Յօդուածներ

ԿՐԻՏԻԿԱ

«ՀԱՆԴԷՍ ՆՈՐ ՀԱՅԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ»,

ԳՈՐԾ ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՆԱԶԱՐԵԱՆՑ. Ա. ՀԱՏՈՐ, ՄՈՍԿՈՒԱ, 1857։

Մեր «Մինին խօսք, միւսին հարս» անունով այժմուս տպի տակ եղած գործի յառաջաբանութեան մէջ, ուր խօսք է լինում բաւական երկար հին եւ նոր հայկական բարբառի վերայ, ասած ենք, «թէ շատ չէ անցանելու, որ ժողովուրդը աչքը այս եւ այն կողմը ձգածի պէս պիտոյ է տեսանէ նոր մատենագրութեան պատկանած մի գիրք եւայլն»։

Այս րոպէիս մեր սիրտը լցուած է հոգեպայծառ ուրախութեամբ, որ ասածներիս ճշմարտութեան նշանները սկսում են իրագործուիլ։ Բուն այս պատճառը հարկադիր է լինում մեզ բարձրացնել մեր ձայնը եւ արձակ համարձակ քարոզել մեր շատ սիրելի եղբայրակիցներին, թէ ահա, մեր նոր մատենագրութիւնը խլելով մի հնացած ու վաստակած ծերունու ձեռից դորա կարգից դուրս երկարատեւ քաղաքական իրաւունքը, որպէս ժամանակի հարազատ որդի, յառաջ է խաղում մեծ մեծ քայլերով եւ տանում է իւր հետ միասին եւ մեր ընթերցող ազգը։

Մեր խօսքը գերապատիւ Նազարեանցի «Հանդէս Նոր հայախօսութեան» անունով աշխատութեան առաջին հատորի վերայ է, որ անցեալ 1857 թ. Մոսկվայի մէջ տպուեցաւ եւ որի երկրորդ հատորը շատ շուտով հրատարակուելու է նոյնպէս ազգի մէջ։ Մեք, մեր կողից, ընթերցասիրելով այդ գործի առաջին հատորը, արժան ենք համարում մասնակից առնել ընթերցող ազգը այն տպաւորութեանը, որ գործել էր մեր վերայ այն գիրքը. մի խօսքով՝ հրապարակաւ յայտնել մեր կարծիքը այդ աշխատութեան մասին։

Բայց յառաջ, քան թէ ծանօթացուցել էինք ժողովուրդը այդ պատուական աշխատութեանը, պատշաճ ենք համարում փոքր ինչ խօսել մեր ազգի հետ, թէ ի՞նչ է Կրիտիկա ասած բանը ընդհանրապէս, եւ թէ ի՞նչ ծանր պարտականութիւն կար մի մարդու վերայ, որ կամէր կատարել Կրտիկոսի (ուսումնական դատաւորի) պարտականութիւն՝ ամենեւին ազատ պահելով իւր անձը կանխակալ սովորութեններից եւ կարծիքներից։

Թէ ի՞նչ պատճառավ տալիս ենք մեր յօդուածին մի այսպիսի յառաջաբան, պատուելի ընթերցողքը, կ’իմանան՝ սկզբից մինչեւ վերջը կարդալով այս յօդուածը։

Մեր ազգի մէջ մի սխալ է տարածուած, թէ կրիտիկայն վատ բան է, թէ նա մարդ է խայտառակում, թէ նա, հեղինակի պակասութիւնները երեսին զարկելով, ծիծաղում է նորա վերայ եւ ցոյց է տալիս հասարակութեանը մի այսպիսի հեղինակի տգիտութիւնը, որեւիցէ բանի մէջ։ Այս կարծիքով մոլորուած են մինչեւ անգամ եւ շատերը այն հայազգի սխօլաստիկ (դպրոցական) ուսումնականներից, որոնք, մի երկու բառ ուսանելով ծուռ ու սխալ միմեանց մօտ շարել, համարում էին իւրեանց անձը Խորենացի ու Եղիշէ։

Մեր այսպէս խօսածը առանց հիմքի չէ։ 1853 թուակ. մի հայ սխօլաստիկ Թիֆլիզ քաղաքից ուղարկել էր իւր մոսկուացի համախոհ սխօլաստիկին * ), որպէս կրիտիկա մի թիֆլիզաբնակ գաղթական… պարոնի գործի վերայ, այն խորհրդով, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը այդ բանը արտագրել տայ աշակերտներին եւ ցրուէ ազգի մէջ այդ անճոռնի փիլիսոփայութեան օրինակները, որպէս զի դորանով խայտառակուի այն պարոնի գործը։

Մոսկուացի հայ սխօլաստիկը մի առանձին հաճութեամբ կատարեց այդ յանձնարարութիւնը եւ դեռեւս մեղադրելով թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկին, թէ սա շտապել է այդ բանը գրելու։ Մի ասա՛, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը ինքը եւս պատրաստել էր մի այդպիսի ծակ մարգարէութիւն։ Սա հանդիպողին ցոյց էր տալիս այդ անհամ, տգէտ, անհեթեթ, թոյլ եւ ամենացած գործը։ Պատահեցաւ ինձ եւս ընթեռնուլ, որի բովանդակութիւնը այս էր, թէ այս ինչ պարոն Թիֆլիզումը շինել է մի գիրք, որ 1840 քանի թուականներին տպուել է Մոսկուայում։ Այս գրքի մէջ գտել է այդ թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկը սխալներ * *), եւ թէ դորա հեղինակը պախարակելի էր, ըստ որում յառաջ փակեղ է կրել, իսկ այժմ՝ բոլորշի գլխարկ, կամ երբեմն լայն վարտիկ է հագել եւ այժմ՝ նեղ. եւ այլ այսպիսի ցնդաբանութիւնք։

Այժմ հարցանում ենք՝ մեղաւո՞ր է մեր ժողովուրդը, եթէ մեր պատուելի սխօլաստիկները հասկացրել են նորան, թէ կրիտիկայն բամբասանք է կամ նախատինք (пасквиль), գրել են մի այսպիսի յիմար բան եւ ասել են ժողովրդին, թէ ահա այս է կրիտիկայն։ Մի՞թէ կարելի է դատապարտել մի մարդ, եթէ սորան, որ իւր օրումը չէր տեսած ո՛չ սիրամարգ եւ ո՛չ արագիլ, չարամիտ մարդիկ, ցոյց տալով մի արագիլ, հաւատացրած լինէին նորան, թէ այս է ահա սիրամարգը։ Այսպիսի վատաբաղդ դիպուածում մեք չենք դատապարտում այն մարդը, որ, իւր խղճմտանքը ուրիշի խղճմտանքի վերայ դնելով, խաբուել էր իւր տգիտութեամբը, որովհետեւ նորա հաւատը դէպի միւսը, չարաչար գործ էր դրել իւր ընկերը։ Իհարկէ եթէ մի կենդանաբանի ցոյց տաս մի սիրամարգ ու արագիլ, թէեւ սա թաքցնէ իւր կարմիր կտուցն ու ոտքերը, այնուամենայնիւ այն բնագէտը իսկոյն կը որոշէ միմեանցից այդ երկու թռչունքը եւ կ’ասէ՝ այս սիրամարգ է եւ այն արագիլ։

Այսպէս ահա մեր ժողովուրդը իւր Կօրիֆէյ ճանաչուած սխօլաստիկների շնորհքով մեղաւոր է Կրիտիկայի առաջեւ, որովհետեւ սխալ կարծիք ունի նորա վերայ, թէպէտ նա մի սուրբ բան է։

Այո՛, կրիտիկայն մի սուրբ եւ անկողմնապահ դատաստան է, մի այնպիսի դատաստան, որի առաջեւ միեւնոյն են բարեկամ եւ թշնամի, որ եւ մի անաչառ դատաւորի նման քննում է մի գործի արժանաւորութիւն եւ պակասութիւն։ Նա վերահասու է լինում գործին ամենայն հիմնաւորութեամբ, տեղեկանում է նորա խորհրդին եւ վճռում է, թէ՛ ի՞նչ չափով ու սահմանով կատարել էր հեղինակը իւր պարտականութիւնը։

Այսպիսի խելացի եւ բազմակողմանի վերահասութիւն առնելուց յետոյ տալիս է կրիտիկայն իւր արդարացի հարկը մի այդպիսի աշխատութեան՝ միտ դնելով դորա որպիսութեանը միայն եւ ուղիղ պահելով արդարութեան կշիռը դէպի որեւիցէ հեղինակ՝ թէ՛ բարեկամ եւ թէ՛ թշնամի. այո՛, նա գիտէ պատուել եւ թշնամու արժանաւորութիւնը։

Ի՞նչ հարկաւոր է կրիտիկա. ամենայն մարդ, կարդալով մի շարադրութիւն, արդէն կը հասկանայ բանի զօրութիւնը, մանաւանդ որ կրիտիկայն, չտարածելով մի ընդհանուր տպաւորութիւն բոլոր ընթերցողների հոգու վերայ, ազատ է թողում նորանց, որ իւրաքանչիւրքը անձամբ կարդալով, զգան զանազան տպաւորութիւն՝ իւրեանց ճաշակին եւ հասկացողութեանը համեմատ։

Այդպէս չէ. ո՛չ ամենայն ընթերցող մարդ ազգի մէջ ունի այնքան գիտութիւն, հասկացողութիւն, որ կարողանայ դատաւոր լինել։ Շատ բան, որ մի հեղինակ գիտութեամբ, թէ անգիտութեամբ դէպի չարն է գործ դրել, որ շատ հեշտ կարող էր հալած իւղի տեղ ընդունուիլ, բարեխիղճ կրիտիկոսը քննելով բացայայտ է կացուցանում եւ ցոյց է տալիս այդ թերութիւնքը, բացում է ընթերցող հասարակութեան աչքը եւ, դարձուցանելով նորա ուշադրութիւնը այս թերութիւնների վերայ, իսկոյն փակում է մոլորութեան ճանապարհը։ Միեւնոյն կերպով շատ մեծամեծ արդիւնք, որ շատ անգամ չունէին իւրեանց վերայ փայլուն զարդարանք, անյայտ են մնում հասարակութեանը, որ միշտ որոնում է զանազան նորութիւնք եւ առհասարակ այնպիսի բաներ, որ զգալի ազդեցութիւն կարող էին գործել ընթերցողների վերայ։ Հասարակութիւնը, շատ անգամ ձեւերի քամակից վազելով, հագուստ եւ զարդարանք որոնելով, իւր հոգու բոլոր կարողութիւնքը լարելով, որ գտանէ եւ տեսանէ հրաշալի, ազդու եւ այլ սոցա նման ուղեղ գրգռող բաներ, սառնասիրտ է մնում դէպի գործի գլխաւոր արժանաւորութիւնը, որ, ճշմարտապէս ասելով, շատ անգամ յայտնւում է մարդկեղէն աշխարհի մէջ պարկեշտ կերպարանքով եւ այս պատճառով եւս չէ ընկնում ընթերցողների ուշադրութեան տակ։

Այսպիսի դիպուածներում է ահա կրիտիկայի հանդէսը, այստեղ երեւում է նա իւր մեծ վայելչութեան մէջ։ Նա ցոյց է տալիս բացերեւ կերպով այն արժանաւորութիւնքը պարկեշտ հագուստի տակ, որ անտես էին մնացած ընթերցողներից, եւ, ցոյց տալով այս արժանաւորութիւնքը, զարթուցանում է ընթերցողների հոգին, գրգռում է եւ ջերմացնում է նոցա սիրտը դէպի այդ գործի ընդունելութիւնը։ Երկրորդ, արժանապէս գնահատելով այդ գործը, բարոյապէս սրբում է աշխատողի ճակատի քրտինքը եւ քաջալերութիւն է տալիս նորան յառաջ խաղալ այդ ազնիւ ասպարիզի մէջ։

Սոյնպէս, բարեմտաբար մատնացոյց առնելով աշխատութեան մէջ գտանուած պակասութիւնքը կամ անհիմն կարծիքները, լինում է զգուշացուցիչ առաջնորդ հասարակութեան համար եւ նոյն ժամանակին առիթ է տալիս հեղինակին ուղղելու եւ կատարելութիւն տալու իւր գործին, որով անտարակոյս օգտակար է լինում ե՛ւ հասարակութեանը, ե՛ւ հեղինակին։

Առողջ բանականութիւնը, ցանկանալով մարդկային ազգի օրէ օր աւելի յառաջադիմութեանը, խորհրդով ցոյց է տալիս թերութիւնները մի աշխատութեան, քաւ լիցի նորան, պախարակելու համար միայն հանդէս հանել մի հեղինակի պակասութիւնք։ Այդ կը լինէր մի չար, սեւահոգի մարդու գործ եւ անարժան էր ասուելու կրիտիկա, որ մի սուրբ եւ զգուշալի պաշտօնակատարութիւն է՝ ճշմարտութիւնը գիտութեան մէջ յառաջ տանելու համար։

Խօսելով ընդհանրապէս կրիտիկայի վերայ, այս եւս պիտի ասել, թէ նա մի չափ է, մի նշանացոյց է, մի այնպիսի կշիռ, որով իսկ եւ իսկ հասկացւում է որեւիցէ ազգի լուսաւորութեան աստիճանը։ Ուրեմն իւրաքանչիւր ազգի կրիտիկա յայտնում է մեզ նոյն ազգի տեսութեան եւ հայեացքի պարզութիւնը կամ պղտորութիւնը։ Եւ այժմեան լուսաւորեալ ազգերի մէջ այնքան ծաղկած է կրիտիկայն, որ համարձակ կարելի է ասել, թէ այդ բանը դարձած է մի մեծ ճիւղ մատենագրութեան եւ այն՝ շատ օգտակար ճիւղ։

Քանի՜ քանի ճշմարտութիւնք հանդէս է բերում կրիտիկայն, ո՜րքան անտես արած իրողութիւնք, որ մի հեղինակ խորհրդով կամ պատահմամբ զանց էր արել։ Եւ արդեօք այդպիսի իրողութիւնների հանդէս գալը կրիտիկայի ձեռքով ազդեցութիւն ունէ՞ր, կամ թէ ո՞րքան ազդեցութիւն ունէր նոյն իսկ քննութեան տակ ընկած առարկայի յառաջադիմութեան վերայ, այդ ապացուցանում է ամենօրեայ փորձը։

Շատ անգամ մի այսպիսի իրողութիւն բոլորովին փոխում է բանի ընթացքը, ա՛յլ ուղղութիւն է տալիս գործին, որով, որպէս մի կախարդական ուժով, մերկացնում է գործի շապիկը եւ տալիս է նորան այլ կերպարանք՝ երբեմն այնքան տարբեր առաջին կերպարանքից, որ հեղինակը, գործի արարիչը, ստեղծողը դժուարանում է ճանաչել իւր գործը, իւր մտքի եւ աշխատութեան զաւակը…

Մի ազգի մատենագրութեան մէջ երեւում է նորա հոգին, նորա հայեացքը, նորա ընկերական կեանքը։ Բայց կրիտիկայի մէջ երեւում է այս բոլորի չափը եւ աստիճանը, սորա գործն է սահմանել եւ գնահատել նորանց։

Այն ազգը, որ չունի կրիտիկա, չունի եւ մատենագրութիւն. պատճառ, մատենագրութիւն՝ առանց կրիտիկայի, միեւնոյն է, ինչպէս մարմին՝ առանց հոգու։ Իսկ այն ազգը, որ չունի մատենագրութիւն, ասել է, թէ չունի եւ բանականութիւն, որովհետեւ մատենագրութիւնը այլ բան չէ, եթէ ո՛չ բանականութեան արձանագրութիւն։ Մատենագրութիւնը մի յիշատակարան է, մի պահարան, ուր ամփոփւում են մարդկային բանականութեան վաստակքը, մարդկային հոգու բղխուածքը։ Եւ կարելի՞ է թոյլ տալ, որ մի ազգ, մատենագրութիւն չունենալով, համարձակուի մտածել, թէ ինքը եւս լուսաւոր ազգերի կարգումն էր աշխարհի երեսին, կամ թէ նորա գոյութիւնը մի խորհուրդ ունէր՝ համեմատելով ընդհանուր մարդկութեան հետ։

Մեր սիրտը արիւնով է լցւում այս ճշմարտութիւնքը ասելու ժամանակ, որովհետեւ մի չար բաղդով այս րոպէիս այնտեղ ենք հասած, որ չենք կարող, առանց մեր խղճմտանքը արատաւորելու, ասել, թէ մեր ազգը ունի մատենագրութիւն։ Ի՞նչպէս թէ չունի մատենագրութիւն. Վիեննացին այնտեղ, իւր կարծեցեալ իրաւասութիւնը Հայերի վերայ հաստատելու համար, բարձրաձայն գոռում է. «Չվախնանք, չվախնանք աչքերս մատենագրութեան վերայ դարձնելու», որպէս թէ կար մատենագրութիւն եւ այն՝ շատ ծաղկած, Մխիթարեանց շնորհքով * )։

Այդ Վիեննացու քարոզած մատենագրութիւնը դանակով կտրած բաժանած է ժողովրդից. դա ազգի հոգու բղխուածքը չէ, այլ մի դիմակաւորուած անձնաւորութիւն։ Իսկ այն մատենագրութիւնը, որ անքակտելի կապուած չէ մի ազգի հոգու հետ, այն մատենագրութիւնը, որի մէջ իբրեւ հայելու մէջ չէ երեւում ազգի կեանքը, նորա եւ ամենասուրբ գծագրութիւնքը։ Այդպիսի մի մատենագրութիւն, թո՛ղ ներեն մեզ այսպէս ասել ճշմարտութիւնը, նման է Ճիզուիթների կրօնաւորութեանը… Այդպիսի մատենագրութիւնը այնքան դաստիարակիչ կը լինի ազգին, որքան մի խորթ մայր՝ օտարի զաւակներին։

Արդեօք մեր կողմից յանցանք չէ՞ր այսպէս ձայն տալ մեր հին մատենագրութեան վերայ։ Այս խնդիրը վճռելու համար կրկնում ենք սորանից յառաջ ասածներս, թէ մատենագրութիւնը բանականութեան պահապանն է։ Եթէ Հայոց ազգի անդամքը իւրեանց բանականութեան բղխուածքը կարող են մասնաւորել միմեանց այն լեզուով, որով յառաջ է գնացել մինչեւ այժմ մեր աբեղայական մատենագրութիւնը, ապա մեք դատապարութեան արժանի ենք։ Իսկ եթէ դորա հակառակ, ժողովրդին անմօտենալի է այդ պահարանը, եթէ նա չունի բանալիք այդ փակած պահարանի համար եւ չէ կարող հասկանալ, թէ ի՞նչպէս էր իւրեանից յառաջ ազգի բանականութիւնը, եթէ նա մի հոգեւոր շինութիւն չէ կարող ստանալ նորանից, ի՞նչ յանցանք է ասել, թէ մատենագրութիւնը դանակով կտրած բաժանած է ժողովրդի կեանքից։ Ուրեմն ի՞նչ յանցանք է ասել, թէ ժողովուրդը չունի մատենագրութիւն, որի մէջ երեւէր նորա կեանքը, նորա երեսի եւ ամենանուրբ գծագրութիւնքը, ի՞նչ յանցանք է ձայն տալ մեր հեղինակներին, թէ պիտոյ էր, հրաժարուելով հնախօս հայկաբանի ունայն փառասիրութենից, աշխատել կենդանի ժողովրդի կենդանի բարբառը մշակելու, որով անտարակոյս յառաջ կ’երթար մեր ազգի լուսաւորութիւնը, եւ թէ վերջ ի վերջոյ պիտոյ էր հասկանալ, թէ մատենագիր հեղինակը գործ ունի ոչ թէ մեռած գնացածների հետ, այլ այժմեան կենդանի ազգի հետ, որի կեանքի պայմանները, լինելով ամենեւին այլայլուած ու փոփոխուած, ուրեմն եւ դորա յայտարար ձեւերը, որոնց մինը եւ առաւել գլխաւորը լեզուն է, որ պիտի յարմարուի կեանքի որպիսութեանը։

Ամեն մարդ գիտէ, որ Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրերում գործածական զգեստները եւ հագուստները այժմ ոչ ոք չէ կրում, ըստ որում հնացած ու անպատշաճ էր երեւում։ Ի՞նչ ենք ասում Լուդովիկոս տասն եւ չորսերրորդի օրերում. տարուց տարի նորաձեւութիւնը հարկադրում է մեզ բաց ձգել այն զգեստը, որ մի, երկու տարի յառաջ հագած էինք, եւ պատրաստել տալ մեր համար այնպիսի զգեստ, որ առհասարակ կրում էին մեր ժամանակակիցքը։ Եթէ նիւթական զգեստը այսպէս, ապա ի՞նչ զարմանք, որ եւ մտքի զգեստը, որ լեզուն է, այդքան դարաւոր ժամանակների մէջ պիտոյ է փոփոխուած լինի. լեզուն ենք ասում, որ, մի կենդանի, հոսանուտ բան լինելով, համարեա թէ ամենայն րոպէ փոփոխութեան եւ նորոգութեան տակ է։

Մեր խղճմտանքը մաքուր է, եւ մեք, հետեւելով մեր խղճի ու բանականութեան առողջ թելադրութեանը, պարտականութիւն ենք համարում մեր վերայ հրապարակով քարոզել, թէ նոր ահա բացւում է կենդանի ժողովրդի կենդանի բարբառի արշալոյսը։

Այժմ ծանօթացնենք մեր ազգը գերապատիւ Նազարեանցի նոր հայախօսութեան հանդէսի հետ, որի առաջին հատորը, ինչպէս վերեւումը ասացինք, բաւական վաղուց արդէն դուրս եկած լինելով, երկրորդը եւս այս օրերումս դուրս կը գայ, մեր ժողովրդական աղքատին, բայց՝ հարազատ եւ բուն մատենագրութիւնը ճոխացնելու համար։

Առաջին հատորը, որի վերայ է այժմ մեր խօսքը, ազգի փոքր ի շատէ գրագէտ բազմութեան եւ զարգացած մանուկների համար, է մի ընտիր, պատուական գիրք ընթերցանութեան։ Նորա միջի յօդուածքը, բազմօրինակ եւ զանազան նիւթերի վերայ լինելով, տարակոյս չկայ, որ ամենայն ընթերցող կարող էր քաղել նոցանից օգտաւէտ ուսումն եւ քաղցր, ազնիւ զբօսանք։ Այդ խորհրդով տպած եւրոպական գրքերից ոչ մինի մէջ չեն գտանւում այդպէս մի տեղ ամփոփուած այդքան ընտիր եւ գեղեցիկ նիւթեր ընթերցանութեան համար, որքան այդ գրքի մէջ. պատճառ, աշխատասէր եւ բազմահմուտ հեղինակը ամենայն տեսակ եւրոպական ծաղիկներից, ճաշակագէտ մեղուի նման, հաւաքել է իւր գրքի մէջ առաւել ընտիր, առաւել պատուական հիւթերը։

Եւ Հայոց մանուկը, կամ թող ասել՝ Հայոց ազգը, ի՞նչ գրքի մէջ կարող էր տեսանել մի այդպիսի տեսակ տեսակ վայելքներով ճոխապէս զարդարած հոգեւոր սեղան, քանի՛ քանի իմաստունների հանճարեղ, զօրաւոր, քաջասիրտ ասացուածք եւ խօսք, համեմաւոր զուարճութիւնք, սրամիտ, ազատօրէն եւ իմաստալից խօսուածք, քանի՛ զուարճալի զրոյցներ, յիշատակի արժանի փոքրիկ պատմութիւնք, բարք ու վարք պատկերացնող կարճ պատմութիւնք, ապա զանազան խորհրդաւոր բանահիւսութիւնք, որ պարունակում էին իւրեանց մէջ ամենայն տեսակ իմաստալից եւ գրաւիչ եւ դաստիարակիչ նիւթեր, նմանախօսական խրատներ, զգուշացուցիչ եւ ահաւոր այլաբանական ակնարկութիւններ, զորօրինակ բնութեան խրատը, սերմի հատիկները, կրոկոդիլոսը, Բրամինների ձորը, անապատ կղզին, կրկնապատիկ երդումը իւր անձը ուղղելու մասին, թշուառական մարդու տարեմուտքը եւ այլն եւ այլն։

Սոցանով հերիքացել չէ հեղինակը. նա յանձն է առել Հայոց խելացի մանուկներին եւ ազգին պատմել մտառութեան արժանի գիտելիքը, որ պատկանում էին արդէն ուսումնական հանդէսին, այսինքն՝ աշխարհի կազմածի, երկրի բերքերի, շնչական, տնկական եւ հանքական դասակարգերի մասին։ Այլեւ յիշեալ գրքի մէջ գտանում ենք մեք բաւական երկար ու պարունակ թեթեւ ոճով գրած ճառեր այն բանի վերայ, թէ ի՞նչ է մարդը, եթէ քննում ենք նորա մարմնի կազմուածքը, փոքր ի շատէ հոգեբանական տեղեկութիւնք, վերջապէս՝ մի բաւական մանրամասն ճառ բնութեան եւ նորա մէջ եղած երեւոյթների վերայ, յետոյ՝ բարոյական առածք, սկզբնական հիմունք, բարոյական խրատք եւ նկատողութիւնք։

Այդ մեծ աշխատութեան եւ բանագէտ գործակատարութեան վաստակը վերջաւորւում է երկու գեղեցիկ ճառով, որոնց մինը է Սոկրատէսի վարքը եւ միւսը Քրիստափոր Կոլոմբոս կամ յայտնագործութիւն Ամերիկայի. ճառեր, որ գրած էին բաւական վերին եւ ուսումնական ոճով։ Եւ ո՞ր փոքր ի շատէ հասկացող ու զգացող Հայը կարող էր առանց հոգիանալու եւ ջերմանալու եւ սիրտը շարժուելու կարդալ Ամերիկայի յայտնագործութեան նախերգանքը եւ վերջաբանը։

Գիտենք, Եւրոպայի կրիտիկոսքը սովորութիւն ունին մի գործի արժանաւորութիւն ապացոյցներով հաստատելու համար, զանազան հատուածներ դուրս գրել դորանից եւ դնել կրիտիկայի մէջ։ Բայց մեք հերիքանում ենք՝ ասելով, թող բանիմաց Հայերը ձեռք առնուն գերապատիւ Նազարեանցի գիրքը, եւ իսկոյն համաձայնելով հաստատելու են մեր փոքր ի շատէ ասածները։

Այժմ Հայոց մանուկը Ռուսաստանի մէջ կարող է առնուլ իւր ձեռքը մի գիրք եւ հոգեպէս զուարճանալ, եւ գերապատիւ հեղինակը, շատ յաջողութեամբ հասած լինելով իւր նպատակին, կարո՛ղ է մխիթարուիլ, որ իւր աշխատութիւնը, իւր տարիներով չարչարանքի վաստակը դարձած է այս րոպէիս մի յաւիտենական գեղեցիկ արձան, որով պիտոյ է անմահանայ նորա միշտ գեղեցիկ անունը։

Լեզուն, որով գրուած է այդ գիրքը, առաւել ճոխ է, առաւել հարուստ եւ առաւել մօտ կենդանի ժողովրդի բարբառին, քան թէ հեղինակի այլ գրուածքը մինչեւ այսօր։ Եւ այս լեզու օր ըստ օրէ աւելի մեծ քայլերով յառաջ գնալը բացայայտ է արդէն, եթէ համեմատենք միմեանց հետ նոյն մատենագրի «Առաջին Հոգեղէն կերակուրը Հայոց երեխաների համար», «Վարդապետարանը Կրօնի» եւ այժմեան Նոր Հայախօսութեան հանդէսը։ Այո՛, ցանկանում ենք առաւել ժողովրդացած տեսանել նորա լեզուն. պատճառ, տեղ տեղ աւելի մօտ է հին լեզուին, քան թէ ժողովրդական բարբառին։ Բայց այստեղ բառերը չեն միայն դժուարացուցիչքը, այլեւ մտքերը եւ հեղինակի անձնաւորութիւնը։ Չէ կարելի պահանջել, որ ամենայն մարդ մի կերպ խօսի, կամ թէ վերին կամ գեղեցիկ մտքեր բացատրուին խաժամուժ ամբոխի անկապ ու կցկտուր լեզուի ձեւերովը։

Ամենայն որեւիցէ լուսաւորեալ ազգերի մէջ, չնայելով, որ մատենագրութիւնը ժողովրդական է, այնուամենայնիւ հեղինակի գրածը աւելի բարձր է, աւելի գերազանց է, քան թէ այն լեզուն, որ ժողովուրդը խօսում էր հասարակ կեցութեան մէջ։

Չէ, լինինք խելացի մեր պահանջողութենների մէջ. չպահանջենք հեղինակիցը մի անկարելի բան։ Թող որ նա, այնքան մեծ աշխատութիւն յանձն առած ու գլուխ բերած, այնքան յստակ եւ գեղեցիկ ոճով խօսելով իւր գրքի մէջ, այնուամենայնիւ, այնքան համեստ է եւ բարեհոգի, որ չկամի երբէք համարել իւր խօսելու ոճը «ամեն տեղ զուտ ոսկի, այլ հոգով չափ պատրաստ էր ուսանել իւրեանից լաւ խօսողներից»։ Միայն թէ օր մի յառաջ, եթէ կան, հանդէս ելանէին այդ աւելի գեղեցիկ հայախօսքը, մեր ամեններիս մխիթարութեան ու դաստիարակութեան համար։

Առ հասարակ մեծ շնորհակալութեան արժանի բան է, որ գերապատիւ հեղինակը իւր բազմապարունակ գրքի մէջ այդքան հանդէս է բացել ժողովրդական լեզուին։ Իսկ թէ երբեմն ո՛չ հայաբար, այլ եւրոպէաբար բացատրել է իւր միտքը, դորա պատճառը կարծում ենք այն, որ Հայոց ազգի ժողովրդական լեզուն, մի անմշակ եւ անմարդացած լեզու լինելով, չունի դեռեւս այն բոլոր ձեւերը, այն լօգիկաբար կապակից պարբերութիւնքը, որոնցով հարազատօրէն կարելի էր ամենայն եւրոպական գաղափար թափել հայերէնի մէջ։

Այո՛, կարծում ենք, եւ այն հաստատապէս, որ մեր դարու հայ մարդը, շատ եւ շատ բաների մասին գաղափարք չունենալով իւր մէջ, իհարկէ չունի եւ դոցա յայտարար բառերը եւ ձեւերը. եւ այդ պատճառով, եթէ նա լսում է անծանօթ գաղափարներ՝ Հայոց աշխարհաբառ լեզուով եւ եւրոպական լօգիկայի ազդեցութեան տակ լուսաբանած, սկզբումը իհարկէ պիտոյ է նորան օտար թուին դոքա, որովհետեւ Հայը ո՛չ գաղափարներին է տեղեակ եւ ո՛չ եւս ձեւերին. Այսինքն՝ դեռեւս չգիտէ նա խօսել, ուրեմն եւ չգիտէ մտածել։ Բայց այդ բանի մէջ մեղաւոր է միայն ազգի անկրթութիւնը եւ ո՛չ հեղինակը, որ արդարեւ ունենալով իւր մէջ գաղափարներ՝ ունի դոցա համար եւ ձեւեր՝ առած նոյն իսկ ազգային լեզուի աղբիւրից եւ ո՛չ Թուրքից եւ Թաթարից, ինչպէս ըստ մեծի մասին ժողովրդի բարբառն է։

Մեր յոյսը հաստա՛տ է, որ այսպիսի հեղինակի գրչի տակ մեր ժողովրդական լեզուն կը ստանայ առաւել քաղաքացութիւն եւ օր ըստ օրէ կը մօտենայ իւր նպատակին՝ գեղեցիկ եւ ընտիր գործիք դառնալու ժողովրդի դաստիարակութեան համար։

Խաբուած չե՛նք, որ ազգը սիրով կ’ընդունէ այսպիսի մի գիրք, որ ընծայել է հեղինակը իւր ազգի զաւակների դաստիարակութեանը, որ եւ պիտոյ է շատ ձեռնտու լինէր դորան։

Մեք մեր կողմից, որպէս ազգի օգտին ճշմարտապէս ցանկացող, անպատմելի ուրախ ենք, որ ժողովրդական լեզուն ձեռք ու ոտք է ստացել եւ մեր նոր մատենագրութան աղքատին գանձարանի մէջ երեւում է մտաւորական եւ կենսական շարժողութիւն։

Մեր առ ի սրտէ երախտագիտական շնորհակալութիւնը թող հաճի ընդունել գերապատիւ հեղինակը, որին հոգով չափ ցանկանում ենք կարողութիւն եւ յաջողութիւն ապագայ աշխատութենների մէջ։

Քաղցր պարտականութիւն կը համարենք մեզ Հիւսիսափայլի գալոց ամսատետրակներից մինի մէջ խօսել այս պատուական աշխատութեան երկրորդ աւելի ճոխ հատորի վերայ, որ այս օրերումը դուրս է եկած տպագրական մամուլի տակից։

1858 թ. յունուար