Բանաստեղծութիւններ

Անժամանակն աստուած, անեղ եւ անսահման,
Արար ի սկզբան զաշխարհս ամենայն.
Ոչ նիւթոյ յիմէքէ իբր արուեստական,
Որպէս բաջաղեցին ոմանք սխալական:

Այլ ստեղծ յոչնչէ զօրութեամբ ինքեան,
Նախ զերկինս երկնայնօք, յոյժ վայելչական,
Ապա զորս ի նիւթոյ չորից տարրական,
Զկենդանեաց տեսակս եւ զազգս մարդկան:

Վերնոց եւ ստորայնոց եդ յատուկ սահման.
Ծովու եւ ցամաքի, լերանց դաշտական,
Երից մասանց բաժանի աշխարհիս համայն.
Եւրոպի եւ Լիբի եւ յԱսիական:

Յորոց մասունք զատեալ գաւառք որոշվան,
Բազում եւ անհամար շինուածք յաւելան,
Մեծահռչակ քաղաք ընչիւք լի փարթամ,
Ծովամիջի կղզիք, դղեակք ամրական:

Յարեւելից մինչ ի մուտս արեգական,
Հիւսիս հարաւայնօք միջոցն ի լման,
Իշխանութիւնք կայսերց թագաւորական,
Տերութիւնք պարոնաց յատուկ սեփհական:

Ոմանք աշխարհակալ կայսերք նախնական
Շինեցին հոյակապ քաղաքք եւ աւան.
Զոր այժմ յիշատակին ըստ տիրոյն անուան,
Նոքօք մտաբերեալ յիշեմք զայն արքայն:

Որպէս մեծն Աղէքսանդր զՍկանտարիայն,
Անտիոքոս շինեաց զԱնթախիայն,
Ի մէծէն Կոստանդեայ հին Բուզանդիայն
Շինեալ Կոստանդինուպոլիս կոչական:

Սոյնպէս եւ զայլն իմա, ով խորհրդական,
ԶՀռոմ, զՄսր, Պաղտատ, Շամախ եւ Շիրվան:
Արդ, ըստ կարգի յիշել կամիմ զԿաֆայն
Եւ զկղզաձեւ բոլոր տունն Ղրիմեան:

Զի է հիւսուսակոյս յերկիր ցրտայեան,
Պատեալ ալիասաստ ծովով Պոնտական,
Թէ ոյք եղեն շինօղք նորին ի սկզբան,
Կամ ոյք յորոց առեալ ունին ի կալման:

Քանզի պատմագրոց չունիմք նախնական
Գրեալ վասն նորին պարզ եւ յայտնի բան,
Այլ անգիր զրուցաց, յարմար եւ պատկան,
Առեալ կամիմ լինել նորա պատմաբան:

Յետ Քրիստոսի փրկչին մերոյ համբարձման
Մինն ի յեօթանասնից գայ ի յաշխարհն այն,
Քարոզութեամբ նորին ի կռոց դառնան:
Էին բնակիչք տեղւոյն յազգէն յունական:

Քանզի սերունդք նոցին մինչեւ ցայսօր կան,
Զծովեզերայս ունին յատուկ սեփհական,
Ի քարանձաւ դղեակս թաքեալ ամրանան,
Արուեստիւք ն/ա/ւաստիք են եւ այգեպան:

Իսկ յետ ժամանակաց գնդէն պարսկական
Ազգ մի խփչախ կոչեալ, լեզու այլածան,
Գայ տիրէ յաշխարհին միապետական,
Կրօնիւքն Մահմետի եւ նոյնադաւան:

Շինէ զՂրիմ քաղաքն իւրն կայարան,
Որ եւ Կազարիայ Սուլխաթ կոչական.
Յայնժամ որպէս թէ մերս ազգի թուական
Ի մուտս հինգ հարիւրի կարծի թէ լինան:

Եւ յետ ժամանակաց սակաւուց անցման
Եկեալ լատինք` տեղւոյն Կաֆայու ցանկան,
Սիրով ուխտեն իրեանց խփչաք ընդ լատեան,
Տան նոցա քաղաքի շինելոյ հրաման:

Շինեն զմիջնաբերթն ամրոց սեփհական,
Զայն որ ֆռանկհասար անուն կոչական,
Նաւահանգիստ նաւուց, յոյժ վայելչական,
Գեղեցկազարդ քաղաք յօրինեն զԿաֆայն:

Քանզի է ծովահուպ եւ ձկնափարթամ,
Հրաժարեալ յանչափից ցրտոյ եւ ջերման,
Նստեալ ի ստորոտի չափաւոր լերան,
Ուստի յաղբերակունք բղխեն քաղցրահամ:

Եւ արդ դարձցուք ի յոճ մերոյինս ազեան,
Տեսցուք, թէ ուստի լեալ եկայք յաշխարհն այն,
Քանզի ոչ էր այն մեզ երկիր սեփհական,
Զի մեք հայ եմք ազգաւ եւ ցեղ Պահլաւեան:

Ի յաճախելն ի մեղս ազգիս հայկազեան,
Եւ դառնանալն ի մեզ գութն արարչական,
Որպէս Իսրայէլի որդւոյ անդրանկան,
Մատնէ ի սով, ի սուր եւ ի գերութեան:

Բանք սուրբ մարգարէից գրեալ յայտնի կան,
Քանզի գիտող ծառայն զտիրոյն հրաման
Առաւել գանս արբցէ ըստ ապիրատութեան,
Ունկամբ ոչ լսողի թիկունքն առցէ գան:

Հանգոյն Իսրայէլի, որպէս ասացան,
Եղեն տիրադաւաճ ազգք մեր հայկազան,
Ի խոտոր գնացից իւրեանց ոչ դարձան,
Ատեցին զբանս գրոց յանդիմանական:

Վասն այն յօտար ազինս լեալ վտարական
Զրկեալք ի հայրենեաց եղեն ցիր եւ ցան,
Կայսերք մեր նուազեալ ի յարքայութեան,
Իշխանազունք ւ ազատք ի միջոյ բարձան:

Քաղաքն մեծ Անի, մերս ազգի պարծան,
Ի ծաղկաւէտ հացուտ գաւառ Շիրակվան,
Հայկածին զաւակաց տուն լեալ Շարայեան,
Գահոյք թագաւորաց ցեղից Բագրատեան:

Յաւերիլ քաղաքին ի սպառակործան,
Վարիլն ի գերութիւն ազգիս խղճական.
Քանտումն եկեղեցեաց սրբոց հրաշազան
Յանտիրանալ նորին տերանց սեփհական:

Մնացեալքն ի հարուածոյ անտի պատժական
Յաստուածասաստ եւ խիստ եկեալ բարկութեան,
Փախստեայ ի տեղւոյն ելեալ հեռանան,
Որպէս թէ գերավար դիմօք լալական:

Կէսքն ճղեալ գնան ի Ջուղայ եւ Վան
Եւ այլքն ի յայլ տեղիս, ուր եւ կամեցան,
Իսկ կէսքն տարադէմ յերկիր հեռաստան,
Անցանեն ընդ ծովամբն Կասպիական:

Յազգքն նետողական ելեալք ապաստան,
Եւ ի կայսր նոցին` թաթարի մեծ խան,
Զտեղի առեալ մնան մերձ Հաճի Թարխան,
Ախսարայ կոչեցեալ տեղին աննշան:

Եւ անդ ոչ ախորժեն մնալ սեփհական,
Զզուեալ դժնաբարու ազգաց հոնական
Ապա դեսպանս յղեն առ լատին իշխան,
Որ էր տէր Կաֆայու նախնի բերթին այն:

Առ որ ուխտ հաստատեն եւ դաշն ամրական,
Չուեալ Աղսարայու եւ գան ի Կաֆայն.
Կէսք ի Ղրիմ քաղաք ախորժեալ մնան,
Սիրելով զքաղցրայօդ լեառնամերձ վայր այն:

Եւ ալյքն անցեալ յերկիր յօտար հեռանան
Ի յաշխարհն Իլախաց եւ ի յԱխքիրման.
Որոց սերունդք տեւեալ մինչեւ ցայսօր կան,
Իշխանազունք գոլով եւ ընչիւք փարթամ:

Ի գալն ազգիս հայոց յերկիր Ղրիմայն
Եօթն հարիւր ութսուն էր մեր թուական
Զետեղեալ մնացին ուր եւ ասացան`
Ի Կաֆայ, ի Ղրիմ, ի Լեհ, ւ Ախքիրման:

Իսկ այնք, որք ի Կաֆայ կացին սեփհական
Եւ ի Ղրիմ քաղաք Սուլխաթ կոչական,
Եկեղեցովք լցին զվայրսն ամենայն
Փոխան եկեղեացն, որք ի Շիրակվան:

Հոյակապ վանորայք եւ կրօնաստան,
Ի յայրս եւ ի լերինս սրբոց կայարան,
Բազումք ի նոցանէ մինչեւ ցայսօր կան,
Որպէս եւ փառազարդ վանքն Սուրբ Նշան:

Յետ այսմ ամենայ/ն/ի այնք որ ի Կաֆայն,
Խոշտանգեալ տաքնապին յա/զ/գէն հոնական,
Զի գայր պատերազմաւ դժնատես ազգն այն,
Առնէր վնաս բազում ընչից եւ մարդկան:

Զի ոչ էր ամենից բերթն բաւական,
Զայն որ ֆռանկն ունէր իւրն սեփհական,
Վասն այն միաբանեալ սիրով մեծաջան
Շինէն բերթ արտաքոյ եռակ պարսպեան:

Իսկ յութ հարիւր թուին եւ չորեքտասան
Գայ անդ պատերազմաւ թաթարի մեծ խան,
Առեալ զՂրիմ տիրէ բուն աշխարհին այն,
Հալածելով զՂփչախ ազգն պարսկական:

Բայց ոչ կարէ զօրել քաղքին Կաֆայեան
Եւ այլոց պարսպաց դղեկաց ամրական,
Առնէ սէր ընդ նոսա, զի յակամական
Կարեկցին իրերաց երթեւեկութեամբ:

Այս բանք նոցա միջին իբր ուխտ եւ պայման
Ժամանակ մի կացին սիրով երկոքեան,
Մինչեւ եհաս մերոյս ազգի թուական
Յինն հարիւր եւ չորս այլ եւս քսան:

Յայնժամ ազդմամբ չարին յոյժ աղմկեցան
Մեծ պարոնն Շիրինի եւ թաթարին խան,
Մանաւանդ թէ վասն մեղաց բազմութեան,
Հայոց եւ ֆռանկաց քրիստոսադաւան:

Քանզի խանն եւ պարոնն խնամի/ա/նան,
Զդուստրն պարոնի խանի որդւոյն տան,
Ի գալ փեսին ի տուն իւրոյ աներան
Բանսարկ աղմկեն զսոսա զերկոսեան:

Ասեն խանին, պարոն եղեւ քեզ սատան,
Կամի զքեզ բառնալ զորդիդ առնել խան,
Նոյնպէս եւ պարոնին պատրողական բան,
Իբրու փեսայն լինել նորա դաւաճան:

Ըմբռնեալ պարոնին նենգիւ զիւր փեսայն
Տայ պահեստ ի Կաֆայ առ լատին իշխան,
Եւ նա առեալ ունէր զնա ի կալման,
Ոխացաւ ընդ նոսա այսու մեծն խան:

Ապա ձգեալ զձեռն յօսմանցւոց արքայն,
Լեալ նմա ուխտադիր առաքէ դեսպան,
Ելանել շատ նաւօք եւ գալ ի Կաֆայն,
Եւ ինքն ցամաքով զօրօքն իւրական:

Քաղաքն ասէ լինել թագաւորական,
Ինքն միայն առցէ զորդին սիրական,
Ելեալ բազում նաւօք օսմանցու փաշայն,
Երեք հարիւր ասեն համարք նաւուցն այն:

Գայ հասանէ այնու` նայ ի նոյն սահման,
Եւ խանն ցամաքով, որպէս ասացան,
Տան սաստիկ պատերազմ նոքա երկոքեան
Ընդ ծով եւ ընդ ցամաք շրջապատական:

Առեալ տիրէ զքաղաքն օսմանցու փաշայն,
Դառնա ուրախութեամբ առ իւր մեծ արքայն,
Յամօթալի դառնա եւ թաթարին խան,
Քանզի զորդին առեալ յՍտամպօլ տարան:

Առեալ ածէ զնա կայսեր յանդիման
Կետիկ Ահմատ կոչեալ փաշայն Ղափուտան,
Հնազանդել յանձն առնու մանուկն սուլթան,
Ամրփակ նզովիւք մինչեւ յաւիտեան:

Եւ նա կապէ նմա թագ արքայական,
Շքեղազարդ փառօք առնէ զնա խան
Եւ զհայրն սպանէ անդէն յիւրում տան,
Նստուցանէ զորդին իւր հօրն փոխան:

Ունին հաստատագոյն նոքա զայս սահման,
Ձեռամբ կայսեր նստի թաթար ազգին խան,
Այս է նոցա պատճառ հնազանդութեան
Ուր կայսրն կամիցի անտրտունջ գնան:

Աստանօր ի պատմել ճառս անկարանամ,
Քանզի ճմլի սիրտ իմ եղեալ ի դողման.
Զիաշրդ կարայց հիւսել զբանս աւաղական
Ի վերայ Կաֆայու քաղաքին առման:

Շրջապատեալ եղեն զքաղաքն ամենայն,
Այլասեռ թշնամիք ծարաւիք արեան,
Կրճտեալ ատամամբք իբր զչար գազան
Գիշատել զ/գ/առինս գայլօրէն սպառնան:

Գոչումն աղաղակի նոցին եւ կական,
Ոշվ կարէ արկանել գրով զամենայն,
Ծնօղքն աղէխորով դէմ զաւակաց լան,
Անկեալ զպարանոցաւ նոցին հեկեկան:

Նորապսակ փեսայք ընդ հարսին ողբան,
Լաւ ասեն մեռանիլ յաւուր բաժանման,
Մատաղատունկ մանկունք, մարցն սիրական,
Գիսարձակ բողոքեն յոյժ ողորմաձայն:

Քանզի տաքնապէին անհանդուրժական
Ահագնագոչ ձայնէ զինուց սաստկութեան,
Ինքեան ոչ ունելով ուստեք օգնական,
Անթիւ զօրաց նոցին պակուցեալ երկեան:

Անտանօր մերս անցանք առ տէր յիշեցան,
Հրամանաւ արարչին կարգեցան յատեան,
Հանգոյն վերջին աւուր դպրութիւնք բացան,
Նժարք մերոյս կշռի ծանր ծանրացան:

Ի ձեռս անօրինաց մատնեցաք վասն այն,
Քանզի կամ արարչին առ մեզ դառնացան,
Ամրոց կարծեալ պարիսպն յոր մեք ապաստան
Հարեալ աւերեցին ի սպառակործան:

Արդ` մեզ պիտոյանայ մեծն Երեմիայն
Ողբալ զթշուառութիւնս հանգոյն նախնական.
Զտաճարս մեր աւերեաց նոր Նաբուզարդան,
Բազմութիւնք սրբութեանցս արարեալ թալան:

Սուգ առին ճանապարհք երթեւեկութեան,
Նորոյս մեր Սիօնի տօնք եղեն խափան,
Վայելչագեղ տաճարքս ի մէնջ գերեցան,
Փոխան օրհներգութեանց մուղրոց լսեմք ձայն:

Թէպէտ ըստ մեղանացս որ էաք արժան,
Եհար զմեզ խրատու տեառն գաւազան,
Սակայն ոչ նուազեաց գութն արարչական,
Յարեամբն իւրով գնեալ հօտէս բանական:

Արկեալ զգութ սիրոյ սիրտ իշխանին այն
Անդէն անշարժ կալոյ տա նոցա հրաման,
Զոմանս եկեղեցեաց շնորհէ սեփհական,
Նոյնպէս եւ զվանորայս որք ի բացեական:

Իսկ ազգն ֆռանկաց առեալ հրաման,
Չուեալ աստուստ գնացին ի Ֆռանկստան.
Եւ մերայինք մնացեալք ի նոյնն պայման,
Տուեալ հարկս կայսեր կացին անսասան:

Պատմութիւն Կաֆայու էր մինչեւ ցայսքան,
Զոր կարգաւ ճառեցաք զեղեալն ի սկզբան,
Խնդրողաց ծանուցաք ըստ մերոյս խոստման,
Թէ ոյք յորոց առեալ ունին ի կալման:

Ունիմ ընդ սոյն ասել այլ իմն սուղ բան,
Զի այնք եւս են ախորժ լսողի ունկան.
Գան առ մեզ պատուհասք որպէս ասացան,
Յաճախ ձգտելս մեր ի մեղս զանազան:

Յորժամ հազար ւ յիսունն էր մեր թուական
Մեծ իմն փորձութիւնք աշխարհիս դիպան
Միջերկրեայցս որ կոչեն աշխարհ յունական,
Գրէթէ Ստամպօլու մինչ ի Պարսկաստան:

Քանզի արք յելուզակք ելին աննշան
Ժողովեալ զսրիկայս եղեն միակամ,
Յաւելեալ օր յաւուրց եւ յոյժ բազմացան,
Կոչեցան ճէլալիք յաշխարհակործան:

Յաւար առին զաշխարհս ուր եւ ընթացան,
Ոճիրք անպատմելիք նոքօք գործեցան.
Արարք եւ գործք նոցին որք յանդգնեցան
Անկար է թիւ առնուլ զեղեալսն ամենայն:

Ընդ այլոց դիպուածոց ցասմանց պատժական
Եւ զայս դառն մրուր էարբ Հայաստան,
Ելեալք ի հայրենեաց իւրեանց սեփհական
Ընդ ծով եւ ընդ ցամաք եղեն ցիր եւ ցան:

Ի յայնմ աստուածասաստ աւուր բարկութեան
Բազումք ի մերս ազգէ գնան ի Կաֆայն,
Թողեալ զհայրենիսն եւ անդէն մնան,
Զերծեալք ի հալածչաց զտեառնէ գոհանան:

Նաեւ յայլ քաղաքունս որք ի նոյն սահման,
Սփռեալք զետեղեցան յորք եղեն հաւան,
Ի Ղարասու կոչեալ նորաշէն յաւան,
Եւ ի Պաղչասարայ Կոզլով կոչական:

Քանզի է Ղարասուն վայր միջասահման,
Եւ է գոյիւք առատ շատ ունի ցորեան,
Բազում եւ անհամար ծառք եւ բուրաստան,
Կարկաճասահ գետով գեր քան զամենայն:

Իսկ թէ ոք հարցանէ զՊաղչասարայն,
Նայ է տեղ պարծանաց բոլոր յերկրին այն,
Քանզի թագաւորաց է գահ սեփհական,
Յայնց որ նետողական ազգին կոչեն խան:

Եւ քաղաքն Կոզլով անուն կոչական,
Ծովահուպ շատ նաւուց է ասպնջական.
Բնակիչքն նորին առատ բարեօք լիանան,
Բայց ի հորոյ ըմպեն զջուրն քաղահամ:

Արդ` աւարտումն եղեւ բանիս պատմութեան
Յաշխարհին Ղրիմու կոչեալ հոնական.
Թէ յորոց հիմնեցաւ բացայայտեցան
Եւ կամ թէ զինչ այժմոյս է նորայն սահման:

Զմերս ազգի գալուստ կարգաւ յիշեցան.
Թէ յերբ, կամ յուստի եկին յայտնի ծանուցան,
Փախուցեալք ըստ երգոյն յորսողաց զերծան,
Ի մի վայր ժողովեալ սեփհականեցան:

Զարմ եւ սերունդք նոցին մինչեւ ցայսօր կան,
Ծաղկեալք են ի հաւատ քրիստոնեութեան,
Յիշատակին զնախնիսն, զտեառնէ գոհանան,
Սրբոյ երրորդութեան յաւետ փառս տան:

Եւ արդ` որ մերս ազգի կոչեալ թուական.
Է հազար եւ հարիւր տասն եւ մետասան,
Այս բանք արտայայտեալ ի մի շարեցան
Պատմողական ոճով տաղաչափական:

Յարմարող նորագիւտ բանիս պատմութեան
ԶՄարտիրոս պիտակ պետս Ղրիմեան.
Յիշել առ տէր հայցեմ սրտիւ լիական
Եւ ինձ բաժին շնորհել զմի Հայր մեղայն: