեակն` դարիցն, որ է զոյգն` որպէս երկու, չորս, վեց, ութ, տաս: Եւ ցուցանէ զերկեակն օրինակաւ` ոչ գոլ թիւ, այլ սկիզբն թուոցն, վասն զի ոչ ունի զյատկութիւն թուոյ: Վասն զի ամենայն թիւ բազմապատկելով թիւ մեծ բացակատարէ, քան զշարադրելովն, որ գոն. երիցս երեք` ինն եւ երեք, երեք` վեց, չորիցս չորս` տասնվեց, չորս, չորս` ութ, հնգիցս հինգ` քսանհինգ, հինգ, հինգ` տասը, վեցիցս վեց` երեսունվեց, վեց, վեց` երկոտասան, եօթնիցս եօթ` քառասունիննը, եօթ ու եօթ` չորեքտասան, ութիցս ութ` վաթսունչորս, ութ եւ ութ` վեշտասան, իննիցս իննը` ութսունմէկ, իննը ու իննը տասնեւութ, տասնիցս տաս` հարիւր, տաս եւ տաս` քսան: Ահաւադիկ, բազմապատկելով մեծ թիւ արար` իննը, քան թէ շարադրելով, որ է վեց: Բայց զերկեակն ոչ այսպէս, քանզի բազմապատկելով եւ շարադրելով զնոյն թիւ բացակատարէ` զչորսն. երկիցս երկու չորք եւ երկու երկու` չորք: Ուստի յայտ արար, թէ երկեակն ոչ է թիւ, այլ միայն սկիզբն թուոց, զի զմիակի յատկութիւն ունէր, որ է սկիզբն թուոց, զի թէ շարադրես մէկ եւ մէկ, առնէ երկուք եւ թէ բազմապատկես երկիցս մէկ, դարձեալ երկու առնէ, ապա եւ երկեակն սկիզբն է թուոց դարիցն եւեթ: Եւ դարձեալ բաժանէ զքանակն ի երկուս տեսակս` ի տարորոշն եւ ի շարունակն: Եւ զիւրաքանչիւրն` դարձեալ երկակի, որ լինին չորք: Զի տարորոշն է, որ ըստ ինքեան ասի եւ է, որ ըստ բաղազանութեան: Ըստ ինքեան, յորժամ զթիւն առանձին առնումք, իսկ ըստ բաղազանութեան, յորժամ զսոսա առ այլ թիւս բաղազանեմք եթէ տասն հնգին կրկնապատիկ է եւ քսանն տասինն: Նոյնպէս եւ շարունակ քանակն երկակի է, քանզի է, որ անշարժ է եւ է, որ շարժուն, անշարժ, որպէս երկիր, զի ոչ շարժի յայսմ տեղւոյ յայլ տեղի, իսկ շարժուն` որպէս երկին, որ է մշտաշարժ: Դարձեալ ուսուցանէ, եթէ տարորոշ քանակին մասունքն ոչ ունին զհասարակ սահմանն, զի հինգ եւ հինգ մասունք են տասինն, զի մէկ հնգին մասունքն այս են` մէկ, երկու, երեք, չորս, հինգ, իսկ երկրորդին` վեց, եօթն, ութ, ինն, տասն: Եւ ոչ մի ի մասանց սոցա ունին հասարակութիւն, զի մէկն եւ զվեցն ոչ ունին հասարակութիւն, եւ ոչ երկուսն եւ եօթն եւ ոչ այլն: Դարձեալ, ըստ համարողացն` առաջին հինգն հնգետասան թիւ բացակատարէ, իսկ երկրորդ հինգն` քառասուն: Եւ ոչ մի ունին հասարակութիւն, այլ է հնգետասան եւ այլ` քառասուն եւ վասն այսմ տարորոշ քանակ ասին: Դարձեալ` զի եւ ոչ մասունք տասինս դիր ունին առ միմեանս, զի հինգ եւ հինգ մէկ ի միոյ կարօտին կցիլ յիրեարս, զի տասն, որ տարորոշ քանակ է եւ ոչ ինչ ունելով ընդ մէջ, որով կարող գոյ շարամերձիլ զայս մասն առ այն, քանզի թէ առնես զմիակն եւ դնես ի մէջ հնգիցն, անկանի ի տասն լինելոյն:

Իսկ շարունակ քանակին մասունքն առ մի սահման շարամերձին, որպէս որմոյ քար, որ է շարունակ քանակ, քանզի եթէ զօրութեամբ հատանես եւ բաժանես ի բազում տեղիս զամենայն որմունս նորա, հատեալքն եւ բաժանեալքն առ մի սահման շարամերձին, քանզի այս հատած յայն հատած շարամերձեալ իմանի, յորժամ իմանալի զգիծն առնուցուս ի լինել բաժանման: Քանզի իմանալի գիծն զօրութեամբ առնելով զբաժանմունսն եւ միջակ գոլով զօրութեամբ բաժանելոյն գտանի այս մասն շարամերձեալ իմանալի գծով յայն, եւ այն` իմանալի գծով յայլ, եւ ի ձեռն իմանալի գծին շարամերձեալք գոլ միմեանց: Բայց ասասցուք զօրութեամբ բաժանեալ զշարունակն եւ ոչ ազդմամբ, վասն զի ազդմամբ բաժանեալ տարորոշ առնէ եւ ընկենու ի բնութենէ շարունակին:

Դարձեալ ցուցանէ, թէ տարորոշ քանակն պատուականագոյն է, քան զշարունակն, վասն զի տարորոշ քանակն կարող գոյ անշփոթաբար զանազան տեսակս ընդունել, որպէս քսան եւ հինգն տարորոշ քանակ գոլով` անշփոթաբար ընկալաւ զանազան տեսակս, բոլոր գոլով եւ քառանկիւնի: Եւ բոլոր, վասն զի որպէս ի բոլորումն սկիզբն շարամերձեալ գոյ կատարմանն, վասն զի կարող գոյ ի բոլորումն նոյն նշան եւ սկիզբն լինել եւ կատարումն: Այսպէս եւ աստանօր ի հնգէ սկիզբն արարեալ բազմապատկաբար ավարտեցաւ բոլորաբար ի նոյն, այսինքն հինգ, որպէս հնգիցս հինգ` քսան եւ հինգ. ահա ի հնգէ սկիզբն արարեալ ավարտեցաւ ի հինգ:

Իսկ քառանկիւնի, վասն զի ամենայն թիւ յինքեան բազմապատկելով զքառանկիւնի թիւսն բացակատարէ, որպէս երիցս երեք` ինն, չորիցս չորք` տասն եւ վեց. նոյնպէս եւ հնգիցս հինգ` քսան եւ հինգ: Իսկ շարունակ քանակն ոչ կարէ անշփոթաբար տեսակս ընդունել զանազանս, վասն զի մոմ, որ է շարունակ քանակ, եթէ ոք ստեղծանէ զնա ըստ Տիգրանայ կերպարանին ոչ կարէ այլ կերպարանս ընդունել, եթէ ոչ` յառաջագոյն ի բաց եղծանի, ապա թէ ոչ` շփոթութիւն լինի: Ահա զայս ամենայն ուսանելով մերձ է առ եւ ոչ ի բացեայ:

Դարձեալ ուսուցանէ զտարորոշ քանակն, որ է թիւ, զի ոմանք անջատական համեմատութիւն ունին ըստ երկրաչափին, իսկ ոմանք յարեցեալ համեմատութիւն, որպէս չորսն եւ ութն, զի յորժամ կրկնապատկես զերկուսն, լինի չորս եւ զչորսն, լինի ութ: Եւ յորժամ զութն յերկուս բաժանես, լինի չորս եւ զչորսն` լինի երկուս: Եւ յարի ութն առ չորսն, եւ չորսն առ երկուսն, զի չորսն եւ ութն դարք են: Իսկ երկուսն եւ վեցն եւ տասն անջատական համեմատութիւն ունին առ իրեարս, զի յորժամ կրկնապատկես զմէկն` լինի երկուս եւ զերեքն` լինի վեցն եւ զհինգն` լինի տասն: Եւ են սոքա դարք, իսկ յորժամ յերկուս հատանես, լինին կոճատք, զի երկուսն մէկ եւ մէկ լինի, եւ զվեցն` երեք եւ երեք եւ տասն` հինգ եւ հինգ: Եւ սոքա անջատական ասին, զի ոչ դար եւեթ, այլ դար եւ կոճատ:

Դարձեալ, Արիստոտել զտարարոշն յերկուս տրամատէ, այսինքն ի թիւ եւ ի բան: Բայց թէպէտ բանն տարորոշ քանակ է, այլ ոչ շարաբերի առ թուականն, այլ յաւէտ շարադասի առ երաժշտականն, զի զմասունս բանի, որ ձայնիւ արտաբերի, քննէ զսուղն եւ զկրկնապատիկն, որպէս քերականքն զբնութիւն գրոյն` զսուղն եւ զերկամանեակն եւ զերկարն, որ է ո եւ ա եւ օ, բայց ոչ զներտրամադրեալ բանին, որ ներխորհրդոջն է, վասն այն աստ զբանն զանց արարաք առ թուականն քննութիւնս, զի ըստ երաժշտին զերկարն եւ զսուղն արտադատէ:

Եւ ահա յայտնի եղեւ, զի թուական գիտութիւնս ի ուսումնական մակացութիւնս դիւրագոյն է, քան զտումարական մակացութիւնս, զի մերձ է առ մեզ եւ ընտանի, զի մանկունսն ընդ արձակել լեզուին նախ զհամարողական թիւս ուսանին եւ ապա զայլ արհեստս:

Նաեւ տեսանէ զհամարս թուոցն ի մատունսն իւր եւ յայլ զանազան նիւթս թուոց, որ են անչափ, իսկ Արեգական եւ Լուսնի ընթացք` սաստիկ հեռագոյնք եւ անտես երեսաց շաւիղք նոցա, վասն որոյ եւ բարձրագոյն է գիտութիւն սոցա ի մասունս ուսումնականին:

Իսկ երաժշտական իմաստասէրն քննէ ի վերայ շարունակ քնարին, որ է փայտն ի բազում մասանց շարամիացեալ զտարորոշ թիւ աղեացն առ շարունակն մակապնդեալ` թէ որն է ի նոցանէ, որ սուր է եւ կամ բութ, զիլ եւ կամ բամբ, սուղ եւ կամ երկար: Զի թէ քնարն է, որ ունի զտասն աղին համարով ի լարս մետաքսեա եւ թէ սալդիրն. որ է քառասուն աղի ի թելս պղնձի եւ թէ ղանոնն, որ է ի վերայ եօթանասուն լարից, եւ թէ արղանոնն, որ է վեց հարիւր աղի ի թելս պղնձի, ի մի անգամն յորժամ շարժէ զկտընտոցն ի վերուստ ի վայր ի վերայ լարից, քաղցրահնչող ձայնից նուագարանին, առժամայն ճանաչէ ի տարորոշ բազմութիւնս աղեացն, թէ որն է սուր եւ որն բութ, որն զիլ եւ որն բամբ, որն սուղ եւ որն երկար, որն թույլ եւ որն պինդ եւ թէ որոց պարտ է ունել զկէս ձայնս եւ որոշ զերկապատիկն եւ որ զկիսաբոլորն եւ որ զմակեռակն եւ որ զմակաքառեակն: Եւ առեալ զպղնձի բութակն ի ձեռինն եւ ձգէ ի բոյթսն: Եւ զթոյլսն պնդէ եւ զյաւէտ ձիգն թուլացուցանէ: Եւ համահաւասարեալ համոզէ զբազմութիւն լարիցն ի մի միաբանութիւն դաշնակից լինել միմեանց եւ ուխտադիրք ի ձայնատրութիւն երաժշտական արհեստին ըստ կամաց երաժշտին: Զի մի ոք ի նոցանէ հանիցէ խոշոր ձայն եւ կամ բոտոռոտ եւ ապականեսցէ զներդաշնակաւոր ձայնսն քաղցրահնչող նուագարանին եւ փցուն երեւեցուսցէ զերաժիշտն: Եւ յորժամ զնուագարանն այսպէս յօրինէ եւ կազմէ ի յարմար ձայնատրութիւն, որպէս զօրավար զզօրս ըստ արքունական հրամանին, յայնժամ առեալ ի ձեռն զկտընտոցն եւ շարժէ արուեստաբար զմատունսն ի վերայ բազմութեան լարիցն: Եւ աստ տես զներդաշնակաւոր ձայնատրութիւնս բազմութեան աղեացն, թէ որպէս դաշնակիցք եւ ուխտակիցք եղեն միմեանց ոչ արտաքոյ կամաց երաժշտին ներձայնեալ զձայնս անյարմարս, այլ զօրէն արքունի զօրաց ըստ կարգելոյ զօրավարին, ըստ կամաց արքունի հրամանին ի գործս պատերազմական խաղուց թէատրոնին եւ կամ ի գործս պատերազմական հանդիսին դաշնակցաբար ներգործեն ըստ կամաց թագավորին: Այսպէս եւ երաժիշտն բերեալ յինքեան զձեւ թագավորին եւ զձեռն` զնմանութիւն զօրավարին, եւ զկտընտոցն իբրեւ զգործի խաղացուցանելով ի լարսն, արագ-արագ շուտափութութեամբ խառնէ զզանազան ձայնսն ի ներդաշնակաւոր լարսն զսուրն եւ զբութն, զզիլն եւ զբամբն եւ զայլսն: Եւ իբրեւ ի միոյ լարէ հանէ զքաղցրաձայն եւ զզարմանալի ձայնատրութիւնս ի զանազան երանգս եւ ի գոյնս, յորժամ անոյշ-անոյշ խաղացուցանէ զմատունսն ի նուախառն նուագարանին, յայնժամ տես զզարմանալի հրաշս, որ ներգործի ի պես-պես խաղացմունս մատանց երաժշտին, թէ որպէս յափշտակէ եւ կողոպտէ զմիտս լսողացն, թէ ի զօրավարաց ոք իցէ, եւ յապուշս դարձուցանէ ի յանուշութիւն հեշտալուր ձայնիցն, մինչեւ մոռանայ զինքն ի նոյն հեշտութիւն: Եւ ոչ կամի բնաւ մեկնիլ ի քաղցրորակ ձայնատրութենէ նուագարանացն. զոմանս ի ցանկութիւն շարժէ, զոմանս ի հեշտութիւն, զոմանս` լաց, զոմանս` խնդալ, զոմանս` խնութիւն, զոմանս` քաղցրութիւն, ոմանց` ազգ եւ ազինս դարձուցանէ զմիտս, ոմանց` անշարժութիւն ի տեղիս իւրեանց, ոմանց` ախ, ոմանց` վայ, ոմանց` կանչ, ոմանց` ճիչ, ոմանց` առ խնութիւնս, ոմանց` սգալ, ոմանք նայեն այս կոյս եւ այն կոյս, ոմանք համբիւրեն զմիմեանս, իբր թէ ուրախ են այսօր, ոմանք պարս ոմանց բերեն, այլ ոմանք ազգի-ազգի եւ պես-պես ձայնս ածեն ի հնչմանէ նուագարանացն: Եւ տես զայս ի հռչակաւոր երաժշտապետն Աղեքսանդրի յՈրփեւս, զի ոչ միայն բանականք, այլեւ անբան գազանքն խայտային եւ խնդային եւ ի խաղս ելանէին յառաջի արքային, յորժամ նուագէր Որփեւս: Եւ յաւուր միում, յորժամ նուագէր առաջի արքայի, ի խրախութեան լինելով Որփեւս, զպատերազմականն խաղացոյց զմատն, եւ նա իսկոյն զինեալ արտաքս վազեաց: Իսկ դարձեալ զուրախականն շարժեալ զնուագս, եւ նա անդէն դարձեալ ի բազմականն ճեմէր խրախութեամբ:

Եւ թէպէտ այս այսպէս է, սակայն եւ երաժշտական գիտութիւնս դիւրին է ի մակացութիւնս մասանց ուսումնականին, զի ունի զքնարն ի գրկին եւ զլարսն ի քնարին եւ ոչ բարձրագոյն` իբրեւ զԱրեգակն եւ զԼուսին, վասն որոյ մեծ եւ արժանի է զարմանալոյն մակացութիւնս սոցա, քան զայլ մասունս ուսումնականին:

Նոյնպէս իմա եւ զերկրաչափականն, որ եղաք ականատես յերկրին եգիպտացւոց, քանզի եւ նա չափէ կանգունաւ գաւազանին, որ ի ձեռն ի վերայ անշարժ շարունակի երկրիս զչափ արտորէից անդաստանացն: Զի թէ Ռ. (1000) կամ Ս. (2000) մոթ եւ այլ ավելի եւ պակաս սերմ, որ ի միում արտի սերմանեալ է բովանդակ գեղջն ի միասին, եւ ոչ ակօս մի եւ խիճ մի կայ նշան ի մէջ արտորէիցն, զի յայտնի լինիցի իմն եւ քոյն, սորայն կամ նորայն: Այլ է միատարր եւ աննշան իբրեւ զծով, եւ եկեալ երկրաչափին, մտանէ ի ներս եւ հարցանէ զտէր արտին, թէ քանի մոթ սերմանեալ է քո: Եւ նա ասէ զորչափն, եթե տասն եւ կամ ի քսանն: Եւ չափէ նա զչորս ճակատն արտին կանգունաւ գաւազանին եւ հարկանէ ցից ի գետինն եւ կապէ բարակ լար մի իբրեւ զկանթեղան ի ցցէ եւ ասէ` «այդ քո է հնձեա զայդե: Եւ թէ ԺՌ. (10000) մոթ սերմանի ի միում արտի, սերմանեալ իցէ այնպէս, չափէ երկրաչափական արուեստիւն, զի մի մոթու տեղ ոչ առաւելու եւ ոչ նուազէ: Եւ այս գործ մեծ է, բայց սակայն եւ ոչ սորայս գիտութիւն իբրեւ մոլորակացն, վասն մերձ գոլոյն, քանզի կայ ինքն ի վերայ երկրի եւ չափելով զգետինն, բացակատարէ զարուեստն իւր:

Երկրորդ, բարձրագոյն է սոցայցն գիտութիւն, զի այլ երիցն գիտութիւն ի մասնաւոր տեղիս տայ զծանօթութիւն. ոմն` յԵգիպտոս եւ այլքն ի տեղիս-տեղիս, իսկ սոցայցն համաշխարհական է գիտութիւն եւ բոլորիցն հարկաւոր:

Երրորդ, բարձրագոյն է սոցայս գիտութիւն, զի այլքն արտաքոյ եկեղեցւոյ եւ աշխարհականացն է գիտութիւն, իսկ սոցայս` ի ծոց եկեղեցւոյ եւ րաբունեաց փիլիսոփայից եւ կարգաւորաց է մակացութիւն:

Չորրորդ, բարձրագոյն են սոքա, զի նոքա ի ստորինս երկրի եւ ստորնականաց իրաց են գիտութիւն, եւ սոքա բարձրութեան երկնից եւ լուսաւորաց նորին են մակացութիւն:

Հինգերորդ` զի նոցայն նիւթ յոռի եւ անարգագոյն, զի ումեմն հող եւ այլում քնարս եւ ի միուսումն նիւթականքս եւ թիւս, իսկ սոքա` պատուականագոյն տեսակ եւ ճառագայթափայլ որակ:

Վեցերորդ` զի նոքա ուր եւ իցեն, նոցա եւեթ տեսանին, իսկ սոքա են երկնային դիտակ` տեսանեն զամենեսան եւ յամենեցունց տեսանին:

Եօթներորդ` զի նոցայնն գիտութիւն ոչ բոլոր արարածոցս շնորհէ զխնդութիւն եւ ոչ` ոչ գիտելն զտրտմութիւն, իսկ սոցայն ընդհանուր եկեղեցւոյ բերէ զխրախութիւն եւ ոչ գիտելն սուգ մեծ բերէ ընդհանուր եկեղեցւոյ եւ ուժգին տրտմութիւն: Որպէս բազում անգամ պատահեալ ի մոլորումն Զատկաց եւս առաւել յաւուրս Էասայ իմաստասիրի, ի լնուլ Մ. (200) եկին Անդրէասայ:

Ութերորդ` զի նոցայն վասն հեշտութեան արհեստին ի վաղնջուց ժամանակաց ի ճարտարութենէ մարդկան եզերեալ եղեւ բոլորիցն գիտութիւն, իսկ Արեգականս եւ Լուսնիս` ի վեցերորդում դարիս ի քրտնաջան աշխատութեանց կորովամիտ փիլիսոփայից: Զաւուրս Խ. (40) խաղացեալ զընթացս նուրբ շաւղաց շրջանացն, մինչ գթացեալ Հոգւոյն Սրբոյ ի չարչարանս նոցա եւ բացեալ զմիտս նոցա եւ ծանոյց զգնացս ընթացից նոցա ի շրջանս նոցա: Ապա ուրեմն բարձրագոյն է գիտութիւնս սոցա, որ բոլորին մակացութիւն է: Հոգւոյն Սրբոյ աւարտեցաւ այս ի վախճան ժամանակի:

Իններորդ` զի նիւթ նոցա խաւարատեսակ է եւ սեւաթորմի, իսկ նիւթ տումարական արհեստիս, որ են լուսաւորք ջահաւորեալ, լուսաւորեն զփորուածս երկնից ծագէ ի ծագ, որպէս ի տիւն արփիագեղն Արեգակ եւ ի գիշերն` լոյս աստեղացն եւ Լուսնի:

Տասներորդ` բնութիւնս ուսուցանէ զազնւութիւն մեծութեան սորա առ մասունս ուսումնականին, զի որ առ ընդ իրքն են ի նրբահայեաց տեսութիւնս եւ բարձրագոյն ի խորին իմացմունս, նոքա յաւէտ մշտաշարժութեամբ ցանկան բերիլ ի սոցայն իմաստասիրել քննութիւն եւ հասեալ ի գիտութիւն սոցա` զուարթանայ սիրտ նոցա ի մեծագոյն խրախութիւնս:

1դ Չորրորդ` ասի ժողով վասն զի ներգործութեամբ ի Խաչելութեան ժողովեցաւ Լուսինն առ Արեգակն, զի յաւուր Խաչելութեան Լուսինն ի լրմանն էր տասնեւհինգ աւուրն ձեւի եւ քանակի, քանզի բատր էր եւ բոլոր եւ լիալուսին: Իսկ զի Արարիչն Աստուած ի վեցերորդ ժամուն, որ մերկ բեւեռեալ կայր ի խաչին, չհանդուրժեալ լուսաւորացն մերկութեան Արարչին իւրեանց, մերկացուցին զինքեանս ի լուսոյն իւրեանց, զի ծածկեսցեն զմերկութիւն Արարչին իւրեանց: Իսկ Լուսինն ի ներքին կիսագնդին գոլով ի կամարն երկնից, որ է ներքին կորնթարթն հանդէպ Արեգականն, զի Արեգակն ի վեցերորդ ժամուն զվերին կամարս ուներ զհասարակ աւուրն տեղի, զի Արեգակն զգարնանային հասարակութեան զգօտին ունէր, ուր Խոյն էր եւ երկոտասան ժամս չափէր զօր տուընջեանն, եւ այսպէս Լուսինն զներքին կամարն ունէր: Զի ընդ խոնարհիլն Արեգական յերեկոյին ի մուտն Արեւու ժամանեսցէ Լուսինն յելք Արեւու: Արդ` ի վեցերորդ ժամուն, որ մերկացաւ Արարիչն, մերկացաւ Արեգակն ի լուսոյն եւ խաւարեցաւ վասն ակներեւ տեսանելոյ զմերկութիւն Արարչին իւրոյ: Եւ Լուսինն ի նոյն նուագն առանց ակներեւ տեսութեան, զի ի ներքին կիսագնդին գոլով, ծանեաւ զմերկ բեւեռիլն Արարչին իւրոյ ի խաչին եւ զխաւարիլն համասեռինն իւրոյ: Եւ ինքն ի տեղին իւր մերկացաւ ի լուսոյն եւ խաւարեցաւ: Եւ խաւարեալ կերպարանովն յական թօթափելն սլացաւ, հասաւ, մերձեցաւ, կցեցաւ եւ ժողովեցաւ առ Արեգակն եւ գնաց ընդ նմա զերեք ժամս խաւարեալ: Եւ յիններորդ ժամուն, յորժամ Յիսուս ի ձայն բարձր աղաղակեաց եւ արձակեաց զհոգին ի ձեռն Հօր, ծանեան լուսաւորքն, եթէ կատարեցաւ փրկութիւն մարդկան մահուամբն Քրիստոսի: Վաղվաղակի խնդակից եղեն փրկութեան մերոյ եւ զգեցան զպատմուճան լուսոյ փառաց իւրեանց եւ Արեգակն ընթացաւ զճանապարհն իւր եւ Լուսինն դարձեալ ի տեղի իւր, յարեւելս, ուստի պարտ էր նմա երեկոյին ծագել ի նմին եւ ի նոյն ժամու հասանել ի տեղի իւր: Դարձեալ դարձաւ յարեւմուտս գնալ ըստ սովորութեան իւրում: Եւ այս եղեւ պատճառ դարձին Դիոնեսիոսի, զի ի նմին աւուր, յորում այս եղեւ, պատահեցաւ ի Պալպաք քաղաքի պատճառաւ դատաստանի իրիք: Եւ յորժամ քննեաց ըստ աստեղաբաշխութեան արհեստին, զի գտցէ զպատճառս խաւարման Արեգականն եւ ետես այն, ինչ զի ահա եւ Լուսինն ընդ նմա էր, զի ի սլանալ Լուսնին խաւարեալ էր եւ այնպէս եհաս առ Արեգակն: Զի թէ լուսով էր սլացեալ, տեսեալ լինէր Դիոնեսիոս զսլանալն նորա, որպէս տեսանեմք զթռիչս աստեղաց: Վասն այն հիացաւ, թէ ուստի եհաս Լուսինն յԱրեգակն, զի լրմանն գոլով եւ տեղիք սորա ներքին կամարն է: Եւ ապա ազդմամբ Հոգւոյն իմացաւ, թէ անծանօթ Աստուած կայ ի խաչին վասն փրկութեան աշխարհի եւ անչարչարելի Աստուած մարմնացեալ չարչարի եւ մնայ անչարչարելի: Վասն այն սուգ առին արարածք, եւ գրեաց զամն եւ զամիսն եւ զօրն եւ զժամն եւ ի քարոզելն Պօղոսի յԱթենս վաղվաղակի հաւատեաց: Եւ թէ տարակուսեսցի ոք, թէ զիարդ անզգայ արարածք զգային զչարչարանս Արարչին իւրեանց, գիտասցէ այնպիսին, զի զգալի արարածք առ մեզ են անզգայ եւ անբան եւ անկենդան, այլ առ Աստուած ամենեքեան զգայունք են եւ բանականք եւ կենդանի: Զի հողմք եւ ծովք լսեն հրամանին Աստուծոյ եւ ճանաչեն զձայն նորա եւ վաղվաղակի կատարեն զհրամանս` որպէս ծովն Կարմիր եւ ծովն Տիբերեայ հողմովքն հանդերձ: Եւ դարձեալ` զի ճանաչէր զԱրարիչն իւր եւ բառնայր ի վերայ երեսաց իւրոց: Եւ Յորդանան յակն աղբերն իւր դառնայր: Եւ էշն զԲաղաամ մոգն բանիւ յանդիմանէր: Եւ կէտն որպէս զբանական հրամանին Աստուծոյ լսէր, եւ զՅունան կլանէր եւ թքանէր: Եւ անխոս մանկունքն իբրեւ զքար ի գալստեան Տեառն յԵրուսաղէմ փառաւորէին զԱստուած: Եւ այլ ամենայն արարածք, վասն որոյ ի ժամ Խաչելութեան իւրաքանչիւր ի բնութիւնս իւր ծանեան արարածքս զչարչարանս Արարչին իւրեանց, որպէս զբանականն: Վասն որոյ, Արեգակն եւ Լուսինն մերկանային զլոյսս իւրեանց: Եւ երկիր տատանէր ի հիմանց եւ վէմք պատառէին եւ վարագոյրն ցելոյր եւ գերեզմանք բանային, մեռեալք յառնէին: Ապա եւ ամենայն ստեղծուածքս առ Աստուած զգայուն են եւ կենդանի եւ բանական եւ լսող են ձայնի նորա եւ կատարողք հրամանաց նորա, որպէս ասէ Երեմիա, որ «առաքէ զլոյս եւ գնաց կոչեաց զնա եւ լուաւ նմա դողութեամբե:

1ե Հինգերորդ` ժողով ասի տումարս, զի վարդապետք եւ իմաստասէրք եկեղեցւոյ ի ժողովել մոլորակացդ զերկուսս զայս` այսինքն զԱրեգակն եւ զԼուսինն, միայն ժողովեցին ի մակացութիւն տումարական արհեստին. զԱրեգակն վասն գարնանային հասարակաւորութեան եւ զԼուսինն վասն լրմանն: Եւ շատ համարեցան սոքօք բավական լինել եկեղեցւոյ մանկանց վասն կրկին պատճառի: Նախ, զի տումարական մասանց մակացութիւնս, որ ինչ վասն լրմանց եւ Զատկաց, վերադրաց եւ եօթներեկաց եւ այլոցն, սոքօք կարող գոն գլխաւորիլ: Երկրորդ, զի խնայելով ի տկարսն վասն յաւէտ աշխատելոյ, զայլոցն գիտութենէ զանց արարին: Եւ ըստ այսքան կերպի տումարս ժողով անուանեցաւ: Իբր հարցանելով ումեք` տումարս գիտես, որ է ժողով, գիտեա, այսինքն զժողովեալ աստեղացն գիտութիւն ճանաչես զԱրեգակն եւ զԼուսին, զոր ժողովեցին հարքն ի մակացութիւն լրմանց տէրունեան Զատկի: Այսքան առ այս:

2ա Վասն երկրորդին ասելի է, թէ տումարական մակացութիւնս առ մարդիկ զսկիզբն յԱստուծոյ էառ: Եւ զայս ի չորս տեղիս: Նախ յարարչութեան Զատիկն, երկրորդ յօրինադրական Զատիկն, երրորդ ի փրկական Զատիկն, չորրորդ ի նորոգման Զատիկն: Գիտելի է, զի տումարական արհեստս հարկաւորաբար եւ յատուկ յաղագս Զատկաց է եւ լրմանց նորա, եւ երկրորդաբար` այլոց տօնից եւ մասանց նորա: Զի որպէս արար Աստուած եւ սահմանեաց ի չորեսին Զատիկսն, զնոյն եւ մեք ըստ օրինակին նորա արասցուք: Եւ նախ զարարչութեան Զատիկն, զոր արար Աստուած Ադամայ եւ ամենայն զգալի արարածոցս յետ յերկուց աւուրց հասարակաւորութեան, զի ի հասարակածին եստեղծ Աստուած զԱրեգակն եւ զԼուսին, որ ըստ եբրայեցւոց էր յաւելեաց ի չորս եւ ըստ հռոմայեցւոց` մարտի ի քսան, յաւուր չորեքշաբթոջ: Իսկ յաւուր ուրբաթու, յորում արար զմարդն եւ զգեցոյց նմա հանդերձս Զատկի զեռակի պարգեւս` զքահանայութեան, զմարգարեութեան եւ զթագաւորութեան ի հոգին եւ զփեսայն նազելի չքնաղագեղն կուսիւ, զոր հարսնացոյցն Ադամայ զօրիորդն վայրի, զարդարեալ պաճուճեաց զնոսա ի մարմին վայելուչ ի հանդերձս յոսկէհուռս լուսեղեն զգեստիւն եւ ետ նոցա յուրախութիւն Զատկի զերկինս իւր լուսաւորօքն եւ զդրախտն իւր իմանալի տնկօքն եւ զօդդ իւր երաժշտական թռչնոքն եւ զերկիրս իւր զանազան տեսակացն կենդանեօքն եւ զջուրս ծովուց իւր ամենափարթամ լեզակօքն, զի մի ինչ պակաս գտանիցի յուրախութեանցն նորն Ադամայ ի նորագոյն արարածոցն, ի նոր արարչագործութիւնս Աստուծոյ ի նորոգումն Զատկին: Եւ ապա արար Զատիկ նոցա ըստ քառից նշանակութեան, նախ զի յետ հասարակաւորութեան արար, երկրորդ` զի զԱրեգակն ի Խոյն եդ, որ սկիզբն եւ առաջին է կենդանակերպիցն, երրորդ` զի ի նիսան ամիսն արար, որ սկիզբն է ամսոց ի յամիսս տարւոյն եւ յառաջնումն աւուրն, չորրորդ` զի Լուսինն ի լրման էր եւ բատր եւ բոլոր, լրացեալ քանակիւն չափու լուսովն զարդու, զոր յառաջիկայդ ուսուսցուք: Բայց գիտել պարտ է, զի ոչ էառ դրութիւն յԱստուծոյ առ Ադամ տումարական արհեստս Զատկաց` առնել զայսմ կեանս իւր եւ ինքն եւ որդիք իւր: Եւ այս վասն երից պատճառաց. նախ ի կողմանէ Աստուծոյ, երկրորդ` ի կողմանէ մարդոյն, երրորդ` ի կողմանէ Զատկին:

Եւ նախ ի կողմանէ Աստուծոյ, զի Աստուած ետ նմա զմշտնջենաւոր Զատիկն, զի ուրախութեան զրաւ ոչ լիցի, զոր այժմ ունին հրեշտակք եւ ի կատարածին արդարքն, զայն ընդ առնուլն եւ իսկոյն կորոյս, վասն որոյ ոչ կամեցաւ տալ զժամանակաւորս Զատիկ: Երկրորդ, զի Ադամ ոչ ուրախացոյց զԱստուած յառաջին Զատիկն իւր ստունկ անելով պատուիրանին, այսպէս եւ ոչ կամեցաւ Աստուած ուրախանալ` նմա պարգեւելով երկրորդ Զատիկն: Երրորդ, զի յորժամ դատապարտեաց մահու եւ ծառայութեան, այլ ոչ էր հնար տալ Զատիկ առանց ազատութեան: Չորրորդ, իբրեւ ետես Աստուած, եթէ կորուստ մշտնջենաւոր Զատկին Ադամայ ի դրախտին ի սատանայէ եղեւ, զի վասն անկման նորա` սուտ խաբեութեամբ ձգէր զնա ի ցանկութիւնս աստուածանալոյն, կամեցաւ Աստուած զընդ դիմակն սատանայի առնել, ճշմարտիւ աստուածացուցանել զմարդն եւ տալ Ադամայ զերկնային Զատիկն եւս բարձրագոյն: Վասն այն ոչ կամեցաւ տալ Աստուած սուղ դրութեամբ զաստ ի Զատիկս Ադամայ, որ էր նուաստագոյն: Երկրորդ, ի կողմանէն Ադամայ, քանզի սաստիկ եղեւ հարուած անկմանն Ադամայ եւ սուգ յաւիտենական, զի ոչ էր յանձն առնելոց զուրախութիւն Զատկաց, որ այնքան բազմապատիկ պարգեւաց, կորստեանն պատահեցաւ: Նախ զի ի տեսութենէն Աստուծոյ զրկեցաւ, զի այլ ոչ եւս յաւել տեսանել զերեսս Աստուծոյ եւ ոչ խոսել ընդ նմա, երկրորդ` ի լուսաւոր պատմուճանէն, զի յորժամ կերան ի պտղոյն առ ժամայն մերկացան ի լուսեղէն զարդուն, երրորդ` ի անաշխատ կենացն, զի ի քիրտն երեսացն հրամայեցաւ վաստակել զհացն, չորրորդ` ի վայելչութենէ գեղեցկութեան դրախտին, զի արտաքսեաց եւ բնակեցոյց ընդդէմ դրախտին, հինգերորդ` զի կորոյս զթագաւորութիւն, զմարգարէութիւն, վեցերորդ` զանծերանալի հասակն եւ զանմահութիւնն: Երրորդ` ի կողմանէ Զատկին, նախ` զի Զատիկն ազատութիւն է, եւ նա կորոյս զազատութիւն թագաւորութեան եւ եղեւ ծառայ մեղացն, զի «որ առնէ զմեղս, ծառայ է մեղացե ասէ Տէր, եւ ուրախութիւն Զատկի ոչ կարէ ուրախացուցանել զտրտմութիւն ծառայի, թէեւ բարութեան իցէ, երկրորդ` զի դատապարտեցաւ ի ծառայութիւն մահու, դառնալ ի հող եւ բանտիլ մարմնով ի գերեզման, երրորդ` զի հոգով իջավ ի բանտ դժոխոց եւ մատնեցավ ի գերութիւն սատանայի, չորրորդ` զի Զատիկն ուրախութիւն լսի, եւ նմա ասացաւ «տրտմութեամբ եւ ցաւօք ծնցես որդիսե, զի մինչեւ յօր մահու ի տրտմութենէ, ի ցաւոց եւ ի արտասուաց ոչ դադարեաց:

2բ Երկրորդ` էառ սկիզբն յօրինադրկան Զատիկն, յորժամ ազատութիւն արար ազգին Իսրայէլի, քանզի յորժամ եհար Տէր զփարաւոն իններորդ հարուածովն, որ էր մարախ, ասաց Աստուած Մովսիսի` «ամիսս այս ձեզ սկիզբն եղիցի ամսոց, առաջին եղիցի ձեզ յամիսս տարւոյե: Եւ ի տասներորդումն ամսեանս հրամայեաց առնուլ ոչխար եւ ի չորեքտասաներորդումն զենել եւ «փութանակի ուտիջիք, - ասաց, - զի Զատիկն Տեառն էե, այսինքն ազատութիւն եւ «զարիւնն ի բարաւորս սեմայ ձերոց օծջիքե, զի «յայսմ գիշերի ի սատակել զանդրանիկս Եգիպտոսի, դուք անվնաս մնասջիքե:

Եւ յորժամ զօրինադրական Զատիկս ետ, ունէր եւ սա զչորս նշանակութիւնս արարչութեան Զատկին, զի յետ հասարակածին էր, եւ Արեգակն ի Խոյն էր, եւ ամիսն նիսան, եւ Լուսինն ի լրման: Եւ ազատեաց զնոսա չորս կերպիւ. նախ ի ձեռաց փարաւոնի, զի այլ ոչ տիրեաց նոցա, երկրորդ` ի հեղձուցմանէ ծովուն, զի ոչ ողողեաց զնոսա որպէս զփարաւոն եւ զզօրս իւր, երրորդ` յահագնութենէ անապատին, ուր օձն հարկանէր եւ կարիճն խածանէր, չորրորդ` յԱմաղէկայ եւ յայլ եօթն հզօրագոյն ազգացն, զի մաշեաց զնոսա ի սուր սուսերի եւ ի տէգ նիզակին եւ թագաւորեցոյց զնոսա եւ զժառանգութիւն նոցա ետ նոցա:

Բայց գիտելի է զի մարմնոց ազատութիւն նոցա նշանակէր զհոգւոցն ազատութիւն, որ լինելոց էր Քրիստոսի ի փրկական Զատկին: Զի Մովսէս` նշանակէր զՔրիստոս, եւ զգաւազանն` զխաչն եւ ծովն` զդժոխս եւ պատառումն ծովուն` զքակտումն դժոխոցն եւ ելանելն ի ծովուն որդւոցն Իսրայէլի` զելանել հոգւոցն ի դժոխոցն եւ ընկղմիլն փարաւոնի` զկորուստն սատանայի եւ գնալն նոցա ի լեառն Քորէբ` զելանելն հոգւոց յերկինս:

2գ Երրորդ` էառ սկիզբն տումարական մակացութիւնս ի փրկական Զատիկն Փրկչին մերոյ, զի յորժամ կամաւ մատնեաց զանձն ի չարչարանս եւ բեւեռեցաւ Տէր մեր ի խաչին եւ մահուամբն արար մեզ ազատութիւն, ունէր եւ փրկական Զատիկս զքառակի նշանակութիւնս արարչութեան Զատկի, զի եւ աստ չարչարանք Տեառն մերոյ յետ հասարակածին էր, եւ Արեգակն ի Խոյն, եւ ամիսն նիսան, եւ Լուսինն ի լրման: Եւ աստ ազատեաց զմեզ մահուամբն իւրով: Նախ ի մահուանէ մեղաց, որ թագաւորեալ էր ի վերայ բնութեանս մերոյ, ըստ այնմ` «թագաւորեաց մահ յԱդամայ մինչեւ ի Մովսէսե, անդ զօրութեամբ բարձաւ, զի դեռեւս օրինօքն ամենեքեան մեղաւորք եւ արդարք ի դժոխս երթային, այլ աստ ներգործութեամբ, զի արդարքն այլ ոչ եւս տեսանելոց են զերեսս դժոխոց: Երկրորդ` ազատեաց զհոգիսն ի խաւարային դժոխոցն եւ յիշխանութենէ սատանայի եւ բարձրացոյց զարժանաւոր հոգիսն ի լոյս արքայութեան երկնից: Երրորդ` ազատեաց զմեզ յանիծից օրինացն եւ եմոյծ յազատութեան օրենս շնորհաց: Չորրորդ` ազատեաց զմեզ ի խաւարէ անգիտութեան, անհաւատութեան եւ ած զմեզ ի լոյս գիտութեան աստուածապաշտութեան: Դարձեալ գիտելի է, զի եւ աստ նշանակեաց զազատութիւն հողացեալ մերմնոց, զոր առնելոց է Քրիստոս ի նորոգման Զատկին` ի կատարածին` յարութեամբ մեռելոցն, որ մտեալ ի քաղաքն պատմեցին զյարութիւն Քրիստոսի:

2դ Չորրորդ` զի առեալ է զսկիզբն ի նորոգման Զատկէն, զոր առնելոց է Քրիստոս ի կատարածին, զի եւ անդ ըստ առաքելոյ` յորժամ «նորոգեսցէ զմարմին խոնարհութեան մերոյ ի ձեռն յարութեան ըստ նմանութեան մարմնոյ փառաց իւրոցե:

Երեւեսցի եւ անդ երկիցս երկու նշանակութիւնք, արարչութեան Զատկին, զի լինիցի յետ հասարակութեան ի գարնանային յեղանակս, եւ Արեգակն ի Խոյն ըստ երկնիցն զկայ առցէ, եւ ամիսն նիսան եղիցի: Զի որպէս զկարկինն, որ եդեաւ ի վերայ քարտիսի տպագրես զբոլորակ ձեւն, նոյն մասնիկն, ուստի սկիզբն էառ, կրկին նոյն լիցի աւարտ բոլորութեան ծրին ի քարտի, այսպէս եւ տարեգլուխ եւ սկիզբն Զատկի արարչութեան նիսան եղեւ: Նոյնպէս եւ կատարումն նորոգման Զատկին ի նիսան եղիցի: Իսկ Լուսինն յայնժամ ներգործութեամբ առցէ զկայ եւ զլրումն ըստ նորոգման արարածոցս, զի լիցի Լուսինն իբր զԱրեգակն, եւ Արեգակն եօթնապատիկ պայծառասցի:

Բայց ասասցուք եւ զազատութիւն մեր ի նորոգման Զատկին, զոր կատարելոց է Քրիստոս ի հոգիս եւ ի մարմինս մեր: Նախ, զի զհոգիս մեր ազատեսցէ ի տգիտութենէ, որպէս ասէ առաքեալ, թէ «գիտութիւնք նորոգեացե եւ Դանիել` «դպրութիւնք բացանե եւ առաքեալ` «յայնժամ տեսանեմք զնա դէմ յանդիման եւ ամենայն իմաստութեան գաղափար Աստուած է եւ տեսանելով զնա իմաստնանամք, զամենայն ճանաչեմքե: Երկրորդ` ազատէ զհոգին մեր յատելութենէ եւ կապէ ի սէր իւր անխզելի, զի որպէս անդամք մարմնոյն, որ միացեալ են սիրով ի մարմինն, նոյնպէս եւ մեք սիրով միանամք ի Քրիստոս, որ է ճշմարիտ սիրելի, ըստ այնմ` «որ սիրէ զիս, սիրեսցի ի Հօրէ իմմէ եւ ես սիրեցից զնաե: Երրորդ` զի ազատէ ի հոգոց, զոր ունիմք ի բազմաբեր կրից ցաւալից մարմնոց եւ հանգուսցէ ի հանգիստ անհոգութեան, ըստ այնմ` «եկայք առ իս ամենայն աշխատեալք եւ ես հանգուցից զձեզե: Չորրորդ` ազատէ ի տրտմութենէ եւ խնդութեամբ ուրախացուցանէ յերկնային փառսն եւ ի պսակն, ըստ այնմ` «զուրախութիւն ձեր ոչ ոք հանիցէ ի ձենջե: Իսկ տայ ազատութիւն մարմնոց զայս. նախ զի ազատէ ի տկարութենէ եւ առնէ զօրաւօր, երկրորդ` ազատէ ի ծանրութենէ թանձրութեան եւ առնէ անօսր եւ թեթեւ, երրորդ` ազատէ ի խաւարատեսակ մարմնոյս եւ տայ մարմին լուսաւոր, չորրորդ` ազատէ յապականութենէ եւ տայ զանապականութիւն, որպէս ասէ առաքեալն` «սերմանի ապականութեամբ եւ յառնէ առանց ապականութեան, սերմանի տկարութեամբ եւ յառնէ զօրութեամբ, սերմանի անարգութեամբ եւ յառնէ փառօք, սերմանի մարմին շնչաւոր եւ յառնէ մարմին հոգեւորե:

Եւ թէ ոք ասասցէ, թէ յամենայն Զատիկս երեւեցաւ ազատութիւն, եւ հարկ է, զի լիցի ազատութիւն, զի զատիկն ազատութիւն ասի եւ ուրախութիւն, իսկ յարարչութեան Զատիկս զինչ էր ազատութիւն: Ասեմք կերպիւ իմն. ընդհանուր գոյքս եւ բոլորէքս յոչ գոյսն եւ յոչ էսն իբր ի կալանս էին: Եւ ի ստեղծագործելն զնոսա եւ յոչ էութենէ յէութիւն ածել եւ յոչ գոյութենէ ի գոյութիւն բերել իբր ազատութիւն էր նոցա, վասն այն Զատիկ արար սոցա եւ խնդութեամբ ելից զսիրտս նոցա յազատալիր կեանս իւրեանց եւ ի քաղցրալիր վայելչութիւն վայելման խնդաբեր սիրելի արարածոցս, զի ազատեցան յոչ գոյէն եւ էացան յէէն: եւ ի չորից Զատկացս երկուցն վախճան լեալ էր եւ երրորդին լինելոց է, իսկ չորրորդին` սկիզբն առ յապայ է եւ կատարածն անվախճան, զի անեզերելի ազատութիւն է եւ անզրաւ կեանք եւ խնդութիւն մշտնջենաւոր յաւիտենիւ:

3. Վասն երրորդին գիտելի է, թէ տումարական մակացութիւնս յորոց մարդկանէ արհեստաւորեցաւ: Գիտելի է, զի նախ` ի նախամարգարէէն Մովսիսէ օրինադրեցաւ, զի նա կարգեաց զլրմունս Զատկաց հինն Իսրայէլի յօր ելիցն, որ յԵգիպտոսէ: Զի ի գիշերին յայն արարին զԶատիկն եւ կերան զգառն խորովեալ եւ ելին ի եգիպտական ծառայութենէն:

Երկրորդ` յետ սորա նորոգեաց Եզրաս, որդի Սարսոնի, զտասնիններեակն զտումար եբրայեցւոց Լուսնի յետ Ռ. (1000) ամի ելիցն յԵգիպտոսէ ի դարձի գերութեան, զի ապականեալ էր եւ թիւրեալ ի գերութեան: Եւ յետ Շ. (500) ամի դարձի գերութեան, յորում պատարագեցաւ Քրիստոս ի վերայ խաչին, եղեւ կատարումն օրինաց մարգարէիցն:

Երրորդ` յետ սորա Ըռըստակէս Աթենացի արար տումար հռոմայեցւոց աշխարհին եւ թուեաց, թէ օր առաջին ապրիլի է սկիզբն արարածոցս արարչութեան, վասն զի չորրորդում աւուրն ստեղծ Աստուած զԱրեգակն եւ զԼուսինն, եւ վասն այնորիկ ի չորիցն ապրիլի է սկիզբն: Եւ ի չորեքտասանիցն նիսանայ կարգեցին զտասնիններեակ բոլորին, որ ի միում աւուր սկիզբն առնուն եւ ի միում աւուր կատարին:

Զորրորդ` զկնի սորա Ղեւոնդ` հայրն Որոգինէի, արար զլրումն Զատկաց եթովպացւոց եւ եգիպտացւոց:

Հինգերորդ` յետ սորա որդի սորա արար զլրումն Զատկաց արաբացւոց եւ մակեդոնացւոց:

Վեցերորդ` Անատոլիս Արիոպագացի արար զլրումն Զատկաց յունաց եւ ասորւոց:

Եօթներորդ` յետ սորա Անղէս արար զլրումն բիւթանացւոց եւ կապադոկացւոց:

Ութերորդ` յետ սորա Դիոնեսիոս Արիոպագացի արար զլրումն աթենացւոց աշխարհին:

Իններորդ` յետ սորա Անդրէաս Բիւզանդացի, եղբայր Մագնոսի եպիսկոպոսի, արար միաբանութիւն ամենայն տիեզերաց լրմանց եւ տասնիններեկաց, կրկնակաց, վերադրաց եւ տարեմտից եւ այլ զանազան խորհրդոց: Վասն զի գայր առ նա Հոգին Սուրբ եւ աղբիւրացուցանէր զնա առաւել քան զծովն ովկիանոս, որ քննէր զվերին կիսագունդն եւ զներքին կիսագունդն, զընթացս լուսաւորացն:

Տասներորդ` յետ սորա Անանիա Շիրակացի արար զլրումն Հայոց Մեծաց:

Իսկ ի ժամանակս ամբարիշտ թագաւորին Յուստինիանոսի եղեւ լրումն Մ. (200) ամի կարգացն Անդրէասու, եւ սկսան շփոթիլ լրմունք Զատկաց եւ գիրք արուեստական տումարաց: Վասն որոյ, մետասաներորդ` այր մի ճշտագունիցն ուսումնասիրաց յեգիպտական մայրաքաղաքէն յԱղեքսանդրեայ` Էաս անուն կոչեցեալ, ձայն արկեալ առ ինքն ժողովէ եւ հավաքէ զայրս կորովամիտս` զԱդդա ի Գամրաց, զՓենեհեզ ի Հրէաստանէ, զՅոհան ի Արաբիոյ, զՅովբել յԵթովպիոյ, զՍերգ ի Մակեդոնիա, զԳիգան յԱսորոց եւ այլ ԼԶ. (36) արամբ հաւատարմօք, խորհէին գտանել զդարձ Արեգական եւ Լուսնին ի միում ամի: Եւ գտին` զայս լեալ ի ԻԸ. (28) տասնիններեակսն: Ապա դնեն զօր լրմանն ՇԼԲ. (532) ամի անսխալ, զաւարտն գտեալ ի մարտի ԻԵ. (25) եւ սկզբնաւորեալ յապրիլի երեքտասանիցն: Եւ վասն զի անցեալ էր ինն ամ յիսկզբանէ բոլորին, կարգեցին զապրիլի չորսն եւ ասացին` թուական Հայոց տասն: Ուստի սահմանեցին երթալ ի թուէն ինն եւ զայլն երթալ տասնինն, տասնինն եւ ի չորիցն ապրիլի գտանել զօր լրմանն:

Իսկ այր ոմն` Իրիոն անուն ի դրան ամբարշտին Յուստինիանոսի քամահանս վարկուցեալ զոչն կոչելն զնա ի ժողովն, եւ կամեցաւ տապալել զկանոնեալ արուեստն, խախտեաց զապրիլի տասնեւեօթն ի վեշտասան եւ զապրիլի զվեցն ի հինգ, որով գտանիս սխալ պասէքն Սուրբ` յառաջեալ միով շաբաթով: Եւ այս ոչ յամենայն տասնիններեակ բոլորի, այլ ութն անգամ պատահեալ ի շրջանին, պատճառելով զժողովումն հնգեկի մասանց, զոր կոչէ «օր եկամուտե, եւ դնէ ի վերայ յարակային: Եւ այսպէս ընդ սխալանօք գայ հանդիպի ի ներքոյ հասարակածին եւ փակէ ընդ նզովիւք գրելեացն, զի գրեալ է, թէ անիծեալ է, որ առնէ զլրումն յառաջ, քան զհասարակածն: Արդ, Իրիոն թէպէտ եւ բիւր անգամ կարծէ ճարտարանալ, սակայն ոչ զերծանի ի նզովից` նմանեալ այնմ, որ սակաւ աղօթէ եւ բազում հայհոյէ:

4. Վասն չորրորդին գիտելի է, զի տումարական մակացութիւնս պատճառի յընթացից յաւէտ եւ նուազ մասանց Արեգական եւ Լուսնի, որպէս ուսուցանելոց եմք յառաջիկայդ: