Պատմութիւն

Ի յեօթն հարիւր երեքտասան թուին կոչեաց զմեզ մեծն Հուլաւու Էլղանն ՚ի ձեռն Շնորհաւոր կոչեցեալ փառաւորելոյ առն յայնմ ժամանակի՝ յամենեցունց, եւ աւելի յաշխարհակալացն, ՚ի Բաթու կուսակալէն հիւսիսոյ, ուր չոգաւն եւ պատուեցաւ նախ, ապա ՚ի Հուլաւու Էլղանէն՝ որ տարաւ իւրով ծախիւք եւ գրաստիւք զմեզ եւ որք ընդ մեզ էին վարդապետք եղբայրք մեր Սարգիս եւ Գրիգոր, եւ աւագ երէցն Տփխեց տէրտէրն։ Եւ տեսաք զմեծն զայն ՚ի մեծի աւուրսն ամսամտի եւ տարեմտի իւրեանց, ՚ի յամսեանն յուլիս ըստ հռոմայեցւոց, եւ ըստ մեզ յարաց։ Եւ էր նոցա աւուրք ուրախութեան իբր լուսին մի. եւ կոչէին զաւուրսն զայնոսիկ խուռուլթայ, իբր խորհրդատօնս, յորս խորհէին այլղանքն ազգայինքն Չանկզղանին՝ առ մեծն եկեալ, զոր ինչ պատշաճն տեսանէին, հանդերձ ամենայն աւագունօքն իւրեանց, ամենեքեան նոր զգեցեալ՝ յամէն աւուր որիշ գունով փոփոխս։ Անդ լինէին եւ ամենայն հնազանդեալքն իւրեանց շատ եւ երեւելի նուիրօք՝ թագաւորք եւ սուլտանք. որպէս եւ ՚ի մեր տեսն թագաւորն Հայոց Հեթում, եւ թագաւորն Վրաց Դաւիթ եւ Բրինձն Անտաքու, եւ սուլտանք ՚ի Պարսից կողմանց յոլովք։ Եւ ՚ի տեսանելն զմեզ ծունր ոչ ետուն կրկնել եւ ոչ չոքել ըստ իւրեանց սովորութեանն. իբր թէ արքաւունքն՝ Աստուծոյ միայն երկրպագեն. գինի ետուն օրհնել, եւ ՚ի մեր ձեռաց առնուլ։ Եւ խօսք զոր ինչ հրամայեաց՝ առաջին այս. Կոչել եմ զքեզ որ տեսանես զիս եւ ճանաչես, եւ ՚ի սրտաց աղօթես վասն իմ։ Եւ աւելորդ է թերեւս զամենայնն գրել, շատ խօսեցաւ։ Եւ մեք տուաք պատասխանի եւ նստուցին զմեզ, եւ գինի ետուն. եւ շարական պաշտեցին եղբարքն որ ընդ մեզ. եւ Վրացիք զիւրեանց պաշտօնն, եւ Ասորիք եւ Հոռոմք զիւրեանցսն։ Զի յայնմ աւուր տեսին զեկեալսն յամենայն կողմանց, մինչ ասել Այլղանին, թէ ես զքեզ միայն եմ կոչեալ, ի՞նչ է այս նշանս, որ ոչ յառաջ եւ ոչ յետեւ՝ մի աւուրբ յամենայն կողմանց եկին ընդ քեզ, տեսանել եւ օրհնել զիս։ Եւ յառաջեաց հրամայեաց ինքն, թուի եթէ նշան է, որ Աստուծոյ սիրտն լաւ է ինձ։ Ասացաք. Զմեզ այլ կալաւ զարմանք, եւ պատճառ՝ զոր դուք հրամայեցիք։ Ապա հրամայեաց, թէ Ծածուկ բան ունիմ առ քեզ։ Եւ յաւուր միում արար անապատ յոյժ, եւ հեռի կացուցեալ զամենայն բանակն, եւ երկու արամբ միայն խօսեցաւ ընդ մեզ յերկար. յիւր ծննդենէ հետէ եւ ՚ի մօրէ՝ որ քրիստոնեայ էր, ասէ. եւ թէպէտ դայեակ սնուցանէ զտղայն, երբ ՚ի հասակ գայ՝ զիւր մայրն սիրէ. չենք օտարք ՚ի սիրոյ քրիստոնէից, զոր ինչ ունիս ասելոյ ասա՛։ Եւ բռնեալ էր զիմ ձեռքս, եւ մեք ասացաք զինչ Աստուած երետ ասել բան. թէ Որչափ ՚ի վեր ես դու քան զայլ մարդիկ, մօտ ես յԱստուած. Աստուծոյ աթոռն արդար դատաստանաւ է հաստատ։ Ամէն ազգի տուեալ է Աստուած տէրութիւն աշխարհի. մինչ ՚ի ձեզ՝ աշխարհաւեր են լեալ, եւ աղքատաց անողորմն ծանր շալակ են դրել. նաքան յոգոց են հանել, եւ լացեալ առաջի Աստուծոյ. Աստուած առեալ է զիշխանութիւնն եւ յա՛յլ ազգ տուեալ. թէ դուք աշխարհաշէն լինիք եւ աղքատաց ողորմած, ÿի ձեզանէ չառնու Աստուած, զոր տուեալ է՝ թողու առ ձեզ, եւ զոր տալ կամի՝ զայն այլ տայ։ Ի քո դրանս հէնց մարդ կացո՝ որ յԱստուծոյ երկնչի եւ զձեզ սիրէ. որ զլալով եկած տառապեալն՝ որ աղերս չունի եւ կաշառք՝ ուրախ ՚ի տուն աղարկէ, քեզ յիշեցնէ. եւ զաշխարհս տեսանել տուր հէնց մարդոյ՝ որ յստակ տեսանէ, կուրանայ ո՛չ կաշառօք, եւ քեզ ասէ զիրաւն։

Եւ յայս կարգիս շատ խօսեցաք։ Հրամայեաց թէ ՚ի սրտումս դրի զքո խօսքդ։ Ո՞նց է որ զամէն զայն ասացեր որ յիմ սիրտս կայր՝ որ ինձ դիւր թուեաց. Աստուած խօսեցեալ է քեզ, երեւեալ է քեզ։ Ասացաք, թէ Չէ. մեք մեղաւոր մարդ ենք, ապա զաստուածախօս մարդկանց գիրքն կարդացել ենք, եւ սիրտ թագաւորաց ՚ի ձեռին Աստուծոյ են, Աստուած յայտնեալ է քեզ առանց գրոց։ Ապա ասացաք, թէ Առաջի աստուծոյ խօսք մի եմ յասել, որ Աստուած լսէ եւ ապա դու՝ որ սուտ չկայ ՚ի ներս։ Հրամայեաց, թէ ասա՛։ Ասցի, թէ զինչ քրիստոնեայ կայ եւ արքաւուն ընդ ծով եւ ընդ ցամաք, ամինոյ սիրտ հետ քեզ լաւ է եւ քեզ աղօթք են առնում։ Հրամայեաց, թէ Հաւատալ եմ որ հէնց է. ապա յԱստուծոյ ճանապարհն չեն արքաւունքն, ինձ ի՞նչ աղօթք առնեն, եւ թէ առնեն՝ Աստուած ե՞րբ լսէ. մէշում արքաւունն զԱստուած յերկնից յերկիրս բերէ՞, չբերէ։ Ասցէք որ յԱստուծոյ ճանապարհն կենան եւ աղօթք առնեն. մեր եղբարքն հետ մեզ վասն այն են ÿի կռուիլ, որ մեք քրիստոնասէր ենք եւ քրիստոնէութիւն կայ ՚ի մեր տանս. նաքա տաճկասէր են եւ տաճկութիւն կայ ՚ի նացա տանն։

Ապա ասէ ցմեզ. Ոչխարենի է՞ր ես զգեցեալ եւ ոչ ոսկի. եւ իմացեալ թէ մեք մեծ մարդ եւ աստիճանի տէր չենք, լուր աբեղայ մի եմք. եւ հրամայեաց թէ Մեծացանեմ զքեզ ոսկի զգեստիւ, եւ շատ ոսկի տամ։ Եւ մեք ասեմք. Ոսկին մեղ եւ հողն մի է. մեք ա՛յլ մեծ ուզենք, որ վայել է քո մեծութեանդ, ողորմութիւն ՚ի վերայ աշխարհի։ Եւ հրամայեաց, թէ մէշում քթեթ կարեմ խիստ գէշ. եւ խիստ փոքր իրք, լուր այնչափ որ խունկ գնես եկեղեցւոյն, թէ չէ երկիր ինչ ասեն թէ Այլղանն զնա ո՞նց տեսաւ։ Եւ զայդ զոր ասացեր՝ առնեմ, եւ մարդիկ յղարկեմ՝ որ տեսանեն զաշխարհ։

Իսկ երբ հրաման ուզեցաք գնալոյ, այլ կոչեաց զմեզ եւ խօսեցաւ. եւ ունէր ՚ի ձեռքն բալիշ մի, եւ երկու հանդերձ էր տուել կարել։ Յիշեցուցաք, թէ Այլղան, այդ դրամդ հատանի եւ հանդերձդ մաշի, մեք անհատանելի եւ անմաշելի խնդրեցաք պարգեւք։ Եւ հրամայեաց թէ առաջի օրն զքո խօսքդ լմնեցի, առլեխ եմ տուել դրել. կարդալ տուր եւ զինչ քո սրտիդ պիտի աւելի՝ զայն այլ գրել տուր։ Եւ ՚ի Սախալթու եւ ՚ի Շահաբատինն եմ յանձնել զերկիրդ եւ զքեզ, որ զինչ ասես առնեն։ Եւ մեք շնորհ կալաք եւ ելաք։ Թերեւս աւելորդ թուիմք գրելով զայս, այլ վասն բարեսէր եւ քաղցրաբարոյ մեծի Հուլաւունին յիշատակի գրեցաք յօգուտ, կամ յօրինակ այլոց՝ որ գալոց են յետ մեր, ո՞ գիտէ։