Պատմութիւն

Յայնմ ժամանակի կայսրն Կոստանդին դաւեալ ՚ի մօրուէն Մարտինեայ սպանանի, կացուցեալ զորդի իւր Հերակլակ. եւ Վաղենտին զօրավարն սպանեալ զՄարտին եւ զՀերակլակ, թագաւորեցուցանէ զԿոստանդ՝ որդի Կոստանդեայ. եւ զի ապստամբեալ էր Վարազտիրոց, աղաչէ վասն նորա հայրապետն Ներսէս, եւ դնէ զնա կիւրապաղատ Հայոց. որ եւ յառնուլ զիշխանութիւնն մեռաւ, եւ թաղեցաւ ՚ի Դարօնս առ հօր իւրում քաջին Սմբատայ։ Եւ դնեն զՍմբատ ՚ի պատիւ հօրն. եւ Թէոդորոս ռշտունի էր զօրավար։ Բայց Մահմէտ քսան ամ կալեալ զիշխանութիւնն. . . . եւ զկնի նորա առին զիշխանութիւնն Օմար եւ Ամր եւ Բուբաքր, եւ սպանին զՅազկերտ թոռն Խոսրովու, եւ բարձին զթագաւորութիւնն Պարսից, որ տեւեաց ամս չորեքհարիւր ութսուն եւ մի. եւ զկնի նոցա առ զիշխանութիւնն Մաւի։ Այլ Կոստանդինոս թոռն Հերակլայ, ընկենու զԹէոդորոս յիշխանութենէ, եւ հրամայէ զօրավարին Կիլիկիոյ ելանել ընդդէմ Մաւեայ. եւ Վարդ որդի Թէոդորոսի նենգ գործեաց զօրացն Յունաց՝ կտրելով զխելս կամրջացն ՚ի վերայ Եփրատու ՚ի փախչելն Յունաց։ Եւ կացոյց Մաւի իշխան Հայոց զԳրիգոր Մամիկոնեան, եւ եդ հարկս Հայոց հինգ հարիւր դահեկան։ Ոմանք ասեն ՚ի Թորդանայ բերեալ Գրիգորի զբովանդակ նշխարս Լուսաւորչին. եւ եկեալ Իսրայէլ հրամանաւ Վարազտրդատայ Աղուանից իշխանի, եւ խնդրեալ զծնօտ Լուսաւորչին, տարեալ եդ ՚ի Գլխոյ վասն կոչեցեալ տեղւոջ։

Այլ զի ՚ի հարկէ հնազանդեցան Հայք Հագարացւոց, ելանէ բարկութեամբ կայսրն ՚ի Հայս, եւ Ներսէս կաթողիկոս աղերսելով տանի իջուցանէ ՚ի Դուին ՚ի կաթողիկոսարանին, եւ հաղորդին ՚ի միասին կայսրն եւ կաթողիկոսն, եւ կան ութ օր ՚ի խորհրդեանն ըստ Յունաց սովորութեան, եւ քարոզեցին զժողովն Քաղկեդոնի. եւ ոմն եպիսկոպոս ՚ի վայր իջեալ ՚ի բեմէն՝ եմուտ ՚ի մէջ ամբոխին. եւ զկնի հարցեալ կայսերն ցեպիսկոպոսն, թէ Ընդէ՞ր ոչ հաղորդեցար ընդ քում պատրիարգին, նա ասէ. Դա իսկ եղեւ պատճառ զի յառաջ քան զերկուս ամս ժողով արար, եւ նզովեաց զամենայն հերձուածողս, եւ առաւել եւս զժողովն Քաղկեդոնի։ Եւ մեղադրեաց յոյժ թագաւորն վասն նենգութեան նորա, եւ ապա հաղորդեցաւ եւ եպիսկոպոսն, եւ օրհնեաց զթագաւորն եւ թագաւորն զնա։ Եւ ՚ի գնալ թագաւորին երկուցեալ Ներսէս յՌշտունեաց տեառնէն, դնայ ՚ի Տայս. եւ զկնի վեց ամի դարձաւ լուեալ զմահն Թէոդորոսի. եւ շինէ իւր կայս առնթեր մեծ եկեղեցւոյն, եւ կացուցանէ ամբոխութիւնս երդումարդոց, ըստ օրինի քաղաքականութեան, եւ ածէ ջուր ՚ի Քասախ գետոյ, եւ տնկէ անտառս եւ այգիս։ Սա մեծ ժողովով առնէր զտօն վարդավառին, եւ ութ հարց փոխեցին, եւ ոչ կարացին առնուլ զմիմեանցն. ապա հրամայեաց ընտրել զարժանն եւ զայն միայն ուսանել, զոր եւ արար ՚ի ձեռն սրբոյն Բարսղի, մականուն Ճոն կոչեցելոյ. որ էր առաջնորդ սուրբ ուխտին՝ որ Դպրավանքն կոչի, ՚ի գաւառին Անոյ. որում ասեն թէ եօթն անգամ ետես զՔրիստոս սքանչելի համարձակութեամբ. վասն որոյ Ճոնընտիր կոչի շարականս՝ որ այժմ պաշտի յեկեղեցիս մեր։

Եւ մինչ էր Ներսէս ՚ի Տայս, Թէոդորոս ռշտունի շինեաց զկղզին Աղթամարու։ Ի Դպրավանից տարան զխաչն, որ յանուն սուրբ Աստուածածնին, որ արդ Վարձիոյ կոչի, յայնժամ Ճոնեանց կոչիւր. եւ տարաւ զնա Սարգիս Ճոնեանց ՚ի գաղութ՝ յերեսաց այլազգեաց, ուր արար սքանչելիս ձեռօք Տիմոթ վարդապետի, զկինն Դեմետրեայ արքայի Վրաց՝ յուրկութենէ բժշկեալ, վասն որոյ եւ առին ՚ի Հայոց. եւ է սրբոյն Մեսրոբայ օրհնեալ, եւ կամ Բարսղի սրբոյ Ճոնին, եւ ունի գիր հայերէն յաջ թեւն։

Վախճանեալ Ներսիսի մեծի պատրիարգի, թաղի յիւրում ձեռակերտին, եւ առնու զաթոռն Անաստաս, սենեկապետն Ներսիսի որ էր յԱկոռոյ, որ նորին հրամանաւ շինէր զսուրբ Գրիգորն, մինչ էր նա ՚ի Տայս։ Յաւուրս սորա շինեաց գրիգոր Մամիկոնեան զկաթուղիկէն Արճոյ, եւ զվանքն Եղիվարդայ. եւ Անաստաս շինէ զեկեղեցին Ակոռոյ, եղբայրանոց յօրինեալ եւ հիւրանոց։ Առ Գրիգոր իշխանն եկն Սուրհանն պարսիկ յազգէ թագաւորաց, եւ խնդրեաց զՔրիստոս, եւ ետ զինքն մկրտել Անաստասայ, եղեալ ինքն նմա կնքահայր. եւ կոչեաց զնա յաւաղանէն Դաւիթ յանուն հօր իւրոյ, եւ ետ նմա զՁագ ՚ի Կոտայս։

Յայնմ ժամանակի էր Անանիա Շիրակունի, որ առեալ հրաման յԱնաստասայ՝ յօրինէ տոմար հանապազորդ. որ մինչ խորհէր պատրիարգն ժողովով հաստատել՝ կատարի, եւ յաջորդէ զնա Իսրայէլ՝ զկնի վեց ամ պաշտելոյն Անաստասայ։ Յաւուրս սորա զԲառաբա ոմն զօրագլուխ Տաճկաց՝ որ ՚ի Հայս, վանեալ հալածէ Ներսեհ իշխանն Վրաց։ Իսրայէլ կեցեալ յաթոռն ամս տասն վախճանի, եւ առնու զքօղն սուրբն Սահակ, որ ՚ի Ձորոփոր յԱրքունեացն։ Ի յեօթն ամին սորա՝ արշաւեցին Խազիրք ՚ի Հայս, եւ սպանին զԳրիգոր իշխանն. եւ գերեցին զհնարաւորն իւրեանց։ Եւ առնու զիշխանութիւնն Աշոտ Բագրատունի՝ որդի Սմբատայ։