Պատմութիւն

Յուլիոս կայսր թագաւորեալ ամս չորս եւ ամիսս եօթն, սպանանէ զնա ներքինի մի ծածուկ, եւ այրեաց հրով. ՚ի սմանէ կոչեցան Կայսերք՝ Հռոմայ թագաւորքն, վասն յաջողելոյն սմա։ Աւգոստոս՝ ամս յիսուն եւ վեց. սա ՚ի սպանանելն զԱնտոնինոս եւ յառնուլն զԵգիպտոս եւ զԱսորիս, Սեբաստոս կոչեցաւ, եւ Հոկտաւիոս՝ որ է յաղթող եւ բախտամեծ։ Ի սորա քառասներորդ ամին ծնաւ Տէրն։ Տիբերիոս, ամս քսան եւ երկու։ Ի սորա հնգետասաներորդ ամին տէրն մեր Աստուածն Յիսուս մկրտեցաւ։ Գայիոս ամս չորս. սա աստուած ետ անուանել զինքն, եւ սպան զնա Աստուած։ Կղօդիոս, ամս երեքտասան եւ ամիսս ինն։ Սորա կինն եւ որդիքն հաւատացին ՚ի Քրիստոս, եւ գտին զխաչն Տեառն։ Ներոն, ամս երեքտասան. սա կոտորեաց զսուրբ առաքեալսն։ Վեսպիանոս, ամս տասն։ Տիտոս որդի նորա, ամս երկու. որ առ զԵրուսաղէմ։ Դոմետիանոս, եղբայր Տիտոսի, ամս հնգետասան. սա առաքեաց զՅովհաննէս ՚ի Պատմոս։ Ներուաս, ամ մի. սա դարձոյց զՅովհաննէս յԱսիա։ Տրայիանոս, ամս իննեւ տասն, որ սպան զԻգնատիոս։ Ադրիանոս, ամս քսան եւ մի. սա շինեաց զԵրուսաղէմ ՚ի ձեռն Ակիւղասայ աներոյ իւրոյ։ Տիտոս Անտոնինոս, որ կոչեցաւն Բարեպաշտ՝ որդւովքն, ամս քսան եւ երկու։ Աւրեղիոս, ամս իննեւտասն. Կոմիդոս, ամս երեքտասան. Պերտինաքս, ամս վեց. Սեւերոս, ամս ութեւտասն. Անտոնինոս որդի Սեւերեայ, ամս չորս. Աղեքսանդրոս Մամէի, ամս երեքտասան. Մաքսիմոս, ամս երեք. Գորդիանոս՝ ամս վեց. զսմանէ ասեն հաւատացեալ ՚ի Տէր։ Փիլիպպոս ամս վեց. սա աջակցեաց մերում Խոսրովու. Դեկոս, ամ մի. Գալլոս, ամս երիս. Վազերիոս, ամս եօթնեւտասն. Կղօդէոս, ամ մի։ Աւրեղիոս, ամս եօթն։ Տակիտոս, ամիսս վեց. սա վրէժխնդիր եղեւ մահուանն Խոսրովու եւ սպանաւ։ Պռոբաս, ամս վեց. ոմանք ասեն թէ սա պսակեաց զՏրդատ։ Կարոս հանդերձ որդւովքն, ամս երկու։ Դիոկղետիանոս, եւ Մաքսիմիանոս, ամս իննեւտասն։

Յերրորդ ամին սորա պսակեալ Տրդատայ գայ ՚ի Հայս, եւ գտանէ զիշխանն Օտա զի պահեալ էր զգանձն արքունի, եւ զքոյր նորա Խոսրովիդուխտ յամուրն յԱնի. եւ յոլովք ՚ի նախարարացն Հայոց ընդ առաջ գային նմա։ Ի հնգետասաներորդ ամին Տրդատայ՝ սուրբն Գրիգոր նստի յաթոռ սրբոյն Թադէոսի առաքելոյն, ՚ի Ղեւոնդէ ՚ի Կեսարիոյ պատրիարգէն ձեռնադրեալ. բերելով ընդ իւր զնշխարս սուրբ Կարապետին Յովաննու, զոր Յովհաննէս ՚ի դառնալն ՚ի Պատմայ եւ ՚ի գնալ յԵրուսաղէմ՝ ած յԵփեսոս, եւ յաւուրս Դեկոսի Փերմելիանոս եբեր ՚ի Կեսարիա. եւ հայցեաց սուրբն Գրիգոր, եւ ոչ կամէր տալ, մինչեւ ա՛ռ հրաման ՚ի հրեշտակէն սրբոյ սուրբն Ղեւոնդ, որ եւ ետ ապա երկու լուսաւոր ակունս, զոր էր տուեալ նմա հայրապետն Հռոմայ, եւ զնշխարս սրբոյն Աթանագինեայ, զոր ասեն թէ եղբայր էր Մարիամու ամուսնոյ սրբոյն Գրիգորի։ Զոր բերեալ սերմանէր յերկիրս Հայոց, զհասարակն յԱշտիշատ պահելով, ՚ի տեղիս Դեմետրեայ եւ Գիսանեայ, երկուց եղբարց Հնդկաց իշխանաց, որք եկին առ Վաղարշակ արքայ, եւ զկնի հնգետասան ամի սպանան ՚ի տեղւոջն, որոց որդիքն ժառանգեցին զՏարօն. եւ էին գիսաւորք եւ դեռ եւս կերպարանին ոմանք՝ ծամս պահելով. զոր մի՛ ոք տացէ թոյլ։ Յորում աւուրս հաւատաց ՚ի Տէր մեծն Կոստանդիանոս սպանիացի, որ թագաւորեաց ամս երեսուն եւ չորս, կալեալ զամենայն Եւրոպիա եւ զՄիջերկրայս, եւ զՄիջագետս. զոր լուեալ մերն Տրդատ եւ սուրբն Գրիգոր, չոգան առ նա եօթանասուն հազար հեծելօք, եւ եղեն դաշնագիրք միմեանց. եւ լուաւ սուրբն Կոստանդիանոս ՚ի բերանոյն Գրիգորի զտնօրէնութիւնն Քրիստոսի ոճով. եւ հրաման եհան ընդ ամենայն Իտալիա՝ նաւակատիս առնել գալստեան նոցա զենլեօք, ասելով՝ եթէ լիցուք խնդակից երկնային զօրացն։ Եւ հրմայեաց սուրբն Գրիգոր աղ մատուցանել, օրհնեաց եւ առաքեաց յաշխարհն ամենայն, զի առանց այնր մի՛ զենցեն անասուն. զի յինչ որ ոչ խառնի, ասէ, քահանայական օրհնութիւնն՝ ՚ի կռապաշտութիւն հասանէ. զոր Հրեայքն լուանային եւ ապա ուտէին. եւ ասէ սուրբն Գրիգոր, եթէ որդիք են նոցա՝ որ զթլփատութիւնն յանթլփատութիւն դարձուցանէին։ Եդին երկու արքայքն եւ երկու պապքն՝ Գրիգոր եւ Սեղբեստրոս, դաշն ուխտի կեալ եւ մեռանել ՚ի միմեանց վերայ. զգիրս ուխտին, ասեն, ՚ի գրելն թացին յահաւոր խորհուրդն։ Եւ ՚ի դառնալն յարեւմտից մեծացն այնոցիկ, լցեալ էին հիւսիսականքն զկողմն Աղուանից, ՚ի բանս Շապհոյ Պարսից արքայի. եւ նահապետ ազգին Սղկունեաց ապստամբեալ՝ մտեալ էր յամուրն Ուղկան, զոր երթեալ Մամգունայ ճենացւոյ՝ կտրեալ զգլուխն առաքէր առ Տրդատ, եւ նա տայր նմա զգաւառն, եւ յանուն իւր կոչէր տուն Մամիկոնեան։ Եւ հսկայն Տրդատէս հարկանէր զհիւսիսականսն ՚ի Գարգարացւոց գաւառին, ուր եւ սպան իսկ զԲասլացն արքայ զճոպանաճիգ հսկայն։

Յերեսներորդ ամի լուսաւորչութեանն իւրոյ սուրբն Գրիգոր զԱրիստակէս առաքէ ÿի Կեսարիա ձեռնագրել, վասն զառաջին ձեռնագրութիւնն անդ առնելոյ Թադէոսի առաքելոյն եւ արկանելոյն հիմունս եկեղեցւոյ. եւ անուն եպիսկոպոսապետին՝ զոր արար անդ սուրբ առաքեալն՝ Թէոփիլոս կոչիւր։

Եւ յորժամ եղեւ Նիկիոյ սիւնհոդոսն, եւ Արիստակէս դառնայր կանոնական սահմանաւ, սուրբ պատրիարգն Գրիգոր երթեալ ՚ի Տարօն, առնէր չորս ամիս առ Անտոն եւ Կրօնիդէս։ Որք եւ ասացին ցնա, եթէ ծածկեա զքեզ յառաւել փառացդ՝ մօտ ՚ի ծերութիւնդ, որպէս զմեծն Մովսէս, զի մի՛ պաշտեսցեն զոսկերս քո նորադարձ ժողովուրդդ, եւ կամ գայթակղեսցին ՚ի մեռանելն քո տկարամիտ կարծեօք։ Զոր եւ արար իսկ. զի գնաց անտի յայրն Մանեայ. եւ կատարեցաւ ՚ի լեառնն, յեցեալ ՚ի գաւազանն. զոր գտեալ հովուաց թաղեցին, ոչ գիտելով զովն. զոր յետոյ իմացեալ մեծարեցաւ տեղին։ Ասեն թէ յորժամ թագաւորն Զենոն խնդրէր զնշխարն, ՚ի տեսլեան յայտնեցաւ ճգնաւորի ումեմն, զի տարցէ զնա գաղտ եւ ծածկեսցէ ՚ի ներքոյ հիման եկեղեցւոյն Թորդանայ, զոր ես, ասէ, շինեցի. եւ կայ անդէն անյայտ. եւ զոր ետուն կայսերն՝ ասեն, Արշարունեաց եպիսկոպոս էր Գրիգորիս անուն, եւ յանուն նորա մեծարեցաւ, ուր եւ գտանի մասն ինչ. այլ եւ նա այր առաքինի էր յոյժ եւ բարի։