Պատմութիւն

Իսկ մերն Խոսրով յերկրորդ ամի Որմզդի Պարսից արքային, եւ յութերորդ ամին Կոստանդեայ թագաւորեալ ՚ի վերայ հայրենեանցն ամս ինն, շինէ զԴուին, որ ասի բլուր. անդ ածելով զբնակիչսն Արտաշատու, իւրեանց իսկ կամօք, վասն հրախառն օդոյն. դնէ զարքունիսն իւր անդ։ Յաւուրս սորա միաբանեալ կողմն ծմակային, բիւրք երեք, ասպատակեցին յԱյրարտ. ուր եւ առաքինացաւ Վահան ամատունի, սատակելով զզօրագլուխն նոցա, զվառեալն կճաակուռ թաղեաւ, եւ յաղթահարեալ զօրքն դարձան ՚ի փախուստ։ Բայց զօրավարն Վաչէ անկեալ ՚ի պատերազմին, յիշել հրամայեաց զանուն նորա ՚ի պատարագին սուրբն Վրթանէս։ Կատարեալ զկեանս Խոսրովու, թաղի առ հօր իւրում ՚ի Կամախ։ Եւ ինքնակալն Կոստանդիոս յեօթնեւտասաներորդ ամին իւրում դնէ թագ Տիրանայ որդւոյ նորա, եւ առաքէ ՚ի Հայս. որ ոչ գնայր ընդ շաւիղս հարց իւրոց բարեգործաց։ Ի յերրորդ ամին սորա փոխի յաշխարհէս սուրբ պատրիագն Վրթանէս, եւ դնի ՚ի Թորդան. եւ առնու զաթոռն սուրբն Յուսիկ որդի նորա, ամս վեց. որ եւ սաստիկ յանդիմանէր զթագաւորն վասն զազիր գործոց նորա։ Յորում աւուր բերաւ պատկերն Յուլիանոսի առ Տիրան. եւ նա դնել կամեցաւ յեկեղեցւոջն ՚ի գաւառին Ծոփաց. եւ սուրբն Յուսիկ կոխեաց եւ մանրեաց զնա առ սեմօքն։ Եւ սրտառեալ թագաւորն, հրամայեաց հարկանել զնա ջալոտեօք մինչեւ յաւանդումն հոգւոյն. զոր տարեալ եդին առ հօր իւրում։ Եւ եկեալ սուրբն Դանիէլ ծերունի քորեպիսկոպոս, որ լեալ էր աշակերտ սրբոյն Գրիգորի, անէծ զՏիրան. ընդ որ զչարեալ թագաւորն, խեղդամահ ետ առնել զնա, որ թաղեցաւ յիւր մենարանին, որ ասի Հացեաց դրախտ. եւ առնու զաթոռն Փառներսեհ յԱշտիշատու, այր լաւ, ամս չորս։ Յորում ժամանակի եկն զօրավարն Պարսից մեծ ամբոխիւ, եւ խաբկանօք առ ինքն կոչեաց զՏիրան, եւ խաւարեցոյց զաչս նորա ÿի գաւառին Ապահունեաց ÿի գեօղն՝ որ Արծուղն կոչեցաւ ՚ի պատահմանէ գործոյն։ Եւ ետ իրաւունս Տիրան Աստուծոյ, ասելով. Զի զերկու լուսաւորս խաւարեցուցի, վասն այնորիկ խաւարեցան երկու աչքս իմ։

Զսուրբն Յուսիկ միանգամ ասեն գիտացեալ զկին իւր, եւ յայնմանէ ծնեալ նորա երկու որդիս երկուորեակս, այսինքն ՚ի միում յարգանդի, Պապ եւ Աթանագինէս. որք ՚ի սարկաւագութիւն կոչեցեալք, եւ նոցա աղտեղութեան տուեալ զանձինս, շանթակէզք եղեն ՚ի միում աւուր. մնացեալ որդի մի Աթանագինէի Ներսէս անուն, ետուն յուսումն ՚ի Կեսարիա։ Իսկ ՚ի թագաւորելն Արշակայ, որդւոյն Տիրանայ, եկն առ նա, եւ կայր նմա ՚ի հպատակութեան, կրելով զսուսերն պողովատիկ առաջի նորա. զոր յոլով թախանձանօք ածեալ ՚ի հաւանութիւն, եւ առաքեն ՚ի Կեսարիա՝ առնուլ զաթոռ սրբոյն Թադէի եւ Գրիգորի. զոր սուրբ Հոգին հրաշագործեաց իջմամբ աղաւնակերպ ՚ի վերայ նորա ՚ի զարմացումն տեսողացն։ Եւ եկեալ բարիոք կարգաւորէր զաշխարհս մեր, շինելով վանորեայս եւ օտարանոցս եւ հիւրանոցս եւ հիւանդանոցս եւ տունս ուրկաց. բառնալով զխակութիւն եւ զանողորմութիւն, եւ զկոծս ՚ի վերայ մեռելոց, եւ զազգակցացն խնամութիւնս. եւ էր տեսանել այնուհետեւ զաշխարհս մեր իբրեւ զվերինն Երուսաղէմ, լի ամենայն բարեձեւութեամբ։ Զոր տեսեալ թագաւորին եւ նախարարացն, եւ իմաստուն առաջնորդաց եկեղեցւոյ, անուանեն զնա պատրիարգ. զի առ մեզ կան, ասեն, սիւնքն անշարժելիք՝ Բարդուղիմէոս եւ Թադէոս, եւ սուրբ Լուսաւորիչն՝ որ պապն կոչեցաւ ՚ի Հռոմ, հաւասար այնմ՝ որ նստի յաթոռն Պետրոսի առաքելոյն։ Զի զառաջինն չորս միայն էին, յԱնտիոք՝ Մատթէոսին, ՚ի Հռոմ՝ Ղուկայն, յԵփեսոս՝ Յովհաննուն, յԱղեքսանդր՝ Մարկոսին. եւ յաւուրս որդւոցն մեծին Կոստանդիանոսի, Կոստանդնուպօլսացիք եւ Երուսաղեմացիք համարձակեալ՝ պատրիարգունք կոչեցին զառաջնորդս իւրեանց, զԿոստանդնուպօլիս՝ վասն զՅոհաննուն անդ փոխելոյն, եւ զԵրուսաղէմ՝ վասն տնօրինականացն. եւ մեք, ասեն, վստահասցուք ՚ի մեծ պարծանս մեր։ Իսկ զՍեբաստիայ, եւ զՄելտենոյ, եւ զՄարտիրոսաց քաղաքի զեպիսկոպոսն՝ մետրապօլիտս կոչեցին. եւ յօրինեցին զինն դասուցն երկնից զխորհուրդն ÿի Հայս. այսինքն պատրիարգ, մետրապօլիտ, եպիսկոպոս, քահանայ, սարկաւագ, կէս սարկաւագ, դպրապետ, կրօնաւոր, ժողովուրդք։