Ուղեգրութիւն

4. ՇՐՋԱԳԱՅՈՒԹԻՒՆ ԱՌ ԱՓԱՄԲՔ ԵԳԷԱԿԱՆ ԵՒ ՄԱՐՄԱՐԱԿԱՆ ԾՈՎՈՒՑ

Եւ եկն [ի] Ստամպօլ վարդապետ մի Մկրտիչ անուամբ Խարբերթցի, աշակերտ Ազարիայ կաթողիկոսին։ Նա իմացեալ վասն իմ եթէ գիր գիտեմ, էառ զիս առ ինքն շրջել ընդ նմա յաշխարհն Բիւթանացոց [1] ։ Եւ ասաց ինձ թէ Մուշ յինէն հինգ աւուր ճանապարհ է, ես զքեզ տանիմ։ Վասն այն կամաւորեցայ [2] ես եւ մտի առ նա [3] սպասաւորել եւ շրջիլ ընդ նմա ուր եւ երթիցէ։

Եւ ելեալ [ի] Ստամպօլայ՝ մտաք ի նաւ. եւ երկրորդ օրն եկաք ի ՄՈՒՏԱՆԻԱՅ, որ է սկելէ. եւ կայր քանի մն տուն հայի. եւ էրէց մի. բայց եկեղեցի չկայր. ի տան միում ժամ ասէին։ Եւ կացաք անդ հինգ օր. եւ գնացեալ տեսաք զբաղանին, ուր Յոհանէս աւետարանիչն բաղնէպան էր, եւ Պրոխորոն հրավառ, որ այժմ [4] մէջիթ է։ Եւ Հոռոմ շատ կայր անդ։

Անտի օր ու կէսն ցամքով հասաք ի հին քաղաքն յԵՓԵՍՈՍ որ այժմ [5] կոչի ՊՈՒՌՍԱ. որ էր մեծ եւ լայնանիստ։ Կայր անդ երեքհարիւր տուն հայի. եւ փայտէ ժամատնակ մի եւ հինգ էրէց։ Կացաք անդ ամիս մի, զի էր յոյժ ախորժ եւ մրգաշատ եւ բարելի. այգիք եւ բուրաստանք [6] բազում շուրջ զքաղաքաւ. եւ երթայր նուազ գետ մի մէջ քաղաքաւ. բայց [7] հաւան դառնաշունչ էր եւ ջուրքն չար եւ հիւանդացուցիչք [8] ։ Կային ի նմա շինուածք հին եւ եաբուք մեծամեծք եւ եկեղեցիք գմպէթայարկ, զոր այլազգիք խլեալ են եւ մէջիթ արարեալ։ Եւ կայր մեծ ՚ւ ահագին աղօթանոց մի հին, մեծ վիմօք. զոր ասին թէ դեռ Ներոնի շէնքն է։

Եւ քաղքէն ի դուրս կային գեղեցիկ թագաւորաշէն զարմանալի մեծամեծ բժշկարար ջերմուկք եւ խաբլուճայք [9] մեծ ծախիւք. եւ ի միջի հաւուզնի, շատրվանք, որ ի բազում տեղաց բխեն ջերմ ջուր եւ առողջարարք։ Զի երբ մտնէ առ նա, այլ ոչ կամի ելանել ի հեշտութենէն եւ յառատութենէ ջրոց։ Պատերն ամէն չինի է. եւ գետինն սպիտակ մարմար. եւ վերեւն ղուպանի մեծամեծ, որպէս եկեղեցեաց. եւ այնպէս բաք եւ ստակ կու պահեն, որ մազ մի չերեւնայ [10] ։ Եւ այլ յառաջ տասն կամ այլ աւելի խաբլուճայք փոքր, զոր մտեալ ի նոսա հեշտացեալ վայելէի մինչ զի մոռանայի զպանդխտութիւնս [11] եւ զնեղութիւնս իմ։

Եւ [յ]այնկոյս քաղքին էր ՈՂՔՈՍ ԼԵԱՌՆ, զոր ՔԷՇԻՇՏԱՂԻ կոչեն. ուր Եօթն մանկունքն անդ ննջեցին եւ դարձեալ յարեան, զոր դեռ եւ, կան գերեզմանք նոցա. եւ ի գլուխն կա[յ] մեծ եկեղեցի մի. այժմ հանգուցեալ է։ Բայց լեառն մեծ եւ բարձր է քան զԱրճիաշու, զոր բնաւ յամառն եւ ձմեռն ոչ վերանայ ձիւնն ի նմանէ. այլ եւ ասին թէ յորդն հոտած նեխած է եւ յորդնած։ Եւ մեք ելաք մինչ ուր եկեղեցին էր. եւ այլ ոչ կարացաք գնալ ի վեր, զի սաստիկ քամի էր եւ հով պաղ եւ ձիւնամեծ, թէպէտ ամառն էր. եւ անտի տեսաք որ քաղքին կէսն աւեր եւ այրած էր եւ ամայի ի Ճէլալոցն։

Եւ անտի ծովեզերբ եկաք ի ՄՈՒԽԱԼԻՃ խասապան։ Կացաք անդ ամիս մի եւ հինգ օր. զի էր հարիւր տուն հայի եւ երկու էրէց։ Անտի մին օրն հասաք ի ՊԱՆՏՐՄԱՅ խասապան, որ էր ծովու եալուն։ Եւ անդ կայր տնակ մի, ժամ կ՚ասէին, եւ քանի մն տուն հայի, մէկ հաբեղայ մի եւ էրէց մի. բայց հոռոմ յոլով [12] ։ Եւ կացաք անդ տասն օր։ Եւ օրուկէսն գեղօրօք եւ ջիֆթլիկովք՝ ուր Հայք կային մէկէ երկուսէ՝ հասաք ի յԷՏՆՃՈՒԿ քաղաքն. եւ այն եալու էր՝ ի բարձր լերան վերայ. եւ շուրջ ու բոլորն սաֆի ձիթենիք, այգիք եւ նռնենիք անթիւք։ Եւ կայր անդ երեք էրէց, հարիւր յիսուն տուն հայի. եւ տուն մի ժամ ասէին։ Եւ այս քաղքին չէշմաքն եւ գռներն [13] ուստի ջուրք բխէին, ամէն խաչ կար հանած. ուստի յայտ է որ քրիստոնէից շէնք էին։

Եւ անտի յառաջ կէս միլ մի կայր ատա [14] մի ի մէջ ծովու, մեծ քան Ստամպօլ, որ [15] այժմ [16] ամայի էր. միայն նշմարանքն երեւէին, եւ պրճերն եւ ղուլանին։ Եւ գնացեալ ի նա տեսաք զարմանալի շինուածք եւ մեծամեծ եաբուք հին ժամանակաց, եւ գետնափոր մաղարայք, ներքեւն տաշած եւ կոփած, մեծ վէմք եւ սայլք պատերն վերեւն ու ներքեւն։ Եւ մտեալ ի նոսա՝ տեսաք [յ]ոյժ լայնանիստ եւ ընդարձակ, որ թէ երեք օրն շրջէաք չհասանէաք ի վերջքն. եւ ասին թէ այս էր յառաջն քաղաքն որ կոչի ԲՈՒԶԱՆԴԻԱ [17], զոր Բուզանդ թագաւորն է շինել իւր անուան վերայ. զոր թողեալ զայն [յ]այլ տեղւոջ շինեցին եւ անուանեցին Կոստանդնուպօլիս. եւ այժմ ամայի մնացեալ. անտի կրեն ղատրղայիւք փայզանք զանթիւ մէրմէրսն եւ սալս մեծամեծս հազար ամաց ի վեր ամէն եաբուից կու կրեն եւ չի հատնիլ, ոչ կու պակսի։

Եւ սակաւ մի յառաջ էր կղզի մի փոքր, ուր կայր հինգ տուն հայի։ Կացաք երկու ամիս յԷտնջուկն, զոր բազում մարդասիրութիւն ցուցին մեզ անդր Հայքն։

Եկաք անտի ՊԱԼԸՔԷՍԱՐ. որ եւ սա յոյժ բարձր լերանց վերայ շինած էր եւ յոյժ քարուտ, որ դալար չէրեւէր։ Եւ կացաք անդ երկու շաբաթ, զի կայր քառասուն տուն հայի եւ էրէց մի։

Եւ անտի եկաք [ի] մեծահռչակ քաղաքն ՄԱՆԻՍԱՅ, որ էր թախտ շահզատա[յ]ից, այս է որդոց թագաւորաց, զոր անդ յղեն մինչեւ սնցի եւ զարգասցի։ Եւ կայր այս քաղաքս երկու եկեղեցի Հայոց, փայտէ տան պէս. մինն ի վերն լերան վերայ, եւ մինն ի դաշտն. կայր եպիսկոպոս մի անունն Յակոբ Ֆրնօզցի, եւ երկու էրէց եւ քանի հարիւր տուն հայի. զոր սիրով ընկալան զմեզ եւ յոյժ մեծարեցին։ Կացաք անդ երկու ամիս եւ տասն օր, զի էր յոյժ մրգաւէտ եւ բարելի, լի եւ առատ ամենայն պտղովք։

Եւ անտի կէս օրն հասաք ԻԶՄԻՐ քաղաքն Նիկողայոսի։ Եւ սա էր ծովու եալու մեծ սկալայ, որ Ստամպօլայ, Մսրայ, Վանատիկու, Սաքըզու եւ այլոց կէմիք կու խաղային եւ բազում Ֆռանկք եւ Հոռոմք կային անդ։ Եւ սա եւս յոյժ պտղատու եւ մրգաշատ. իսկ սարուձորն ամէն ձիթենիք եւ նռնենիք։ Եւ կայր Հայոց եպիսկոպոս մի, հաբեղայ մի եւ էրէց մի, հարիւր տուն հայի եւ երկու եկեղեցի. մինն ի բերթն եւ մինն ի դուրս։ Եւ ունէր սա որպէս Մանիսան՝ բերթ անառիկ ի վերայ բարձր լերին. բայց հաւան գէշ էր եւ ջուրն՝ չար։ Եւ կացաք անդ երեք ամիս։

Եւ անտի երկու օրն հասաք ի ԹԻՐԱՅ։ Եւ սա մեծ քաղաք էր, պէնտէր եւ շէն. զի ամէն օր բեռն կու կապվէր եւ քարվան կ՚ելնէր. բայց հայ տասն տուն կար. եւ էրէց չկար։ Կացաք անդ ութ օր. քաղաքացիքն յոյժ քաղցր էին եւ հիւրասէր, Հայք եւ Տաճիկքն։

Անտի ելեալ օրուկէսն հասաք ի ԿՕԶԱԼ ՀԻՍԱՐն։ Եւ ի ճանապարհին կէսն դիպաք մեծ եւ բարձր լերան մի. եւ ի գլուխ լերինն կայր աղբիւր մի քաղցրահամ, ցուրտ եւ սառն, որ յամառն մարդ չի կարել երկու կում ըմպել ի պաղութենէն։ Եւ իջեալ ի լեռնէն ի դաշտն, ուստի սկսաւ նեղել զմեզ հաւան, մինչ զի հիւանդացաք [18] ամէնքս. զի սէհիլ էր երկիրն այն եւ մերձ հարաւակողմ ջուրքն վնասակարք եւ պտուղքն սաճի նարինճ [19], թուրինճ եւ լիմօն անթիւ եւ աժան, ձմեռ չի լինէր, այլ հանապազ ամառ, մինչ զի անասունք եւ չորքոտանիք ի տարին երկու անգամ ծնանէին. նոյնպէս ամենայն բոյսք եւ դալար եւ բանջարք երկու հեղ սերմանէին եւ երկու [հեղ] հնձէին. եւ այնպէս մեծ շող լինէր որ ասին թէ տարի մի մէջիթի վ[ե]րայի արճիճն հալել էր ի սաստիկ ջերմութենէն։ Եւ ոչ երեւի [ի] գաւառն այն այլ թռչուն, բայց միայն արագիլք անթիւք սփռեալք [յ]ամենայն երկիր, ի գիւղս, ի քաղաքս եւ ի տանիս։ Կայր անդ էրէց մի, երեսուն տուն հայ եւ փայտեա[յ] ժամատեղ մի։

Զոր անտի կամեցաք գնալ ծովեզերօք ի Պատմոս կղզին, ուր տեսիլ ետես եւ զաւետարանն գրեաց Յոհանէս. եւ անդ կայ մարմին Պրոխորոնի զըմռսեալ զըմռով ի արծաթի տապանի, որպէս կենդանի։ Բայց ասին թէ շատ Լէվէնդք շրջին խայիխնովք, վասն որոյ մեք երկեաք գնալ, թէպէտ մերձ էր մեզ երեք աւուր ճանապարհ. այլ դարձաք կրկին [յ]Իզմիր եւ անտի [ի] Ստմպօլ։

Եւ նստեալ ի նաւ՝ հինգ աւուր ճանապարհ քսան եւ երեք օրն չի կարցաք հասնիլ, այլ ի մէջ ծովու տատանէաք եւ երերեալ կայաք. ուր եւ տեսաք զանազան կղզիս եւ աւերակ շէնս։ Եւ եկեալ ի մէկ մեծ կղզի մի հոռմի որ ՄԻՏԻԼԻ կոչի. եւ ասին թէ ՅԿ գեղ կա[յ] ի նմա եւ հինգ քաղաք։ Եւ ի սկէլէն երեք տուն հայի գտաք՝ համալնի. առ նոսա հանգեաք երկու օր եւ մխիթարեցաք։

Ապա անտի եկաք ՊՕՂՈՍ ՀԻՍԱՐՆ, ուր երկու կողմանց շինած էր բերթ ամուր Անատօլու եւ Ուռումէլու. եւ էին մեծամեծ թօբեր ի նմա, որ եւ ի Ստամպօլ չկայ այնպիսի թօբ. եւ տեսաք թօբ մի Պալեէմազ անուն, որ բերնին չափն խուլաճ մի էր։ Եւ կայր անդ երկու երեք տուն հայ. զոր տեսեալ զմեզ ջերմնոտ եւ տկար, ընկալան սիրով եւ տարան ի տուն հոգ տանելով մեզ եւ դարման [20] ՝ շաբաթ մի ծառայելով եւ կերակրելով զմեզ։

Եւ առաջնորդեալ հասուցին զմեզ մինչեւ ի ԿԷԼԻՊՕԼԻ, որ եւ նա էր մեծ քաղաք եւ մեծ սկէլէ. ղատըրղայք եւ կէմինք ամէն անդ ժողովէին եւ սպասեն քաբիտանին, եւ անտի երթան ի վերայ թշնամեաց։ Այլ եւ կալիօնքն Մսրայ անդր նաւահանգիստ առնուն։ Այլ եւ զհացն, զջուրն եւ զայլ կերակուրն անդր պատրաստեն։ Կացաք անդ ամիս մի. զի շատ հայ կայր. հաբեղայ մի եւ էրէց. եւ ի տաշխանն օտայ մի ժամ կ՚ասէին։ Եւ մարդիքն չարաբարոյք էին։

Իրեք օրն անտի եկալ ի ԹԷՔԻՐՏԱՂՆ։ Եւ այս եւս փոքր սկելէ էր ի վերայ դարի քաղաքին։ Եւ կայր հաստատ եկեղեցի մի ի վերայ ծովու, զոր Յակոբ անուն վարդապետ մի Զէյթունցի, զոր մեծ ջանիւ եւ տրօք բազմօք շինել էր եւ վախջանեալ թաղեալ կայր ի նմա [21] ։ Եւ էր անդ երկուհարիւր կամ աւելի հայ. հինգ էրէց եւ երկու հաբեղա[յ]։ Կացաք անդ երկու ամիս։

Եւ անտի մտեալ ի նաւ՝ մտաք ի ՂԱՐԱՄՈՒՍԱԼ սքէլէն։ Եւ կայր անդ էրէց մի ծերունի եւ սակաւ հայ։ Եւ ուր եւ ինչ տեղ գնայաք, նա հայ գտանէաք, զի տարածեալ եւ սփռեալ էին ընդ երեսս երկրի որպէս զփոշի։ Կացաք անդ չորս օր։

Եւ անտի եկաք ի ՆԻԿԻԱՅ որ այժմ [22] կոչի ՉԻՆԻԿ ԻԶՆԻԿ, զի անտի ելանեն չինիք, ֆինճանք եւ սուլահիք։ Եւ էր մեծ քաղաք. ապա այժմ [23] մեծ կէսն աւերակ եւ ամայի է. եւ հաւան գէշ։ Եւ ի քաղքէն դուրս կային շինուածք զարմանալիք. եաբուք եւ հիմունք եւ դիքմադաշ մի որպէս [ի] Ստմպօլ. եւ ասին թէ յառաջն մինչեւ ի այս քաղաք էր, եւ թէ այս սեանս ներքեւն սատակեցաւ պեղծն Արիոս։ Եւ կայր ի քաղաքն երկու էրէց եւ ԺԵ տուն հայ. կացաք առ նոսա ԺԲ օր։ Եւ կայր հուպ քաղքին մեծ լիճ մի, ուր Վրթանէս հայրապետն Լուսաւորչի որդին ակօսս վարեաց եզամբք, որ մինչեւ ցայսօր երեւին ի վերայ ջրին տեղիք ակօսացն, որպէս յերկինս պատռուածք սահանաց ուստի տեղեաց անձրեւ։ Եւ մերձ լճին հուպ քաղքին տեղին ուր ՅԺԸ սուրբ հարքն [24] ժողովեցան։ Եւ անտի յառաջ մեծ եկեղեցի մի գմպէթայարկ, զոր Արիանոսքն յափշտակեալ էին երբեմն ի ուղղափառաց, որ [25] աղօթիւք սրբոյն Բասիլիոսի բացաւ եւ նոքա ամօթալից եղեն. այժմ [26] ի ձեռս Յունաց է, բայց յոյժ հին։ Իսկ Պարիսպքն մեծ եւ պրճերն սըխ. եւ ամէն պուրջ իբրեւ մատուռ էր նկարած պատկերօք սրբոց. եւ ամէն խուլայ մտեալ տեսաք զի այնպէս նախշած էր. ապա այժմ [27] ամայի էր եղել։ Եւ ի դուռն քաղքին կոփած էր ի վերայ մեծամեծ վիմաց երկու բարաւորս դռան, մի կողմն զպիղծն Նեստոր, յոյժ զազիր եւ գարշելի, եւ միւսն զԱրիոս՝ որովայնն [28] հերձեալ եւ աղիքն ի դուրս վազեալ, եւ Նեստորի բերանն բաց եւ լեզուն ի կլափ տրորեալ, որ եւ տեսողացն էր ահարկու։ Եւ զի օդն [29] դառնաշունչ էր եւ դժնիկ, վասն այն ոչ միայն եկաց, [այլ] եւ բնակաց գոյն երեսաց դեղին եւ նուաղեալ որպէս մեռելոցն։

Եւ անտի եկաք ի գիւղ մի ԶԱՔԱՐԱՅ անուն, ուր կայր էրէց մի եւ երեսուն տուն հայ։ Եւ անտի եկաք ի տափարակ տեղ մի, որ մին կողմն անտառ էր եւ միւսն լեռ [30] քարէայր։ Եւ այս լերինս վ[ե]րայ քարակոփ փոքրիկ վանք մի էր շինած ի վիմէն. եւ կայր անդ եպիսկոպոս մի Եզնկու Կապոսու վանից, եւ երկու մալազ [31] ։ Եւ հուպ վանաց իրեք նոր գեղ էր շինած, հայ սաֆի։ Կացաք անդ իրեք օր։

Եւ անտի եկաք ԻԶՄԻՏ։ Եւ սա մեծ սկելէ էր. եւ պէնտէր քաղաք եւ շէն։ Կայր ի նմա երկու էրէց եւ հարիւր ութսուն տուն հայի։ Կացաք անդ ամիս մի. եւ եկաք կրկին դարձեալ ի Ստամպօլ։ Եւ հանդիպեցաք ի վերայ ծովուն ատա մի, որ պիղծն Վաղէս արկեալ [32] զսուրբն Ներսէս ի ծովն. բայց ի նա ոչ ելաք։ Եւ կային Հայք ի այլ կղզիս։

Եւ կեցաք ի Ստամպօլ իրեք ամիս։ Վարդապետն գնաց յայլ տեղ, զի իւր երկիրն [33] եւ Մշու [34] օվան Խըզլպաշն աւիրել էր, եւ զմարդիկս գերի տարել։ Վասն որոյ երկեայ [35] գնալ յայն կողմն։ Եւ մնացեալ ժամանակս ինչ ի Ստամպօլ տրտում եւ լի սգով՝ սպասէի Աստուծոյ իմոյ՝ ակն ունելով մխիթարութեան, մինչեւ այց արասցէ ինձ Տէր եւ հասուսցէ զիս փափագանացս։