Հայապատում. Հայուն պատմական դերը

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ

Ներկայացնելով ընթերցող հասարակութեան «Հայուն Պատմական Դերը», լիայոյս ենք որ նա արժանաւոր ընդունելութիւն կը գտնի եւ մասնաւոր ուշադրութեան առարկայ կը դառնայ։

Համաշխարհային պատմութեան ընթացքում՝ իր պայքարի ու վերապրումի պրօցեսի մէջ, ի՞նչ է եղած Հայի դերը, բերա՞ծ է նա իր բաժին աշխատանքը, լինի համեստ աստիճանով, ընդհանուր քաղաքակրթական գործին մէջ։ — Պատասխանը դրական է։

Մեր օրերում, Հայ ազգը ընդհանրապէս, նրա պրօլէտար դասակարգը մասնաւորապէս, ակնառու դեր է խաղացած Արեւելեան երեք բռնապետութիւնների կործանման մէջ։

Ժամանակակից Ռուս պետութեան մէջ եղած շարժումները թերի կերպով կը բացատրուէին, եթէ մասնաւոր ուշադրութեան չառնուէր Հայ ժողովրդի կատարած դերը։

Պարսկական բռնապետութեան անկման մէջ՝ Հայ ազգը, եթէ ոչ գերակշիռ, գէ՛թ պատկառելի դեր է խաղացել։

Իսկ Թրքական բռնապետութեան հիմը խախտողը, ազատամարտիկների յառաջապահ գունդը կազմողը եղած է հայ յեղափոխականը։ Նրա դերը այդտեղ ոչ միայն գերակշիռ, այլ վճռական՝ իր արդիւնքովը եւ հետեւանքովը։

Սրանք դեռ խնդրի քաղաքական կողմն են։

Բայց քաղաքական շարժումները իրենց արտայայտութեան ծաւալով եւ խորութեամբ ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ՝ արդիւնարարը, թարգմանը, արտայայտիչը տնտեսականի։ Յեղաշրջող իսկական լծակը տնտեսականն է, քաղաքականը՝ նրա արտաքին ձեւը, կեղեւն է։

Արդ, տնտեսական արտադրութեան բոլոր ճիւղերում Հայը աւելի քան առաւելակշիռ դեր է խաղացած Արեւելքում ընդհանրապէս, այսօրուայ Ռուսաստանում, Պարսկաստանում եւ Տաճկաստանում՝ մասնաւորապէս։

Եթէ քաղաքակրթութեան պատմութեան էութիւնը ընդհանուր աշխատանքի յաղթանակի արձանագրութիւնն է, — ապա Հայի բաժինը այդտեղ եղած է աւելի քան յարգելի։

Այժմ մի թեթեւ ակնարկ դէպի անցեալը։

Հայի հայրենիքը՝ Հայաստանը, հնուց ի վեր մի մեծ պողոտայ է եղած, ուրտեղ բոլոր քաղաքակրթութիւնները իրենց ալիքները հասցրել են։ Բոլոր հին քաղաքակրթութիւնների հետ, ինչպէս եւ ժամանակակից՝ Հայը շփուել, յարաբերել է։ Նա ազդուել է այդ քաղաքակրթութիւններից եւ իր միջավայրին յարմարեցնելով դարձել է նրանց ներկայացուցիչը, թէեւ համեստ շրջանի մէջ. այնպէս որ նա չի դադարել իր սեպհականը, իր ինքնուրոյնութիւնը ունենալուց, ընդհանուր այդ պայքարի եւ վերապրումի փոխ-յարաբերութիւնների մէջ։

Ասորա-Բաբելական, Եգիպտական, Պարսկական, Յունական եւ Հռովմէական քաղաքակրթութիւնները Հային անծանօթ չեն մնացել։ Նա ազդուել է նրանցից, եղել է նրանց համեստ ներկայացուցիչը՝ թէ՛ իր հայրենիքի սահմանների մէջ եւ թէ՛ իր անմիջական հարեւանների մօտ։

Իսկ թէ քաղաքակրթական տեսակէտով՝ այդ փոքրիկ ազգը ո՛րքան նպաստել է Ասորա-Բաբելական, Պարսկական, Հռովմէական եւ Բիւզանդական բռնապետութիւնների անկմանը, սա էլ խնդրի մի ուրիշ կողմն է։ Սրանք բոլորը խնդիրներ են, որոնց մասին հատուկոտոր տեղեկութիւններ միայն կան այս ու այն կողմ ցրուած։ Համադրութիւնը դժբախտաբար դեռ չկայ։

Որ հայը, որպէս ճնշուող ազգ, նպաստել է իշխողների անկմանը, այդ մասին էլ շատ վաւերական տեղեկութիւններ կան եւ ապացոյցներ չեն պակասում։

Խնդրի մի այլ կողմն էլ կայ։

Տիգրան Բ. ի օրօք, հայ ազգի քաղաքական ընդարձակութիւնը հասնում է իր գագաթնակէտին եւ յանկարծ ընկնում է. իշխում էր Ասիական բռնապետութիւնը իր ամբողջ սաստկութեամբ. եւ նա յանկարծ տապալւում է։

Արդ, խնդիր է թէ հայ ազգի տիրապետուող դասակարգը ո՞րքան նպաստեց իր սեպհական ազգից յառաջացած տիրապետողի դասակարգային պետութեան անկմանը եւ խորտակմանը։ Քանի որ ամէն ազգի մէջ երկու դասակարգ կայ, իշխող եւ իշխուող, տիրող եւ տիրուող, շահագործող եւ շահագործուող, արտադրող եւ վայելող, — ուրեմն հայ իշխուող, տիրուող, արտադրող եւ շահագործուող դասակարգը հայ ազգի առանձին պետութիւն կազմած ժամանակամիջոցում, ո՞ր աստիճան նպաստել է ազգային այդ լծի անկմանը, եւ պայքարի ի՞նչ ձեւերով է նա աշխատել դէմ դնելու իր համարիւն տիրապետողների սանձարձակութիւններին։ Ուրիշ խօսքով, հայ պետութեան քայքայման պրօցեսի մէջ ի՞նչ դեր է խաղացել նոյն իսկ Հայը, դրսի ազդակները մի կողմ թողած, որոնք դեռ թէզեր են, որոնց նկատմամբ դժբախտաբար շատ քիչ կամ բնաւ ասուած-խօսուածներ կան։ Այդ կողմից մի ընդարձակ խոպան դաշտ կայ, որ մշակութեան է սպասում։

Պ. Գ. Օզանեանը առաջիններնց մէկն է, որ այս գրքոյկով եւ իր ուրիշ աշխատութիւններով ջանացած է վերլուծել, գտնել, ընդհանուր համադրութեան վերածել Հայի քաղաքակրթական դերը, սկզբից մինչեւ մեր օրերը։ Նրա երիտասարդ գրչից մենք դեռ սպասելիքներ շատ ունենք, եւ «Հայուն Պատմական Դերը» գալիս է մեզ հաւաստիացնելու որ այդ ուղղութեամբ նա մեզ դեռ շատ երկեր ունի տալիք։

Մասնաւոր պարտականութիւն է յիշատակելը, որ Պ. Գ. Օզանեան առաջինն է, որ ժամանակակից Հայ Յեղափոխական Շարժումները կապած է Հայ քաղաքակրթութեան հետ եւ վրձինով մը ամբողջական համադրութիւն կազմած։ Ու դրա համար էլ «Հայուն Պատմական Դերը» յանձնարարում ենք ջերմապէս՝ գրքի ջատագովականը իր իսկ էջերի մէջ գտնելով։

12/25 Օգոստոս 1912,

Կ. Պոլիս,