Յօդուածներ

ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ * )  

«Փորձ արդի աշխարհաբառ լեզուի քերականութեան» աշխատութեան

ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՏՈՒԱԾ
ԱՍՒՈՒՄ Է ԼՍՈՒԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ

Մի մարդ ունէր մի կին, որ միշտ կռւում էր դրացիների հետ։ Տեսաւ մարդը, որ հնար չկա այս ղալմաղալիցն ազատուելու, մի ուրիշ տուն շինեց եւ այնտեղ բնակւում էր։

 

Արդէն շատերին յայտնի կը լինի, որ մեք, ճշմարիտ եւ անխարդախ սրտով սիրելով մեր ազգը, ցոյց տուեցինք, որ ազգային մատենագրութիւնը պիտոյ է լինէր նոր եւ կենդանի լեզուով, որ կարողանար կամուրջ բանալ Ազգի բանականութեան եւ գիտութեան գաղափարների մէջ։ Բայց խոստովանում ենք ցաւելով, որ մեր կողմից ճշմարտութեան դրօշակը բարձրացնելը շարժառիթ եղաւ մեր վերայ քանի մի կամակոր մարդերից բամբասանք հաւաքելու։ Սորանով երեւում է, որ այդ պարոնները, դեռեւս իւրեանց տգէտ եւ անտեղի դատողութեանը ստրկացած, չեն կարողացել հասկանալ այն հիանալի խորհուրդը, որ ծածուած կայ այս գործի մէջ։ Այդ պարոնները փչում են իւրեանց փողը, թէ կայ չկայ հին լեզուն էր, որ պիտոյ է լուսաւորութեան սերմանքը Հայոց ազգի անդաստանի մէջ ցանելու գործի դառնար. պատճառ, որ մշակած լեզու էր։ Այս տգէտ եւ միանգամայն խաւար դատողութիւնը այնքան մի ծիծաղելի բան էր, որ եթէ մի եւրոպացի բանագէտ մարդ հանդիպէր այն գրուածին, որ այս մոլորական կարծիքն հերքում էր, պիտոյ է չափէր եւ կշռէր ազգի խորին տգիտութեան վիճակը, մինչեւ որ նորա անունով միայն ուսումնականներին մի պարզ եւ յայտնի ճշմարտութիւն ապացուցանելու համար պիտոյ էին այդքան խօսք, վկայութիւնք եւ օրինակներ։

Շատ եւ շատ զարմանալի է, որ այդ հնամոլ պարոնները խօսելու ժամանակին թէեւ աղաւաղ, այնուամենայնիւ նոր լեզուով յայտնում են իւրեանց միտքը. սորանով իրանք իրանց ապացուցանում են, որ նոր լեզուն ունէր կեանք ու գործածութիւն ընկերութեան մէջ։ Եթէ պատահում էր հարցանել դոցա, թէ ինչո՞ւ հին լեզուով չեն խօսում ընդհանրապէս, այլ նոր լեզուով, կը լսէիր պատասխան, թէ սովորական լեզուն ազգի բերանում այս է, եւ թէ կամենային հին լեզուով խօսել, այդ անհասկանալի էր ժողովրդին։ Այս պատասխանը արդար էր եւ ճշմարիտ, բայց արի քննենք։ թէ ի՞նչ է պատճառը, որ այդ պատուելի պարոնները ինչ ժամանակ կամենում էին իւրեանց միտքը գրի միջնորդութենով յայտնել, իսկոյն այն մի ժամ յառաջ սովորական խոստովանութեան լեզուն կը պղծուէր, եւ անհասկանալի նոր ժողովրդին հին լեզուն կը գար հանդէս, ինչու որ կամենում էին մինչեւ յետին շունչը պատերազմիլ եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։ Սորա պատճառը մեզ քաջ յայտնի է, եւ այդ պարոնները իրանք եւս գիտէին, որ գիտենք. բայց որովհետեւ մինչեւ այժմ հանդէս չէին բերած, այժմ պիտոյ էր հանդէսով ցոյց տալ, որ հաստատուէին իւրեանց կարծիքի մէջ, թէ իւրեանց կամակորութեան աղբիւրը մեզ քաջ յայտնի է։

Այդ պարոնները, անուսումն մնալով եւ ամենեւին ծանօթութիւն չունենալով եւրոպական բազմաճիւղ լուսաւորութեան մասին, իւրեանց անունը մի անուսումն ազգի մէջ, ինչպէս հայոցն է, հանդէս հանելու համար խռկել են իւրեանց ուղեղի մէջ քանի մի հին լեզուի մեռեալ բառեր, եւ այս դարձել է նոցա համար մի սիւն, թէեւ՝ շատ խախուտ, որին թիկն տալով՝ կամենում են իւրեանց կանգնելու շէնքը անել հաստատուն եւ տեւողական։ Այժմ այդ պարոնները, եթէ խոստովանէին ճշմարտութիւնը եւ համաձայնէին, որ հին լեզուն, մեռեալ լինելով, ազգի լուսաւորութեան ճանապարհ չէր, այլ պիտոյ էր նոր լեզուով գործ կատարել, անտարակոյս այն սիւնը ցած կը գլորուէր, իւրեանց կանգնելը սիւնի նման կը լինէր գետնի երեսին թաւալ գալ։ Ահա այս անձնապահութիւնն էր, որ հարկադրում էր սոցա պարիսպ քաշել ճշմարտութեան ջրի ընթացքի հանդէպը, ապա թէ ո՛չ, ամենեւին հակառակելու տեղիք չկար այն բանի միջու, մ որ պիտոյ էր ազգի հետ մտածել եւ խօսել այն լեզուաւ, որ նորան հասկանալի էր։ Մեք, երկար ժամանակ փորձելով, ճանաչեցինք այդ հնամոլների ցանկութիւնը, որ կամենում են, թէ մեք նորանց արհամարհենք։ Ահա սորանով հասած թող ճանաչեն իւրեանց այդ ցանկութեանը, եւ թէ աղբիւրը պիղծ էր մեր աչքումը, ո՞րչափ եւս այն ջուրը, որ նորանից բղխում էր։ Ուրեմն նոյն արհամարհանքը ամենայն րոպէ հասանում է եւ պիտոյ է հասանի եւ դէպի նոցա անհիմն բամբասանքը եւ երեխայական դատաստանը։ Իսկ մեք, անխարդախ սիրտով սիրելով ազգը, երբէք յետ չենք կենայ, որչափ ամենակալ տէրը կը շնորհէ մեզ կարողութիւն նոր լեզուով աւանդել ազգին, ինչ որ վայելում էին եւ յարմար էին ժամանակի հարկաւորութեններին։

Առաջին անգամ պատշաճ համարեցանք փոքրիշատէ հանդէս հանել հայոց մանուկների առաջեւ Յունաստանի հին կրօնագիտութիւնը. նրանով կարող էին նոքա ճանաչել ամբողջ յունաց ազգի հոգին, ինչ որ կար նոցա մէջ այն ժամանակ, եւ այդ շատ ուղիղ մի բան էր. պատճառ, որ կրօնը մի այնպիսի պատկերացոյց էր այն ազգին, որին եւ պատկանում էր, որ ազգի հոգին, լուսաւորութիւնը, մի խօսքով՝ նորա բոլոր արժանաւորութեան հանդէսը կարելի էր քննել նորա կրօնից. պատճառ, որ որքան լուսաւոր էր ազգը, այնքան մաքուր էր եւ նորա կրօնը, այնքան ճշդած էին չափով եւ քանօնով կրօնի վերաբերեալները։ Ընդհակառակն, մեք տեսանում ենք, որ մի անպիտան եւ խաւար ազգի կրօն լցուած է լինում աղօտ եւ խաւարային խորհուրդներով եւս եւ խռկուած աւելորդապաշտութիւններով։ Կրօնի ներգործութիւնը ազգի վերայ շատ անչափելի մեծ է. համարեա՛ թէ ամբողջ ազգի հոգին կրթւում է եւ դաստիարակւում է նորա կրօնի ուսման առաջնորդութեամբը։ Բայց կրօնի վարդապետութիւնը տարածելու մասին ժողովրդին մէջ անպատճառ պիտոյ էր ազգային մատենագրութիւն. սա էր առաջին եւ վերջին քարը, որ կարող էր տնկել իւրաքանչիւր մարդի մէջ կրօնի արժանաւորութիւնը եւ յատկութիւնը։ Մեք տեսնում ենք գոնէ Յունաստանի կրօնի մէջ, որ նա ինչ ժամանակ իւր ազգային աւանդութենով ստացած կրօնը ունէր, շատ անծուծ եւ տգեղ բաներ էին. այս տգեղութիւնը, գեղեցկացաւ եւ միանգամայն նոր կերպ ստացաւ, ինչ ժամանակ յոյները փոխառին կրօնական գիտութիւններ Եգիպտոսից եւ Փիւնիկեայից։ Մինչեւ Տրոյացւոց պատերազմը կամ 300 տարի նորանից յետոյ՝ մինչեւ Հոմերոսի ժամանակը, կրօնը բաւական միջակ ճանապարհով յառաջ էր խաղում, իսկ երբ ընկաւ սա Հոմերոսի բանաստեղծական ճարտար մտքերի տակ, այն ժամանակ հոգեւորուեցաւ նոր ի նորոյ իմաստասիրական գաղափարներով. սրանում կարելի էր տեսանել վարդապետարան բարոյականութեան. ահա թէ մատենագրութիւնը ինչ ներգործութիւն ունի կրօնի վերայ։ Ուրեմն կրօնի ուսումը պիտոյ էր սերմանել ազգի մէջ մատենագրութեան միջնորդութենով, եւ այս երկուսը, ձեռքէ ձեռք բռնած, պիտոյ է մշակէին ազգին բանականութիւնը։ Բայց այն մատենագրութիւնը, որ անհասկանալի էր ժողովրդին, ոչինչ մի բան էր, սա այն մատենագրութիւն չէ, որ թեւակից էր կրօնի եւ այլ լուսաւորութեանց ազգի մէջ տարածուելուն։ Սա մեռեալ եւ անպիտանացած մի լեզու է՝ բոլորովին անհասկանալի նոր եւ կենդանի ազգին։ Մատենագրութիւնը ամենայն ազգերի մէջ միշտ համեմատուել է նոցա դրութեանը եւ նոցա իւրաքանչիւր դարու լեզուին եւ խօսուածքին։ Այս միայն հայոց խելօք պարոններն են, որ 19 երրորդ դարու մարդերը կամենում են լուսաւորել 5 դարու լեզուով, ուրեմն, մատենագրութիւն ասելով, պիտոյ էր իմանալ այն մաքուր նոր հայախօսութիւնը, որ ծանօթ էր եւ հասկանալի համարեա թէ մեր ամբողջ ազգին, ուր եւ գտանուէին սոքա. ապա թէ ոչ, զուր էր ամենայն ջանք եւ մտածութիւնք ազգի լուսաւորութեան մասին։

Եթէ հին լեզուով մատենագրութիւնը անհասկանալի լինելով միանգամայն նոր ժողովրդին, կարող էր կամուրջ լինել լուսաւորութեան, ապա ուրեմն մեր ժողովուրդը շատ ժամանակ է, որ լուսաւորուած է, եւ մեք սխալ կարծիքի մէջ ենք. պատճառ, որ եւրոպացի լեզուներով, որ հայոց հին լեզուի նման անհասկանալի էր մեր ժողովրդին, կան աւանդուած այնքան տեսութիւնք եւ նոր նոր գաղափարներ, որ հին լեզուն կարծես դեռ նոցա ստուերի մին քառորդն եւս չունի իւր մէջ։ Ուրեմն ամենայն հայ, այն գրերիցը առնելով եւ իւր տանը պահելով (ինչպէս պիտոյ է անէ հին լեզուով հայ մատեանները), կարող էր լուսաւորուիլ։ Այսպիսի խելացնոր դատաստան այն հնամոլ մարդերի գլխումը մենք չենք գովել, այլ իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի եւ ամբողջ եւրոպայի համաձայն ասում ենք, թէ շատ հեշտ է գերեզմանից մեռեալները հանել կենդանացնել, քան այդ ժանգոտած լեզուով նոր ժողովուրդը լուսաւորել։ Խնդրում էինք, եթէ միայն կը պատասխանէին մեզ այդ պարոնները, ո՞րտեղ է տեսնուած, որ մի սառած մարդ ջերմացնելու համար նորան դնէին սառուցի մէջ։ Այն ողորմելին ի՞նչ ջերմութիւն կարող էր ունենալ սառուցից։

Հայոց ողորմելի Ազգը, երկար ժամանակ անուսում մնալով, բոլորովին սառած մարդու է նմանում այժմուս, եւ հին լեզուն 1300 տարուայ ցրտերով արդէն սառուց է դարձել. պատճառ, որ նախ եւ յառաջ կեանք եւ գործադրութիւն չունի ընկերութեան մէջ։ Երկրորդ՝ իւր մէջ չունի այն ջերմացուցիչ եւ սնունդ տուող հիւթը, որ եթէ դնէիր այն սառուցեալ մարդին, նորան կենդանութիւն հաղորդէր։ Մեք, այսքան քննելով այդ լեզուի ուղը եւ ծուծը, ոչինչ չգտանք, բացի քանի մի պատմական տեղեկութեններից։ Երանի՜ թէ եւ այս բաները գրուած լինէին ինչպէս տեսանում ենք օտար լեզուների մէջ։

Նոր լեզուի միջում կայ հիանալի խորհուրդ։ Երանի՜ թէ հնար լինէր ասել այդ հնամոլ պարոններին. հին լեզուի միջումը եւս կայ խորհուրդ, բայց՝ կորստական եւ տարբեր այն խորհրդից եւ միանգամայն հակառակ ինչ որ կայ նոր լեզուի մէջ։ Այդ պատուելի պարոնները եթէ փոքրիշատէ ուղիղ տեսութիւն ստացած լինէին, կը տեսանէին այդ խորհուրդները, բայց ափսո՛ս, որ միմիայն հայոց հին եւ մեռեալ լեզուն ուսանելով՝ մնացել են դէպի ուրիշ գաղափարները անզգայ։ Մեք, օրինակ, դեռ չենք տեսած, որ հացը թէեւ միայն նիւթական բան էր, մի մարդ ունենալով երկու տեսակ, մինն հին քանի մի շաբաթուան արդէն չորացած, իսկ միւսն՝ թարմ ու տաք, թողնէր այն թարմ եւ նոր եփած հացը, որ աւել սննդարար էր եւ ձեռքը պարզէր դէպ ’ի քարացած հացը, որ յառաջ քան ստամոքսը գնալը բոլոր ատամները եւս կը փշրէր։ Հայոց հին լեզուն հնացած հաց է արդէն, եւ 1300 տարի է, որ թխուած է, իսկ նոր լեզուն ամեն օր եփւում է, ջերմ է եւ սննդարար. ուստի սորանով շատ հեշտ կը լինէր կերակրել հայոց ազգի սոված հոգին եւ սա աւելի հիւթ եւ արիւն կը դառնար նորա մէջ, քան թէ այն չորացածը եւ քարացածը, որ չունի իւր մէջ այն կենդանական մասները։ Ով որ ականջ ունի լսելու, թող լսէ. պատճառ, որ ասւում է լսուելու համար։

Մինչեւ հայոց Ազգի հեղինակքը իւրեանց նպատակը չդնեն ազգի օգուտը. մինչեւ նոքա չմոռանան սնապարծութիւն եւ հին հեղինակի անունով փառաւորուիլը, մինչեւ նոցա մատենագրութիւնը չլինի նոր լեզուով, սուտ է եւ զուր ամեն ջանք ու վաստակ ազգը լուսաւորելու։ Հին լեզուով ոչինչ չի յառաջանայ. եթէ յառաջացող էր, մինչեւ հիմայ կը յառաջանար։ Կարծեմ 200 տարիից աւելի է, որ Վենետկում հազարաւոր գրքեր տպուեցաւ, բայց ազգը միայն արտաքին աչքով տեսաւ։ Այսպէս կը լինի եւ 900 տարի յետոյ եւ 1000 տարի յետոյ, եւ ինչպէս մինչեւ այժմ, այնպէս եւ միշտ հայոց մանուկը կը լինի օտարի հացի մուրացկան, ամեն օր դռնէդուռ մա գալով՝ կը յագեցուցանէ սորանից եւ նորանից իւր իմացակական ստամոքսը, եւ այս կերպով սնունդ ստանալով՝ նորա ազգութիւն եւս կը լինի մի խայտաճամուկ բան, անարմատ ծառ…

Ամենայն մարդ պիտոյ է իւր սեպհական կերակուրն ունենայ, իւր սեպհական կենդանութիւնն ունենայ։ Ինձ ինչ օգուտ է, եթէ ես տեսնում էի մի հարուստ մարդ եւ մասնակից չէի նորա հարստութեանը։ Այսպէս ինչ օգուտ է օտարի առողջութիւնը եւ կենդանութիւնը, եթէ ես հիւանդ այսօր կամ վաղը սպասում եմ մահին, հայոց ազգի անբաղդ զաւակները մինչեւ այսօր օտարի հացով են իւրեանց ստամոքսը յագեցուցանում եւ օտարի կենդանութենով ապրում են, եւ սորանով հետզհետէ օտարանում են, այսուամենայնիւ նոքա չեն մեղաւոր, ժամանակի հարկաւորութիւնքը անխնայ պահանջում են, նա, իւր սեպհականը չունելով, օտարի հացի եւ կեանքի միջնորդութենով գործ է կատարում։

Հայոց ազգի մեծատունքը առաւել մեր կարծիքով պիտոյ է նախանձաւոր լինէին ազգի լուսաւորութեանը եւ պատշաճաւոր խրախոյս եւ քաջալերութիւն տային այն մարդերին, որոնք անդադար աշխատում են, ինչպէս յարմար էր ժամանակի հարկաւորութեանցը։ Ապա եթէ այս չլինի, հեղինակ, աշխատելով տիւ եւ գիշեր եւ վաստակելով, չունի կարողութիւն իւր աղքատ քսակից բաշխել ազգի մանուկներին պարգեւ։ Հեղինակը՝ իւր ախատութեամբը, իր ազգի մեծատունքը՝ իւրեանց տուրքովը, պիտոյ է գործ կատարեն. մինը առանց միւսին ոչինչ չեն կարող առնել, եւ եթէ այսպիսի պատշաճաւոր միաբանութիւններ չկային, եթէ ամենի նպատակը ազգի լուսաւորութիւնը չէր ուղիղ ճանապարհով, եթէ հին լեզուն կենդանի աշխարհքիցը տարագիր չէր, սուտ է ամենայն լուսաւորութիւն, զուր ջան եւ անօգուտ վաստակ։

Մեք գոնէ լսում ենք բանագէտ մարդերի բերանից, որոնք, փորձ առած լինելով, կարող էին փորձանքի մէջ եղողներին օգնական գտանուիլ, թէ ո՛չինչ ազգ չի կորչի, եթէ նորա լեզուն պատշաճաւոր կերպով ճոխանայ, արմատանայ եւ հաստատուի ազգի հոգու եւ սրտի մէջ։ Այսպէս ոչինչ ազգ կարող չէ իւր գոյութիւնը եւ կեանքը յարատեւել՝ կորուսանելով իւր պատշաճաւոր մատենագրութիւնը եւ լեզուն. ազգ ինքն ըստ ինքեան ազգ չէ, եթէ չունի լեզու։ Մեք տեսանում ենք մարդումս բաղկացութիւն երկու իրի, առանց որոց եւ չէր մարդ, այսինքն՝ հոգին եւ մարմինն, երկուսը լծորդութիւն լինելով, կառուցանում են այն արարածների մէջ չքնաղ եւ վսեմ ստեղծուածը, որ միայն իւր արարչի պատկերն էր։ Այսպէս ազգութիւնը ունի իւր հոգին, եւ այս հոգին լեզուն է։ Առանց այս լեզուին չկայ ազգ, սուտ բան է եւ առասպել, առակ։ Ոչինչ բան չէ կարող բնութեան մէջ լինել կենդանի, եթէ չկային նորանում հոգի. այս հոգին լեզուն էր։ Բայց հայոց ազգը իւր լեզուն թողել է անմշակ, եւ նորա մատենագիրքը եւ հեղինակքը, մինչեւ այսօր ասիացի դաստիարակութենով սնունդ առած լինելով, աւելի նախընտիր են համարել, որ իւրեանք փառաւոր մարդերի կարգումը երեւէին հին լեզուով գրողների միջին, քան թէ նոցա գրածիցը ազգի անբաղդ զաւակները օգուտ ստանային։ Թէեւ ցաւելով հարկէ խոստովանել՝ ի՞նչ էր դոցա գրածը՝ բաղդատելով եւրոպէական բազմաճիւղ եւ բազմօրինակ լուսաւորութեան հետ։ Քանի մի աբեղայական մտքեր կամ ոտանաւորներ անօգուտ էին ազգին։ Թող այդ պարոններն իմանան, որ հայոց ազգը հինգերորդ դարուցը մինչեւ հիմա իւր մատենագրութեան մէջ մնացել է միշտ ոտանաւոր, եւ դորանից է, որ հասել է այս ողորմելի վիճակին։ Այժմ հարկաւոր էր ձիաւորուիլ. ոտանաւորով ոչինչ չի յառաջանայ։ Երանի թէ դորա գրողներն կենդանի եւ առողջ ականջ ունենային՝ այս խօսքերը լսելու. Պատճառ, որ ասւում է լսուելու համար։

Ազգը լուսաւորելու համար հարկաւոր չէր ոտանաւորներ եւ ոչ խրթին եւ հին հայախօսութիւն, որ 19 դարու տգէտ մարդերի միմիայն պարծանքն էր, այլ պիտոյ է տալ ազգի մանուկներին եւ ընդհանրապէս բովանդակ ազգին այնպիսի ուղիղ գաղափարներ գիտութիւնների վերայ, որպիսի տեսողութենով լուսաւոր էին եւրոպայի բարեբաղդ բնակիչքը։ Միտքը, բանականութիւնը տեսութենով եւ կենդանի գաղափարներով կը լուսաւորուի. այս էր նորա ներքին օգուտը, իսկ այդ մեքենապաշտութիւնը, որ յառաջանում էին տգէտ մարդերի մէջ, կապիկի նման աշխատ լինելով՝ նմանեցնել իւրեանց գրածը Եղիշէին կամ Խորենացիին, այդ մի այնպիսի խելագարութիւն էր, որ եթէ իւրեանցից եւս հարցանէիր, չունէր պատասխան։ Թող որ մինչեւ հիմա իսկ այն հեղինակների գրածը ոչինչ արդիւնք չունին յառաջացուցած ազգի մէջ. այդպիսի ձգտողութիւնքը ոչ այլ ինչ էին, բայց եթէ մոլեռանդ թռիչք երեւակայութեան, որ գիտէ ոչինչ գոյացնել հոյակապ ամբարտակներ, մինչ իրողապէս հորի միջում էր ինքը։ Թող հայոց մանուկը սովորի իւր մայրենի լեզուովը ազատական գիտութիւնները, թող նա այն աշխատութիւնը, ինչ որ գործ է դնում հին եւ մեռած լեզուն սովորելու համար, գործ ածէ հարկաւոր գաղափարներ ստանալու մասին։ Չէ պիտոյ նորա հինգ դարու հայախօսութիւնը. այդ նորան հաց ու ջուր չի տայ։ Նորա հարկաւոր է գիտութիւնը, որ կարող է ստանալ նոր լեզուի միջնորդութենով, որ կեանք եւ կիրառութիւն ունենալով ընկերութեան մէջ, այլեւ ուղեւծուծ ունենալով՝ կարող էր հիւթ եւ արիւն դառնալ եւ սնունդ տալ տկար հայոց զաւակներին։

Այս բաները խօսելուց յետոյ, եթէ պատահելու լինի մեզ տեսանել այդ հնամոլ պարոնների կողմից անդարձ կամակորութիւն, ուրիշ ոչ այլ ինչ կարող ենք եզրափակել, այլ այս միայն, որ այդ մարդիկը, մեռուցանելով իւրեանց խիղճը, կամենում են պատճառ դառնալ, որ հայոց մանուկների տարաբաղդ վիճակը, որ սկսած 1300 տարից տեւում է մինչեւ այսօր, շարունակուի հազարաւոր տարիներ եւ սորանից յետոյ, սորա համար, որ միայն այս պարոնները իւրեանց աննշան կեանքի մէջ իւրեանց անունը հին եւ մեռեալ լեզուի արձանի վերայ կարողանան դրոշմել։ Թէեւ այս ողորմելիքը չգիտեն, թէ Ուռանոսի փոքր որդին տիտանիցը երդում է կերած ոչնչացնել այսպիսի անպիտան որդիները, բայց կարելի է այս որդիքը փրկելու ջանք դնելով նախ եւ յառաջ այդպիսի յիշատակաց արձանները կտայ կուլ տալու։ Բացի սորանից, յոյս ունինք, որ ազգը ինքը եւս այժմ, ինչպէս մինչեւ այսօր, բնական ուղիղ դատողութենով բաց է թողել մեռածը եւ պահել է իւր մէջ կենդանի լեզուն, թէեւ անուսումն լինելով՝ աղճատել է եւ խանգարել, այսու ամենայնիւ շատ հաւանական է, որ այսուհետեւ եւս միշտ աշխատութիւն գործ դնի գտանել եւ ընթեռնուլ այն մատեանները, որ գրւում էին նոր Հայախօսութենով, այլ եւ ջանք անէ փոքր առ փոքր մաքրել իւր խօսուածքը՝ դուրս ձգելով այն բառերը, որ օտար ազգերից մտած էին, նոյնպէս եւ գաւառական մասնիկները կամ կոշտ ու կոպիտ ոճերը, որքան եւ որչափ կարելի էր։

Մեք որչափ կարողացել ենք քննել եւ ճանաչել, հասկացել ենք, որ մարդումս լեզուն այն ժամանակ կարող է խօսել, ինչ ժամանակ միտքը արդէն խօսելի բանը դասաւորում է. պատճառ, որ խօսքը, որ ձայնաւորուած լսւում էր օդի մէջ մեր բերանից, մեր իսկ մտքի ծնունդն էր։ Լեզուի պաշտօնը այստեղ այս էր, որ մեր մտքի հասկացածը նա լսելի շինէ օդի միջնորդութենով ուրիշներին։ Շատ զարմանալի է, որ այդ պարոնները, որ հին լեզուի պոչը բռնած՝ քշում են իւրեանց էշերը յառաջ, չեն կարողացել մինչեւ հիմա ճանաչել, թէ լեզուն, եթէ չունի իւր մէջ այն սննդարար ուղը եւ ծուծը, եթէ նա մշակած չէ ինչպէս պահանջում էր հարկը, ոչ այլ ինչ է, բայց եթէ մին թարգման, որ մտքի ծնուցածը դուրս է հաղորդում ուրիշներին։ Տարակոյս չկայ հին լեզուի մէջ ուղեւծուծ եւ սնունդ չլինելուն։ Արդէն ցոյց տուել ենք, որ նա չունի այդ բաները։ Մեք տեսանում ենք նորան միմիայն իբրեւ պահարան հայոց հինգ դարու լեզուախօսութեան եւ քանի մի անցքերի։ Ուրեմն եթէ եւ շատ քաջ սովորէր հայոց մանուկը այդ լեզուն, այնուամենայնիւ տգէտ էր եւ ոչինչ չգիտէր. միմիայն մի չոր լեզու գիտենալը փոր չի կշտացնի, եթէ նորա հետ կապակից չէին այն յագեցուցիչ եւ սննդարար հիւթերը, որ կարող էին արիւն դառնալ եւ հաստատել սիրտը։ Բաց ’ի սորանից, հայոց մանուկի հանդէսը կամ ասպարէզը ո՞րն էր արդեօք իւր հին լեզուն հանդէս հանելու. ոտանաւո՞ր գրելն, եթէ քանի մի հատուկոտոր տղայական ճառեր, եւ որո՞նք էին այդ հանդէսը բոլորողը։ Նա, որ հանդիսում երեւում էր իւր հին լեզուովը, արդեօք կարո՞ղ էր իւր համար դատաւոր գտանել հասարակութեան մէջ, արդեօք նորա գրածը հասկանալի էր ժողովրդին, այն ձայները, ինչ որ նա հանում էր, արդեօք լսողների ուղեղին կը հասնէր իբրեւ նշանական ձայներ, թէ միայն ականջի թմբուկի արձագանքը կը լսէր այն հասարակ մարդը՝ առանց ոչինչ հասկանալու։ Ի՞նչպէս կարելի է խօսել մի մարդի հետ այնպիսի մի լեզուով, որ նա չէր ուսել, որ նորան անծանօթ էր. այսքան պարզ եւ լուսապայծառ ճշմարտութիւնը չեն կարողանում այդ պարոնները դեռ իստակ աչքով տեսանել, ուստի եւ ասում են, որ պիտոյ է մարդ այնպիսի լեզուով խօսի, որ դիմացի մարդը նորան չհասկանայ, եւ որչափ խրթին եւ մութը կը խօսէր, այնչափ արժանաւոր եւ քանքարաւոր էր հեղինակը։ Սոքա բնութեան կանոնին չհաւանելով, որ դրել է մարդուս մէջ լեզու եւ բանականութիւն սրտի զգացմունքը ընկերին յայտնելու մասին, իւրեանցից կանոն են հաստատել, թէ պիտոյ էր խօսել այնպէս, որ դժուար լինէր հասկանալը։ Ուրեմն եթէ դժուար հասկանալի խօսելը գովելի մի բան էր, բնաւ չխօսելը որչափ եւս։ Սոցա մօտ այսքան իւրաւունք ունի ճշմարտութիւնը. կամաւ եւ յօժարութենով միմիայն, իւրեանց թքածը չկամենալով լիզել, յանձներն են առնում համրանալ եւ ճշմարտութիւնը չխոստովանել։

Քանի մի խօսք եւս պատշաճ համարում եմ ասել այն մարդերին, որոնք այնուամենայնիւ իւրեանց ողբալի տգիտութենովը համարձակւում են բերան առնուլ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետի գրուածքը, թէ նորա լեզուն ոչինչ քաղաքի սեպհական չէ, թէ գրոց բառերովը խառնուած է, եւ թէ ազգը չի հասկանայ։

Մեք, խօսելով մի աշխարհաբառ եւ նորախօս լեզուի վերայ, երբէք չենք մտածել, որ այդ լինի մի քաղաքի մասնաւոր կամ մի երկրի յատկացեալ բարբառ. պատճառ, որ մեր նպատակին առաջին արգելքը կը լինէր այդ, այլ միշտ իմացել ենք այն յստակ հայախօսութիւնը, որ կարելի էր հասկացուել եւ ամենայն տեղ գտանուած հայերից, եթէ նոքա ծանօթ էին միայն մայրենի լեզուին, այսինքն՝ եթէ եւ նոր լեզուն չէին կորուսել, ինչպէս Տաճկաստանումը կամ Ռուսաստանում։ Կան շատ օրինակներ։ Այն գաւառական լեզուներն մեզ ամենեւին անպիտան է. պատճառ, որ այն կոշտ ու կոպիտ լեզուովը ոչինչ մարդավայել ազնիւ միտք, մանաւանդ՝ ուսումնական խնդիրների վերայ, չէ կարելի բացայայտել, իսկ թէ ինչո՞ւ համար խառն եղել է գերապատիւ Նազարեանցի խօսուածքը գրոց լեզուի հետ, պատճառը շատ հեշտ էր ճանաչել. որ նոր լեզուն չունէր այնպիսի բառեր, որ կարողանային յայտարար լինել այն միտքերին, ինչ որ հեղինակը կամենում է ասել եւ գրել։ Եւ սորա պատճառն այս էր, որ, իւրաքանչիւր այդպիսի բառի փոխանակ, հայոց հասարակ մարդը գործ է ածում զանազան օտար ազգերի բառեր՝ կա՛մ ռուսաց եւ կա՛մ տաճկաց։ Ուստի բնական ուղից դատողութենով, քան թէ օտարի լեզուով յայտնել այն միտքը, նա գրել է հին լեզուի բառերով։ Այս բանը մեք միշտ տեսանում ենք եւրոպացւոց մէջ, մանաւանդ՝ գաղղիացւոց, որոնց բառերի շատը դեռ պահում է իւր մէջ բնական Լատին ձայն։ Լեզուն մի այնպիսի բան չէ, որ ով կամենայ եւ երբ, ուզածին պէս շինէ, կերպաւորէ. դորան հարկաւոր է ժամանակ։ Շատ անգամ հարիւրաւոր տարիներ չեն թողուլ փոփոխութեան կնիք, թող որ մի մարդ, իսկ թէ կային աշխարհաբառ լեզուի մէջ այն բառերը, որոնց փոխանակ պատուելի Նազարեանցը գործ է դրել հին բառեր, թող այդ պարոնները իրանք գրեն աւելի մաքուր եւ յստակ եւ օրինակ լինեն մեզ իւրեանց մաքուր հայախօսութենովը։ Այնպէս որ, եթէ գերապատիւ Նազարեանցի գրածը կարող էր լինել 10000 մարդի անհասկանալի, նրանցը թող 1000 մարդի լինի միայն, բայց չլինի այնպէս, ինչպէս եղել է մինչեւ հիմա, որ չորս ու կէս միլլիոն ժողովուրդից հասկացել են հինգ հարիւր կամ հազար մարդ։

Ազգը երբէք չի կարող ուրանալ գերապատիւ Նազարեանցի աշխատութիւնը եւ անխարդախ դէպի ինքը սէրը, նա ուղիղ եւ պարզ մտքով կը տեսանէ այս չնաշխարհիկ եւ իմաստուն հեղինակի քնքուշ սիրտը։ Թող եւ մեր սիրելի բարեկամ պարոններն եւս անհոգս մնան, որ նոցա փառասիրութիւնն եւ հեղինակի անուն ժառանգելու յիմար ձգտողութիւնքը եւս անծանօթ չի մնայ ազգին, գոնէ այսուհետեւ, եթէ ամենակալ տէրը կը բաշխէր մեզ կարողութիւն…

Ազնիւ մարդուն ցանկալի է ընդհանուրի օգուտը. բացառութիւնը ընդհանուրի անպիտան անդամն է։ Ասւում է լսուելու համար։

 

ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՏՈՒԱԾ

Գլ. VI

Նոր լեզուի մշակութիւնը չէ կարելի առաջ տանել՝ ստրկանալով հին լեզուի ոգուն կամ ազդեցութեան, որովհետեւ նոր լեզուով խօսող Հայերը ընկած են ուրիշ պատմական եւ բնական ազդեցութեանց տակ, քան թէ այն Հայերը, որ երբեմն խօսել են հին լեզուով։ Աւելորդ է ասել, որ այն պատմական եւ բնական ազդեցութիւնքը պիտի ցոլանային եւ լեզուի վրայ, եւ այդ ազդեցութիւնքը արդէն իրենց պաշտօնը կատարելուց յետոյ անհնար է քերել հանել ազգի վրայից։ Ուրիշ խօսքերով ասելով՝ ինչ պատմական եւ բնական պատճառներ ունէր հին լեզուի այնպէս եւ ոչ ուրիշ տեսակ կազմութիւնը կամ ձեւակերպութիւնը, նոր լեզուի կազմութիւնը եւ ձեւակերպութիւնը ունի նոյնպիսի պատմական եւ բնական պատճառք։ Եւ իսպառ տգէտը չէ կարող մերժել այս դրութիւնը. որովհետեւ եթէ այդպիսի պատճառներ չլինէին, լեզուն չէր ընկնիլ յեղափոխութեան տակ։ Յայտնի է, թէ լեզուն չէ կարող կազմուիլ կամ փոխուիլ մի անհատի կամ խմբի ցանկութեամբ եւ կամքով. Լեզուն, որպէս ամբողջ ազգի սեփականութիւն, կազմւում է կամ փոխւում է նոյն իսկ այդ ազգի միջնորդութեամբ, որ առանց պատճառի, առանց հարկի, առանց որեւիցէ ազդեցութեան ոչ մի խօսք աւելցնում է, եւ ոչ մի խօսք պակսեցնում կամ այլայլում. այլ լեզուի ամեն շարժողութիւնը, դէպի որ կողմը եւ լինի, լինում է որպէս հետեւանք ներգործող պատճառի, որովհետեւ եւ տեսանելի առարկաների մէջ, որ ամեն օր մեր աչքի առջեւն են, շարժողութիւնը ինքը պատճառ չէ, այլ պատճառի հետեւանք։

Այն հիման վրայ, ինչ իրաւունք որ ունէր անտիկեան Հայը խօսել հին լեզուով, հին ոճով, հին քերականութեամբ, նոյն իրաւունքը, իր կարգով ունի եւ այժմեան Հայը խօսել նոր լեզուով, նոր ոճով եւ նոր քերականութեամբ։ Մերժել այս իրաւունքը համազօր է պատմութեան եւ ժամանակի ազդեցութեանցը տգիտանալու, բռնաբարել նոր լեզուն, որ նա աճէ հին ձեւի ազդեցութեան տակ համազօր է պատմութեան եւ ժամանակի ազդեցութիւնքը եւ իրաւունքը մերժելու։ Մեռածը մեռած է, անցածը՝ անցած. կենդանին եւ ներկան կենդանի եւ ներկայ ժողովրդի սեփականութիւնն է, եւ անխլելի՜ սեփականութիւն։ Մինչեւ այսօր ոչ մի մեռած մարդ, թէեւ շատ էլ ագահ եղած լինէր իր կեանքում, գերեզմանից դուրս չէ եկել, որ իր ժառանգների իրաւունքը բռնաբարէ եւ ժառանգութիւնը իր ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մեռածը, եթէ դուրս էլ գալու լինի գերեզմանից, ժառանգը նորան իբրեւ օտարոտի մի երեւոյթ, իբրեւ մի ճիւաղ կը հալածէ եւ ոչ միայն ժառանգութիւն, այլեւ լոկ ընդունելութիւն չի ցոյց տալ, որովհետեւ մեռածը ապստամբում է բնութեան ընդդէմ՝ իր գերեզմանից դուրս գալով։

Հին լեզուն անդա՜րձ գնաց, որովհետեւ հին ժամանակները գնացին, եւ եթէ գնացած չլինէին վաղուց, հին չէր լինէին. ինչ որ մնացել է, նորա պահպանութիւնը, նորա մշակութիւնը եւ նորան ծաղկեցնելը պիտի լինի ամեն խելքը գլխին մարդու գործը։ Մեռնողին սիրողը պիտի նորա ժառանգին խնամ տանի, սորանից աւելի հզօր ապացոյց չունի նա՝ իր սէրը դէպի մեռածը վկայելու։ Իսկ սորա հակառակ ժառանգը թողուլ անխնամ, թերեւս ե՛ւ նախատել, ե՛ւ հալածել, ե՛ւ ամուր փաթթուելով մեռած դիակի հետ՝ երեմիականներ կարդալ, պարզ եւ յայտնի թշնամութիւն է մեռածին եւ ոչ սէր, որովհեհետեւ քո լաց ու սգով նորան չկենդանացնելուց յետոյ բարոյապէս մեռցնում ես եւ նորա զաւակը։

Աւերակների քարերը կարող են պիտոյանալ նոր շինուածքի, ինչպէս պահանջում է ժամանակի ճարտարապետութեան ճաշակը։ Եւ թէ այդ քարերից ոմանք փշրուել են, ոմանք մի անկիւնն են կորցրել, ոմանք խոռոջ են ստացել, դու որքան էլ կամենաս, չես կարող, որ վերաստեղծես այդ քարերը դէպի իրենց սկզբնական ձեւը, քո բոլոր աշխատութիւնը պիտի լինի մնացածը տաշել կոկել եւ շինուածքին պիտոյացնել։ Հազար անգամ էլ որ աշխատես կամ անկիւնը վերականգնել կամ խոռոջը կանգնել, զուր պիտի աշխատես, որովհետեւ կարկտանը միշտ կարկտան կը մնայ։

Ապրող ծառի ճիւղ կարելի է միայն ապրող ծառի վրայ պատուաստել, չորցած ծառի ճիւղը որ կտրես եւ բերես, ապրող ծառն էլ կտրելով նորա տեղը պատուաստես, կամ ապրող ծառը կտրես ու տանես չորցած ծառի արմատի վրայ պատուաստես, երկու դիպուածումն էլ զուր տեղը կտրեցիր քո ապրող ծառը, որովհետեւ ոչ չոր ծառի ճիւղը պիտի կենդանանայ եւ զարթի՝ ապրող ծառի վրայ պատուաստվելով, եւ ոչ թարմ եւ զարթուն ծառը պիտի աճէ ՝մեքենաբար խրուելով չորցած եւ անհիւթ արմատի վրայ։

Եւ աւերակի քարերը, եթէ քո դիտաւորութիւնը այն է, որ շինուածքը ծառայէ քո իրական պէտքերին, ապա ուրեմն պիտի յարմարուին միմեանց հետ եւ ամբողջ շինուածքը պիտի կազմեն, իրական պէտքերի յարմար, նոր ճարտարապետութեան կանոններին համաձայն։ Իսկ եթէ նոյն քարերով աշխատես դարձեալ երդիկով, առանց պատուհանների եւ հողէ յատակով տուն շինել, ինչպէս նախնիք շինում էին հնումը, տունդ կը մնայ դատարկ, եւ ոչ ոք չի գնալ, որ բնակուի նորա մէջ, որովհետեւ այժմեան ժամանակում անպիտան են այնպիսի տները։ Այո՛, կարո՛ղ ես շինել նաեւ նախնեաց շինածի պէս, բայց՝ լոկ մարդու ցոյց տալու եւ հին ժամանակի ճարտարապետութիւնը ուսումնասիրելու համար, ինչպէս Պոմպէյի աւերակներում վերականգնեցին բանաստեղծի ասուած տունը, կամ ինչպէս առհասարակ փորում են եւ բացում են թէ՛ Պոմպէյի եւ թէ՛ Հերքուլանումի տները։ Բայց նոքա միշտ կը մնան անմարդաբնակ, որովհետեւ ներկայ հայեացքով եւ ներկայ պէտքէրին նայելով, Նէապօլսի եւ Պօրտիչիու տները աւելի գեղեցիկ, աւելի հոյակապ եւ աւելի յարմար են բնակութեան, քան թէ այն տունը, ուր Քրիստոսի 79 թուականին վերջին անգամ ճաշ կերաւ էրեց Պլինիոսը։

Հնութեան աւտօրիտէտը ժամանակի եւ պէտքերի իրաւունքը յափշտակելու չափ ուժ չունի։ Մեր խօսքը սիրահար մարդու վրայ չէ, սիրահարը օրէնք եւ իրաւունք չէ նայում, նա ճըքնում է միայն իր սիրածին հասնել։ Աստուած բարի ճամփայ տայ։ Ամբողջ աշխարհը չէ կարող իր ամեն բանը ուրանալ եւ նորա սիրականի ետեւից վազել, ինչպէս սիրահարը վազում է, որովհետեւ բազմութիւնը աւելի առողջ է, քան թէ սիրահարը, որ մաշւում է սէրի ախտով։

Հին լեզուի ջատագովեալ գեղեցկութիւնը, նորա աւելի մշակուած լինելը, նոյնպէս իրաւունք չեն տալիս մեզ, կենդանի ժողովրդի իրաւունքը բռնաբարելու եւ ուրանալու ոչ միայն բնութեան տեղական (etnographique) ազդեցութիւնքը, այլեւ պատմական դէպքերը, որ անցան մեր ազգի գլխից։ Ուրանալով այս դէպքերը պիտի անշուշտ հաւասարէինք մեր անձը այն չնաշխարհիկ եպիսկոպոսին, որ իր սքանչելի տրամաբանութեամբ ապացուցանում էր, թէ Նապալէոն առաջինը եղած չէ աշխարհի երեսին։

Գեղեցկութիւնը իրաւունք չէ։ Աշխարհիս երեսին ո՛չ դրական գեղեցիկ կայ եւ ո՛չ դրական գեղեցկութիւն. ամեն բան կախւում է այն կէտից, ինչ կէտից նայում ես առարկայի վրայ։ Ամէն բան կախւում է չափից, չափը միակն է, որ չափում է տարածութիւնը։

Տարածութիւնը ըստ ինքեան ոչ մեծ է եւ ոչ փոքր, մինչեւ որ մի ուրիշ՝ նորանից մեծ կամ նորանից փոքր բանի հետ չբաղդատուի եւ այդ բաղդատութեամբ չափողի եւ չափուողի յարաբերութիւնքը չնշանակուին։

Գեղեցկութեան մօտաւոր սահմանը, բնութեան մօտ լինելը կամ բնութեան նմանելն է ասացին, այստեղ բնութիւնը ուրեմն ստացաւ դարձեալ չափի պաշտօնը. ուրեմն եւ լեզուի գեղեցկութիւնը պիտի չափուի բնութեան չափով։ Բայց մարդկային խօսքը կամ նորա ձեւը անտեսանելի եւ մտքով միայն հասկանալի բան է, ի՞նչպէս ուրեմն կարելի է, որ երեւելի բնութիւնը նորան չափ դառնայ։

Մենք արդէն խօսած ենք բնութեան ազդեցութեան մասին, բայց եւ այստեղ վերստին ասում ենք, որ լեզուի վերաբերութեամբ միտքն է բնութիւնը, լեզուի ձեւի վերաբերութեամբ մտքի ձեւն է բնութիւնը. պատճառ, միտքը եւ նորա ձեւը կերպարանագործւում են մարդու մէջ բնութեան ազդեցութեամբ կա՛մ անմիջապէս, կա՛մ կեանքի միջնորդութեամբ, որ առաջանում է բնական պայմանների վերայ։ Ինչպէս բնութիւնն է, ինչպէս մարդու շրջապատող աշխարհն է, այնպէս կը լինի եւ մարդուն կեանքը եւ ինչպէս կեանքը, նորան համեմատ կը լինի միտքը։ Եւ լեզուն, որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մտքի յայտարարը, բնականապէս պիտի նմանի մտքին, նորա ձեւը ուրիշ բան չէ կարող լինել եւ չպիտի լինի, եթէ ոչ մտքի ձեւի ցոլացումը։

Սորանից պարզ երեւում է, որ գեղեցկութիւն խօսքը, լոկ անզօր խօսք է, եթէ գործ է դրւում հին լեզուի իրաւունքը ջատագովելու համար։ Անշուշտ, այն գեղեցկութիւնը, որին մասին մենք խօսեցանք, այսինքն՝ յարաբերաբար դրական գեղեցկութեան տեղ առնուածը, այլ է մի ուրիշ գեղեցկութիւնից, որ ամենեւին բան չունի բնութեան հետ, այլ կախւում է միայն ճաշակից, սովորութիւնից եւ հասկացողութիւնից, ուստի եւ ամեն օր փոփոխութեան է ենթարկւում։ Անցեալ տարուայ գեղեցիկը այսօր է տգեղ լինում, իսկ այսօրուայ գեղեցիկը՝ առաջիկայ տարում։ Սորա պարզ եւ շօշափելի օրինակը թերեւս շորերի վրայ տանք։ Տասը տարի առաջ, թողնում եմ դարերով առաջինները, մեր հագած շորերը, որ շատ գեղեցիկ էին թւում մեզ, այսօր մարդ չկայ, որ հագնի, եւ եթէ ծակ ու ծուկից մի մարդ դուրս էլ է գալիս այն շորերով, ի՜նչպէս տգեղ է երեւում մեզ։ Տարակոյս չկայ, շորը նոյնն է, ինչ որ տասը տարի առաջ շատ գեղեցիկ էր երեւում եւ մենք էլ էինք հագնում։ Հիմի ինչ եղաւ, որ նոյն շորը շարժում է մեր ծիծաղը, եւ ոչ միայն այս չափ, այլ շատ անգամ եւ զզուա՜նքը։ Եթէ բաց աչքով տեսնում ենք շորի նոյնութիւնը, նորա անփոփոխութիւնը, ինչպէս էր տասը տարի առաջ, ապա ուրեմն այն ժամանակուայ գեղեցկութեան եւ ներկայ տգեղութեան պատճառները պիտի փնտռենք մեր մէջ։ Որովհետեւ, եթէ երկու բանի նախնի յարաբերութիւնը փոխուել է, հարկ է, թէ այդ բաներն են փոփոխութեան ենթարկուել, եւ որովհետեւ պատկերները, մեր աչքը եւ յիշողութիւնը մեզ վկայում են, որ շորը չէ փոխուել, ապա ուրեմն մենք ենք փոխուողը, այսինքն՝ մեր հայեացքը։ Հայեացքը մի կախարդական դիտակ է, որի մէջ ճաշակի, սովորութեան, հասկացողութեան եւ ժամանակի ապակիքը վարում են ամենամեծ պաշտօնը, միեւնոյն բանը ցոյց են տալիս առաջ մեզ գեղեցիկ, ներկում են նորան զանազան հրապուրիչ գոյներով, յետոյ, ասես թէ աչքից ձգելով կամ բարկանալով այդ բանի վերայ, այնպիսի գարշելի կերպարանքով եւ դժգոյն ներկերով ներկում են, որ մենք հրաժարւում ենք նորանից։ Եւ այս խաղը խաղում է դիտակը միեւնոյն բանի հետ երբեմն եւ քանի մի անգամ, այսինքն մեզ տգեղ երեւեցնելուց, անարգել տալուց ետքը, մի անհասկանալի կամապաշտութեամբ, վերստին հաշտւում է այն բանի հետ եւ սկսում է վերստին կախարդել մեր աչքը։

Յայտնի է թէ, հին լեզուի գեղեցկութեան իրաւունքը՝ գեղեցկութեան եւ այն կատեգօրիայով չէ կարող յաղթել նոր լեզուի իրաւունքը. պատճառ, տգեղ երեւցածը չէ տանում ժամանակը, իսկ նոր լեզուն գնում է ժամանակի հետ զուգահեռաբար, ուրեմն նոր լեզուն տգեղ չէ։ Սորա հակառակ գեղեցիկ համարուածը չէ թողնում ժամանակը, իսկ հին լեզուն վաղուց թողել է նա, ուրեմն նորա համար հին լեզուն գեղեցիկ չէ։ Բայց բոլորովին աւելորդ է լեզուի վրայ նայել այնպէս, ինչպէս մի այլ բանի վրայ, որ մեր ճաշակը փնտռում էր, առանց ուրիշ խորհրդի, միմիայն գեղեցութեան համար։ Գեղեցիկ պատկերի, գեղեցիկ արձանի վրայ նայելով՝ կշտանում է մեր հոգու գեղասիրութեան քաղցը, բայց ոչ պէտքերի քաղցը, եւ ամեն բանից առաջ եթէ մենք պէտքի քաղցը չկշտացնենք, մեր գոյութեան հաւասարակշիռը կը թեքուի եւ այնուհետեւ ոչ Ռաֆայէլի Մադոննան եւ ոչ Ափրոդիտին կարող է փրկել մեր անձը։

Փարիզի տարազահնարքը, այն շռայլութեան հեղինակները, որ գրեթէ բովանդակ քաղաքակրթեալ աշխարհին հրովարտակ են տալիս այնպէս կամ այսպէս հագուիլ, իրենք իսկ կը թողուն իրենց գեղեցիկ համարուած հանդերձը եւ կը ստիպին փաթաթուիլ արջի մորթու մէջ, եթէ ընկնին բեւեռային սառոյցների մէջ։ Լուկուլլոսը (որ այսօր գրեթէ համանուն է որկրամոլութեան), մեզ թւում է, թէ կը մոռնար իր համադամքը եւ անուշ կերակուրքը եւ փառաւորապէս կ՚ուտէր Մորժերի եւ ջրշունների եղը, եթէ ընկնէր նոր Գրենլանդիու կամ թերեւս Լաբրադօրի Էսկիմոսների մէջ, որովհետեւ ո՛չ Փարիզեան տարազաւորը իր շորերով կարող էր ապրիլ արջային շրջանակի տակ եւ ո՛չ Լուկուլլոսը իր կերակուրներով՝ նոր Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Պարզ է, թէ պէտքը նախընտիր է, քան թէ գեղեցկութիւնը, որովհետեւ կեանք չկայ, եթէ պէտքերը չհոգացուին։ Ցրտի տակ ընկած մերկ մարդը էլ գեղեցկութեան չի նայիլ, միայն թէ մի բան գտնէ, որի մէջ պատսպարէ իր անձը ու չպաղի սատկած ձուկի պէս, քաղցածը էլ համին չի նայիլ միայն թէ ուտելիք գտնէ, իսկ երբ մարդը հոգացել էր բոլոր էական պէտքերը, երբ այդ բոլոր ասում ենք հոգալով ապահովել էր իր կեանքը, այն ժամանակ միայն զարթում են նորա մէջ միւս հոգեկան քաղցերը կամ ցանկութիւնքը, որոնց շատը դեռ անծանօթ եւս են շատ միլիոնների, բայց այդ միլիոնները նոյնպէս ապրում են, ինչպէս ապրում են շատ նկարիչք, որ քսան երեսուն տարիներով Հռովմ են նստում՝ սիրահարուելով անտիկեան գեղեցկութեան կամ ճարտարութեան։

Այս դրութիւնից պարզ տեսնում ենք, թէ ինչ աստիճանի տղայական է լոկ գեղեցկութեան խնդիրը, լեզուի խնդրի մէջ, որ ծառայում է մարդու բովանդակ կեանքին, բոլոր պէտքերին միահամուռ, եւ ոչ մասնաւորապէս այս կամ այն հոգեկան ցանկութեան։

Ուստի ամենայն իրաւունքով հարցնում ենք, հին լեզուի գեղեցկութիւնը, թերեւս թոյլ տալով այս, հերիք պատճառ է, որ նորան գերի լինելով, նորա վրայ սիրահարուելով, անմշակ թողունք կամ ոտքի տակ կոխկռտենք մեր նոր լեզուն, որ ինչքան էլ տգեղ լինի հնից, թերեւս այս էլ թոյլ տալով, այնուամենայնիւ այսօրուայ օրս մեր բոլոր պէտքերը նա է հոգում մեզ համար, իսկ հին լեզուն հիմիկուայ հայի համար դարձել է Փարիզեան տարազահնարի շորը, արջային շրջանակի տակ, կամ Լուկուլլոսի կերակուրը նոր Գրենլանդիու կամ Լաբրադօրի մէջ։ Ասենք թէ մեռած մայրը գեղեցիկ էր, բայց այս իրաւունք տալի՞ս է մեզ սպանել նորա թէեւ տգեղ զաւակը։ Ասենք թէ մեր նախնիք շատ ազնիւ կերակուրներ են կերել, բայց որ այսօր մենք չենք կարող ուտել եւ մարսել այն կերակուրքը, իրաւո՞ւնք է, որ նետենք մեր մի կտոր չոր հացը, որին սովորել է մեր ստամոքսը եւ որ հազար նեղութեամբ պահպանել էինք մեր եւ մեր զաւակների կենդանութիւնը ապահովելու համար։ Ո՞րը աւելի շուտ կարող է մեզ կշտացնել, մեր առողջութիւնը պահպանել՝ մեր ունեցած չոր հացը՞, որ ուտւում է, թէ այն շատ ազնիւ համարուած բանը, որ թէեւ կերել են նախնիքը, բայց մենք չենք կարող ուտել։

Չենք ուզում ասել, թէ երթանք Իտալիա եւ Իտալացոց ստիպենք թողուլ իրենց լատիներէնի հարաբերութեամբ աղքատ լեզուն ու խօսել հին հռովմէական գերապանծ լեզուով, կամ Ֆլորենդացուն ստիպել, որ Դանթէի «Աստուածային կատակերգութիւնը» լատիներէն թարգմանէ ու կարդայ։ Եւ չենք ուզում միմիայն այն պատճառով, որ մեր ցանկութիւնն է այս գործի մէջ այնպիսի փաստեր եւ օրինակներ հանդէս հանել, որ աւելի իրական աշխարհին պատկանելով, շօշափելի էին նաեւ լոկ գիր կարդալ գիտնալով մեր գրածը կարդացողին։ Այս պատճառով ասում ենք՝ երթանք Իտալիա եւ այնտեղ Իտալացոց, որ պիտի պսակուէին իրենց ընտրած աղջիկների հետ, ասենք՝ թողէ՛ք դորանց, տգեղ են, չունին այն ազնիւ եւ վերին գեղեցկութիւնը, ինչպէս էին ձեր նախնի մայրերը, որոնց պատկերքը եւ արձանները դուք ամեն օր տեսնում էք Վատիկանում։ Տեսէք, մինչեւ անգամ Միքել Անջելօյի ձեռագործքը, ի՜նչպէս գեղեցիկ են, ի՜նչպէս կատարեալ, ո՛րքան ներդաշնակութիւն կայ, ո՛րքան զուգապատշաճութիւն, ո՛րքան շնորհք, ինչ ճարտարութիւն, խելքդ ինչ է կտրում։ Կը գտնե՞ս մի հատ Իտալացի, որ թողնի իր հարսնացուն միմիայն այն պատճառով, որ նա նմանութիւն չունէր քո ցոյց տուած հոյակապ արձաններին։ Չէ՞ որ կասեն քեզ. «Պարո՛ն, մեզ կնիկ է հարկաւոր ներկայումս, իսկ մեր գեղեցիկ նախամարքը ապրեցան եւ մեռան երկու հազար տարի առաջ, եւ մեզ այս սերունդը թողեցին, որին այժմ դու չես հաւանում։ Եթէ մենք էլ քո խելքին ընկնինք, ասել է թէ առանց կնիկ պիտի մնանք, որովհետեւ ներկայ աղջիկները դոքա են, որ կան եւ դոցանից ուիրշ էլ չկան։ Բնութիւնը եւ ընկերական կեանքը կնիկ են պահանջում, կենդանի, շարժուն, ջերմութիւն եւ երակներում արիւն ունեցող էակներ։ Այն քարեղէն, մեռած անշարժ, սառը արձանները, որ մեզ ցոյց են տալիս, թէեւ այո՛, գեղեցիկ են, բայց ինչ օգուտ, որ ընկերական կեանքում չեն կարող մեր պէտքերին ծառայել։ Միմիայն նայելով նոցա սառը եւ անկենդան գեղեցկութեան վրայ կամ զարմանալով քանդակագործի հանճարեղ ճարտարապետութեան վրայ՝ բնութեան հարկը չէ վճարւում, մեր տունը չէ կառավարւում, մեր այգիքը չեն մշակւում, մեր կերակուրը չէ եփւում, մեր շորերը չեն կարւում կամ լուացւում։ Կարող ես, կրկնում ենք, գտնել գո՛նէ մէկ մարդ, որ լսէ քեզ եւ, վերացական գեղեցկութեան սիրահարուելով, իրական աշխարհի պէտքերը, այո՛, եւ իր մարդկային կոչումը ուրանայ»։

Մենք վերեւը աւելորդ համարեցինք լատին լեզուի առաջարկութիւնը, մանաւանդ այն պատճառով, որ նոյն բանը, նոյն առաջարկութիւնը կարելի է առնել եւ հայ մարդուն, որ նա խօսի Խորենացու կամ Եղիշէի ոճով ու լեզուով։ Յայտնի է, թէ ներկայ Հայի համար անհնար է այս, որովհետեւ նա չգիտէ այն ձեւ ու ոճը, նոյնպէս անհնար է Իտալացու համար, որովհետեւ լատինախօսութիւնը վաղուց արդէն թաղուած պրծած է հռովմէական Ֆորումի եւ Կապիտոլիոնի աւերակների տակ։

Ո՛վ չգիտէ Բենվենուտտօ Չելլինու հոյակապ նստոյցների արժանաւորութիւնը, յայտնի է, թէ եւրոպական մուզէօնների եւ անտիկասէրների համար շատ բարձր գին ունին, բայց, չնայելով սորա վրայ, կարո՞ղ ես իբրեւ դրամ գործ դնել նորա մետալիօնները։ Բազար որ տանիս, շինականը քեզ ալիւր ու եղ կը տա՞յ, որ բերես քո զաւակները կերակրես։ Թէ որ մի ընկերութեան մէջ փարայի եւ գռօշի սիքան ընդունում են եւ ճանաչում են, ու Չելլինու հրաշալի գործերի համար քեզ հաց չեն տալիս, ո՛րը կարող է քո պէտքերին ծառայել, Բենվենուտտօ Չելլինու մետալիոնները՞, թէ փարան կամ գռօշը։

Ասենք թէ ես պսակուած եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ, բայց երբ որ իմ կեանքը նորա կեանքի հետ անքակտելի կապերով կապուած է, երբ նա իմ զաւակների մայրն է, իմ տան կառավարիչը, ի՞նչպէս ես կարծում, ես դուրս կը ձգե՞մ նորան, երբ գաս ու քարոզես ինձ մէկ կողմից նորա տգեղութիւնը, միւս կողմից «Հայոց աշխարհի փափկասուն տիկինների» գեղեցկութիւնը։ Ասենք թէ խելագարուեցայ եւ դուրս ձգեցի, դորանով ի՞նչ կշահուիմ. այն փափկասուն տիկինները կը կենդանանա՞ն, որ գան իմ պէտքերին ծառայեն։ Իսկ թէ առասպելի մէջ, Շամիրամը իր թալիսմաներով եւ Առլեզներով չէ կարողանում Արայի նոր անշնչացած դիակը կենդանացնել, ես երկու հազար կամ երեք հազար տարուայ մեռած գնացած կանայքը՞ պիտի կենդանացնեմ եւ այն այս իրական աշխարհում, այս անողոքելի դարում, որի թագաւորը չէ մի որպիսի եւ իցէ քնաբեր նանիկ, այլ այն արգասաւոր սկեպտիցիզմը, որ վերցնում է մարդկային մտքի ամլութեան նախատինքը։

Հեռու ենք մենք մեր այս գործը այս տեսակ օրինակների շատութիւնով բեռնաւորելու դիտաւորութիւնից, որովհետեւ աշխարհի երեսին ոչինչ այնքան շատ չկայ, որքան մի բնական երեւոյթի կամ իրողութեան օրինակ։ Բացի սորանից, այն բանը, ինչ որ անցել է մեր լեզուի գլխից, ո՞ր ազգի լեզուի գլխից չէ անցել։ Հաւաքել այդ բոլորը եւ նոցանով խճողել ու հաստացնել մեր աշխատութեան փորը ձանձրալի է թւում մեզ եւ կարծում ենք, որ ընթերցողք եւս իրաւունք կ՚ունենային ձանձրանալու։ Բայց մի քանի օրինակ հարկ եղաւ դնելու, որովհետեւ չկամեցանք չոր դրութեններով միայն շատանալ։ Բայց այս օրինակները դրինք՝ ոչ թէ խոստովանելով հին լեզուի դրական գեղեցկութիւնը, կամ նորի դրական տգեղութիւնը, ո՛չ, այլ միայն թոյլ տալով, եւ թոյլ տալուց ետքը՝ նոյն իսկ օրինակներով մեր դրութիւնը պաշտպանելու եւ հակառակ կարծիքները շօշափելի փաստերով մերժելու։ Խելքը գլխին մարդը տեսնում է պարզ, որ հին լեզուի իրաւունքը երբէք աւելի չէ նոր լեզուից, հին լեզուն աւելի գեղեցիկ չէ, քան թէ նորը, հին լեզուն աւելի ուժով չէ, քան թէ նորը, թէեւ սա հին լեզուի եւ հարիւրում մասի չափ էլ մշակուած ու գործածուած չէ։ Խոստովանում ենք, որ նոր լեզուի մէջ կան թերութիւնք, կամ ճապաղութիւնք, աւելի իրաւունք կար զարմանալու, եթէ չլինէին դոքա, որովհետեւ այդ լեզուն մինչեւ այժմ գրի տակ ընկած չլինելով եւ չմշակուելով, բնականապէս պիտի ունենար այդ թերութիւնքը։ Բայց հին լեզուն նոյնպէս չունի՞ իր թերութիւնքը։ Նորա մէջ կան բառեր, ձեւեր, որ նորի մէջ չկան, որովհետեւ շատ այդպիսիների գաղափարքը պէտքերի հետ միասին կորած են եւ չկան ներկայ Հայի համար, բայց եւ նոր լեզուն ունի իր կենդանի եւ շարժուն ձեւերը ու ոճերը, որպէս ներկայ գաղափարների եւ պէտքերի յայտարար, որ հնումը չկան։ Եւ ինչո՞վ կը տաշուին, կը կոկուին նոր լեզուի պակասութիւնքը, եթէ ոչ մշակութեամբ եւ գրի տակ ձգելով։ Ինչո՞վ կը սահմանափակուին նորա ճապաղութիւնքը, ինչո՞վ կ՚ազնուանան նորա ձեւերը եւ ոճերը, եթէ ոչ ուսումնասիրելով այդ լեզուն, գործ դնելով նորան եւ օրէ օր աճեցնելով։ Իրաւունք ունի Բէկոնը, մինչ ասում է. «Կարդալը հարստացնում է մարդու միտքը, խօսելու մէջ վարժուելը յաջողագիւտ է անում նորան, իսկ գրելը սովորեցնում է ճշտութիւն»։ Իրաւ որ, կենդանի խօսքը աւելի ճապաղ է, քան թէ գրութիւնը, որ աւելի քիչ խօսքով իմացնում է նոյն գաղափարը։ Յայտնի է թէ նոր լեզուն, ապաստան մնալով միմիայն հասարակ ժողովրդի բերնին, պիտի ճապաղ լինէր ընդհանրապէս, որովհետեւ գրի մէջ չմտնելով՝ ճշտուած եւ սխմուած չէին նորա ձեւերը կամ ոճերը։

Կարող են մեզ ասել, թէ մինչեւ այժմ մեր բերած վկայութիւնքը եւ ապացոյցքը աւելի վերաբերւում են այն խնդրին, թէ ո՞րը պիտի նախընտիր համարենք՝ հի՛ն, թէ՛ նոր լեզուն, քան թէ այն պատճառներին, թէ ինչու համար չէ կարելի առաջ տանել նոր լեզուի մշակութիւնը հին լեզուի ազդեցութեան ստրկանալով։

Բայց սորա ընդդէմ մենք ասում ենք, որ հին լեզուն նորից նախընտիր, գեղեցիկ եւ մշակուած համարուիլը, շատ պինդ կապուած լինելով նոր լեզուն բռնաբարելու եւ հնի ազդեցութեան ստրկացնելու անխորհուրդ ձգողութեան հետ, այո՛, մեր փաստերը երկու խնդրի ընդդէմ եւս կարող են գործ դրուել։ Որովհետեւ, եթէ հին լեզուն նախընտիր համարելով՝ նորը անարգելը եւ ոտնակոխ անելը նմանում է կենդանի զաւակի սպանելու, այն պատճառով, որ նորա մեռած մայրը աւելի գեղեցիկ էր, նոյն այն հին լեզուի գեղեցկութեան պատճառով նոր լեզուն էլ քաշկռտել եւ ժողովրդի իրաւունքը բռնաբարելով, կենդանին մեռեալի հետ պատանքելը նմանում է այն բանին, թէ, տեսնելով, որ նորածին, բայց կենդանի մանուկի քիթը աւելի երկայն է, քան թէ նորա մեռած մօր քիթը, մտածող լինի կտրել դանակով աւելորդ երկայնութիւնը, կամ եւ թէ կարճ է, աքցանով քաշելով՝ երկարացնել, որ միաչափ լինի մօր քթի հետ, նոյնպէս եւ միւս բոլոր անդամները կամ գոյնը։ Պարզ է, թէ այնպիսի գործողութիւնք նորածին մանուկի կազմուածքի վրայ, անշուշտ մահառիթ են, եւ եթէ մահ էլ չպատճառեն, ապա ուրեմն պիտի համաձայնել, որ աւելի այլանդակում են մանուկի կերպարանքը, քան թէ գեղեցկացնում. պատճառ, բնութեան անբռնաբարելի իրաւունքի վրայ չէ կարելի անպատիժ ձեռք բարձրացնել։

Յայտնի է, թէ մանուկը, բնականապէս, պիտի աճէ եւ զօրանայ այն կերպարանքի տակ, ինչ կերպարանքով ծնել է իր մօրից, կրթութիւնը եւ դաստիարակութիւնը պիտի օգնեն նորան, որ նա դառնայ ընկերութեան պիտանի անդամ։ Բայց իր մօրը նման չէ, կամ այնպէս գեղեցիկ չէ։ Այս խնդիր չէ, այլ ցնո՛րք։ Կարող է նա իր մօրը չնմանելով աւելի գեղեցիկ լինել իր տեսակի մէջ, երբ նորա կազմուածքը պնդանայ եւ ծաղկի, կարող է նա եւ գեղեցիկ չլինելով, իր ընդունակութեամբ եւ լուսաւորութեամբ հարիւր անգամ նախընտիր եւ հարիւր անգամ պիտանի լինել, քան թէ նորա մեռած մայրը։ Այսպէս եւս նոր լեզուն չպիտի ստրկանայ հնին, այլ պիտի մշակուի ինքնուրոյնաբար։ Թող ներկայ մեր պէտքերին անհրաժեշտ ընդունակութիւնը եւ ձգականութիւնը ունենայ, մենք գեղեցութեան ճարտարապետից կամ սիրողից կը խնդրենք, որ իր չափը ծոցը դնէ, որովհետեւ նորը, ընդունակութիւն եւ ձգականութիւն ստանալով, պիտի եւ նոր չափով չափուի. մեր հնասէրի չափը նորա համար կա՛մ կարճ է, կա՛մ երկայն։

Բայց, լսում ենք, այստեղ բարձրանում են ձայները, թէ «նոր լեզուն առաջացել է տաճկական տրամաբանութեան տակ, եւ թէ նորա մշակութիւնը առաջ չտարուի հնի ազդեցութեան ստրկացնելով, այն ժամանակ էլ հայկաբանութիւն չմնալ, այլ սոսկ տաճկաբանութիւն եւ այլն եւ այլն»։

Խոստովանենք, թէ նոր լեզուի տրամաբանութիւնը շատ մօտ է տաճկական լեզուի բաղդասութեան, բայց ինչ կանես, երբ բոլո՜ր ազգդ այդ տրամաբանութեամբ եւ այդ բաղդասութեամբ է խօսում։ Մոռցնել նորան այդ բոլորը եւ քաշել տանել հին լեզուի տրամաբանութեան տակ, համազօր է հին լեզուն քարոզելու, որ իր կամքով համազօր է մարդկային կենդանի խօսքը ուրանալու։ Այն մարդը, որ մի անգամ հիմնաւորապէս հասկացել է լեզուի խորհուրդը, նորա պաշտօնը, այնպիսին երբէք չէ կարող այսպիսի ոչինչ բաների առջեւ ընկրկիլ։ Ինձ հարկաւոր է, որ իմ միտքը առջեւիս կանգնած մարդը հասկանայ։ Ես, գործ դնելով նոր լեզուն, կատարելապէս հասնում եմ իմ նպատակին, եւ այն մարդը հասկանում է իմ միտքը։ Բայց ձեւերը եւ տրամաբանութիւնը մօտ է եղած տաճկականին, ինձ ինչ փոյթ. կամ ինչ օգուտ իմ բուն հայկական ձեւերով կամ հայկական տրամաբանութեամբ խօսելուց, երբ լեզուն այն ձեւերի տակ զրկuում է իր խորհրդից եւ չէ կարում վարել իր պաշտօնը, երբ խօսօղը չէ հասնում իր նպատակին, որովհետեւ նորա խօսակիցը չէ հասկանում նորա միտքը այն ձեւերի տակ։ Տաճկական տրամաբանութիւնը կամ բաղդասութիւնը, նոր լեզուի վրայ ոչ Մարկոսը պատուաստեց եւ ոչ Կիրակոսը, բնութիւնը, պատմական դէպքերը եւ հազարամեայ ժամանակները տուին նորան այն ձեւ ու կերպարանքը, կարո՛ղ ես անցած գնացած բաների ընդդէմ պատերազմել, կարող ես բնութեան ընդդէմ ճակատ ճակատի պատերազմել։ Այս տեսակ ձգտողութեան տէր մարդիկը, եթէ ուրիշ բան չգիտեն, գո՛նէ պիտի ենթադրել, որ Աստուածաշունչ կարդում են։ Մենք էլ այս պատճառով դիմում ենք դէպի նորա օգնութիւնը։ Ինչի՞ համար, լորը եւ մանանան թողած, Եգիպտոսի սոխ ու սխտորն էր յիշում Իսրայէլը։ Յայտնի է, թէ մեզ ամեններիս համար, մեր ներկայ հասկացողութեան եւ ճաշակի համար աւելի ազնիւ եւ աւելի նախընտիր են լորը եւ մանանան, քան թէ սոխը եւ սխտորը։ Պատճառը շատ պարզ է. որովհետեւ Իսրայէլը, դարաւոր ժամանակներով Եգիպտոս մնալով, ընտանացել էր եգիպտական բնութեան, նորա ճաշակը եւ հասկացողութիւնը գոյացել եւ զարգացել էին այն բնութեան ազդեցութեան տակ եւ այժմ մեզ նախընտիր համարուած լորը եւ մանանան չէին կարող բռնել նորա համար Եգիպտոսի սոխի եւ սխտորի տեղը։ Կարո՛ղ ես քո կամքով կամ սենեակիդ մէջ թուր շողացնելով՝ պատգամ տալ 5 միլիոն ազգիդ, որ նա թողու իր սովորական ձեւ ու ոճը ու առնու կամ հպատակի հին լեզուի ձեւին, ոճին կամ տրամաբանութեան։ Եթէ ցերեկը ամպը եւ գիշերը կրակէ սիւնը, եթէ Եհովայի որոտները Սինայի գլխից եւ Մովսէսի պատուէրները այնքան ազդեցութիւն չունէին մի խումբ իսրայէլի վրայ, որ նա ամեն օր չյիշէր Եգիպտոսի շօշափելի աստուածները, եթէ այս բոլորը հերիք չէին նաեւ Ահարոնի համար, որ նա ոսկեղէն հորթը չձուլէր, քո հրամանը կամ պատգամը կարծում ե՞ս, թէ տեղ կը հասնի եւ հինգ միլիոն ազգիդ գլխին հին լեզուի տրամաբանութիւնը կը հանգչի, ինչպէս «վերնատան հրեղէն լեզունե՞րը»։ Մեղաւոր էր Իսրայէլը, որ Եգիպտոսի մէջ տեսանելի եւ շօշափելի աստուածների սորված լինելով՝ չէր կարող հասկանալ մի անտեսանելի եւ անշօշափելի Աստուած։ Կարելի՞ է դատապարտել նորան, եթէ նորա հասկացողութիւնը գոյացած եւ աճած լինելով եգիպտական բնութեան, եգիպտական ադմոսֆերի ազդեցութեան տակ, գաղափար չունէր ազատութեան էական սկզբունքի մասին։ Յայտնի է, թէ Եհովան շատ վաղ էր մի այդպիսի ժողովրդի համար եւ այնքան վաղ, որ նաեւ հազար տարի ետքը Իսրայէլի խունկերը ծխւում էին բարձրավանդակների վրայ եւ զոհերի ծուխը բարձրանում Բահալին եւ Աստարդին։ Բայց Հռովմայեցոց Պալեստինին տիրելու ժամանակները, Բահալը եւ Աստարդը ունէ՞ին դարձեալ իսրայելացի պաշտողներ։ Յայտնի է, թէ չէ, թէեւ այն ժամանակ Իսրայէլը էլ ո՛չ ամպ էր տեսնում, ո՛չ սիւնը, ո՛չ Եհովայի կրակն ու բոցը, ո՛չ Մովսէս կար եւ ո՛չ Եղիա։ Ի՛նչ է պատճառը, որ Եգիպտոսից դուրս եկած օրից այնքան դարաւոր ժամանակներում, ինչ որ չկարողացան արգելել Եհովայի, Մովսէսի եւ միւս մարգարէների աւտօրիտէտը, Իսրայէլը ինքը իրեն դադարեցաւ եւ խափանեց Բահալի եւ Աստարդի պաշտօնները։ Յայտնի է, թէ իսրայէլական բնութիւնը յեղափոխութեան տակ ընկնելով այդ դարաւոր ժամանակամիջոցում, Եգիպտոսի ազդեցութիւնը նորա վրայից կտրեց եւ դորա հակառակ Եհովայի ազդեցութեան տակ մնալով՝ էլ չէր կարող տեսանելի եւ շօշափելի աստուածների հնազանդուիլ, որովհետեւ նորա իմացական հասակը բարձր էր այժմ, քան թէ Նաբուգոդոնոսորի վաթսուն կանգուն արձանը։ Այս յեղափոխութիւնից էլ մինչեւ այսօր երկու հազար տարի անցաւ եւ այս երկու հազար տարուայ մէջ Աւետարանի ձայնը Իսրայէլի անկաջից չկտրուեցաւ, բայց նա ոչ միայն չկամեցաւ լսել, այլ Մովսէսի քարոզած պարզ Եհովայի կրօնի վրայ պատուաստեց նաեւ մարտադիր եւ ժողովական կանոններ, որ յայտնի են թալմուտի անունով, որով տրամագծական հակադրութեամբ մանաւանդ հեռացաւ օտարացաւ Աւետարանի վարդապետութիւնից, եւ աւելի եւս, քան թէ Մովսիսական կրօնը։ Եթէ դարաւոր սովորութեան, բնութեան եւ պատմական դէպքերի ազդեցութեանց մէջ չփնտռենք այս բաների բուն պատճառքը, ի՞նչպէս պիտի հասկանանք եւ մեկնենք երեւոյթը, որ լոկ բնական հետեւանք են այն ազդող պատճառներին։

Հեղեղը, որ իջնում է սարից, կարգելուի՞, եթէ մտածես պատ քաշել նորա առջեւ եւ քո տունը այդ ճամփով փրկել. չէ՞ որ աւելի խելքի մօտ է խանդակներ փորել եւ հեղեղի յորցանքը այն սահմանի մէջ ուղղելով՝ նորա ապականող եւ աւերող ուժերից փրկուել։ Բնութիւնը կրա՛կ է, կ՚ա՛յրէ, կը մաշէ, եթէ անմիջապէս եւ կոպտութեամբ վարուիս նորա հետ, բայց, չնայելով սորա վրայ, բնութիւնը անյաղթելի չէ, եթէ կարգով ճամփով, դարձեալ բնական հնարներով ընդդէմ դուրս գաս նորան։ Մինչեւ Ֆրանկլինի շանթարգելը, որ հազար տարի Մասիսի նման ապառաժ էլ դէմ անէիր կայծակին, կարո՞ղ էիր քեզ ապահովել նորա հարուածից։ Բայց տե՛ս, բնութիւնը դարձեալ զէնք տուեց քո ձեռքը։ Մի երկաթէ ձող է, բայց բորբոքուած կրակի վրայ ջուր ածելու պէս, նստեցնում է օդի ելեքտրականութեան գործունէութիւնը եւ ապահովում է քեզ ու քո տունը։ Ի՛նչ է պատճառը, որ Մասիսի նման ապառաժի չկարողացածը կարողանում է մի չնչին երկաթի կտոր։ Յայտնի է, թէ, Մասիսը դէմ դնելով կայծակին, մի անգամ խելքիդ նստեցրել էիր, որ պիտի կարողանաս այն ահագին հսկայի ուժով յաղթել բնութեան, մինչդեռ բնութիւնը ծաղրում է նաեւ Հիմալայի, Չումալարի եւ Դաւալագիրի հսկայութիւնքը, ուր է մնում նոցա հետ համեմատելով մեր մէկ թիզ Մասիսը։ Բայց երկաթը, որ դէմ ես անում նորան, այնտեղ քո խորհուրդը բռնանալ չէ բնութեան վրայ, այլ ուղղութիւն տալ նորան եւ սահմանափակել նորա կարողութիւնը, որ իբրեւ ելեքտրականութեան լաւ առաջնորդ, կամուրջ է լինում օդի եւ երկրագունդի մէջ, այնպէս որ ատմոսֆերի ելեքտրականութիւնը, այն կամուրջի միջնորդութեամբ կպչելով երկրագունդի ելեքտրականութան հետ, կապւում է եւ ուղղւում է դէպի երկրագունդի ելեքտրական կենդրոնը, որ նոյն պիտի լինի եւ նորա երկրաչափական կենդրոնի հետ, որովհետեւ ջերմութիւնը նոյնպէս աղբիւր է ելեքտրականութեան, եւ որովհետեւ երկրագունդի կենդրոնը հալուած վիճակի մէջ է իր անչափելի բարձր աստիճան ջերմութիւնից։

Եթէ Հայոց ազգը, դարերով ստրկանալով Պարսից, Մոգոլների, Սելջուկեան Թաթարների, Արաբացւոց, Օսմանցոց, Եգիպտացոց կամ դեռ չգիտեմ ինչացոց, այն պատմական դառը դէպքերի տակ ընկճուած, մեռած ու հոգին բերանը եկած, չէր կարող բնական օրէնքի ազդեցութիւնքը քերել իր վրայից, չէր կարող չընդունել այն տիպը կնիքը, որ այնքան դարերով, կրակով եւ բարձրաստիճան ճնշողութեամբ դրոշմում էին նորա փափուկ սրտի վրայ, եթէ նորա կեանքը ենթարկուած էր այն ազգերի անպայման ազդեցութեան, միտքը, որ կեանքի հետ լծակից է, լեզուն, որ մտքի յայտարարն է, ի՞նչպէս կարող էին ազատ մնալ այն ազդեցութենից։ Մի տեղ խոտ, մի բուռը հող դնում ես մէջտեղը ու ետքը բոլոր աշխարհը ծածկում ես ջրհեղեղով, էլ խե՞լք է այնուհետեւ պահանջել, որ խոտը չոր մնայ, կամ հողը չցրուի։ Յայտնի է, թէ Հայոց ազգը Գէդէօնեան բրդի կամ Մովսիսեան մորենու սքանչելի որակութիւնքը չէր կարող ունենալ, որ ցօղը նորան չթրջէր կամ կրակը չէրէր։ Դեռ մեծ տղամարդութիւն է Հայոց ազգի կողմից, որ այնքան կարողացել է պահել, որ այսօր մեզ պէս ազգի կորած շուարած որդիքը կարողանում են նորա կենդանի խօսքով երկու տող գրել։ Այո՛, մենք շատ խոտեր գիտենք, որ այսպիսի ջրհեղեղներից փթեցան, շատ հողեր գիտենք, որ ցիր ու ցան եղան, որոնց անունն անգամ մոռցուած է այսօր։

Լա՞ւ է եղել, վա՞տ է եղել, խնդիրը այդ չէ։ Ամեն մարդ գիտէ, որ այդ սոսկալի տարաբաղդութիւնք էին, զարհուրելի հարուածներ, սարսափելի փոթորիկներ, որ անցան մեր ազգի գլխից, բայց որ եղել են ու պատահել են եւ իրենց հետքն էլ թողել են ազգի կեանքի, նորա մտքի եւ նորա լեզուի վրայ, կարելի՞ է այս բոլորը ուրանալ եւ քերել հանել։ Ոչ ոք ուրախ չէ, ոչ մէկին սիրտը չէ փառաւորւում մեր յիշատակարանների կէսը արիւնոտ, իսկ կէսը դարւաոր արտասունքից փթթած թերթերը դարձնելու ժամանակ, բայց ի՛նչ օգուտ. անցածը յետ կը գա՞յ։ Եթէ մնար հայկական անկախութիւնը, գուցէ հայկական լեզուի տրամաբանութիւնն էլ մնար անարատ ու այսօր իր տաճկական տրամաբանութեամբ չվշտացնէր մեր պարոնների կոյս անկաջը, բայց որ հայոց անկախութեան շինուածքը կործանուել ու կտորներն էլ Նեվայից բռնած մինչեւ Եաւա հասել, եթէ ազգը հազար տարիներով ծանր ստրկութեան մէջ շատ անգամ ստիպուել է կամ թաքուն խօսել, որ իր չարչարողը չտեսնէ նորա խօսածը ու գլխին չզարկէ, կամ պարապ միջոց գտած ժամանակը այնպէս արագ խօսել, որ չարչարողը վրայ չհասնի եւ այս պատճառով բառերի ձայնաւորքը թողնել, կամ ձայնը չլսուելու համար ակռաները եւ պռոշները սխմած երկար ձայնաւորները դէպի կարճ փոխել, մէկ խօսքով՝ եթէ ազգը ստիպուել է, հայախօսութիւնը որպէս մաքսանենգութիւն հազար արկոսների աչքից ծածկելով, որպէս մի սրբազան աւանդ սիրտը բերանը եկած այսօր այս կերպարանքով բերել թողել ներկայ սերունդին, այդտեղ հայկական տրամաբանութիւնը կարելի՞ է պահանջել։ Ո՞ր խիղճն է, որ պիտի ներէ, ո՞ր ձեռքն է, որ պիտի բարձրանայ մի գաւազան էլ այստեղ նորա գլխին հասցնելու՝ «ձայնդ կտրի՛ր, տաճիկ տրամաբանութեամբ ես խօսում, թէ խօսում ես, խօսիր ինչպէս խօսել են քու նախնիքը, բուն հայկական տրամաբանութեամբ»։ Capeau bòs degoutent puriste։

* ^* *

Աղեքսանդրեան դպրոցի ծաղկեալ ժամանակը բանի վարդապետութիւնը ոչ   զուր տեղը մինչեւ այն աստիճան էր հասուցած, որ մինչեւ անգամ եւ քրիստոնէութեան մէջ անկիւնաքար դարձաւ. «’ի սկզբանէ էր բանն եւ բանն էր Աստուած եւ Աստուած էր բանն. նա էր ’ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն ինչ նովաւ եղեւ եւ առանց նորա եղեւ եւ ո՛չինչ որ ինչ եղեւն. նովաւ կեանք էր»։

«Ախ՝ լեզուն, լեզուն. լեզուն որ չըլի՝ մարդ ընչի՞ նման կ’ըլի», - աղաղակում է նահատակ Աբովեանը։

Եւ արդարեւ, բանը Աստուած է, արդարեւ ամեն բան նորանով է եղել, նորանով է լինում եւ պիտի լինի։ Լեզուն է այն սարսափելի ուժը, որի ընդդէմ տկար են նաեւ միլիոնաւոր բարբարոսների սուինները։ Բնութեան ահարկու ուժերից յետոյ, որպիսի են ելեքտրականութիւն, ջերմութիւն եւ այլն, լեզուն առաջին զօրութիւնն է, որ յայտնւում է բնութեան մէջ՝ բովանդակուած բարոյական աշխարհում։ Լեզուն է ազգութեանց դրօշակը, լեզուն է նոցա որպիսութեան եւ վիճակի յայտարարը։ Չկայ աշխարհիս երեսին ազգ, որ բարբարոս լինելով՝ լինէր վսեմացած, չկայ նոյնպէս ազգ, որ քաղաքագործուելով՝ բարբարոս լեզու ունենար։ Պատճառ, սոքա երկուքը եւս կապակից են իրար հետ եւ մինը չէ կարող առաջ երթալ առանց միւսին, մինը չէ կարող յետ մնալ եւ աւերուել առանց միւսին։ Լեզուն ըստ ինքեան մի աման է, որով մարդը թափում է իր միտքը իր նմանների մտքի մէջ. սա է այն կամուրջը, որի վրայով կարող են ազատօրէն ընթացք ստանալ մտքերի առ եւ տուրքը։ Անլեզու մարդու վիճակը, այսինքն՝ մունջի արտասուելի վիճակը է ամենամեծ պատուհասը, որին կարող էր ենթարկուել մի մարդ։ Կոյրը մխիթարւում է լեզուով, ձեռքից եւ ոտքից ընկած մարդը մխիթարւում է լեզուով. պատճառ, լեզուի միջնորդութեամբ իր կարիքը յայտնելով մերձաւորին՝ գտնում է իր համար օտար աչք, օտար ձեռք ու ոտք։ Ստո՛յգ է, չեն սոքա, որպէս կարող էին սպասաւորել նորա սեփականքը, բայց եւ այնպէս ի՜նչ համեմատութիւն կայ սոցա եւ մունջի մէջ։ Այն թշուառը աչք ունի, ձեռք ու ոտք ունի եւ շատ անգամ մի առոյգ առողջութիւն ընդհանուր կազմուածքի. տեսնում է, շօշափում է, ճաշակում է, հոտոտում է, հետեւաբար եւ ամեն վայրկեան արտաքին աշխարհի տպաւորութիւնքը թափւում են նորա զգացողութեան վրայ։ Բայց պիտի մնան նոքա այնտեղ, որպէս մի անելանելի վիրապում եւ պիտի մաշեն եւ չարչարեն այն զոհը, որ հնար չունէր դուրս թափելով նորանց՝ թեթեւանալ իր բեռներից։ Այս է գէթ այն ցաւը եւ թշուառութիւնը, որ նա զգում է, բայց սորանից աւելի թշուառութիւն կայ, որին թէեւ ենթակայ է նա, բայց չգիտէ։ Իմացական աշխարհը փակ է նորա դիմաց։ Ահա այն սոսկալի վատաբաղդութիւնը։ Ոչ մի գաղափար, որ մարդկութիւնը արիւնի գնով մշակել էր, չեն նորա համար։ Նա չգիտէ մինչեւ անգամ, թէ ի՛նչ է ինքը, ի՛նչ պաշտօն ունի ամենաբարի բնութեան գոգում կատարելու, մինչեւ ո՞ւր հասնում է իր նմանների (ո՛չ մունջերի) կարողութիւնքը եւ ձգտողութիւնքը։ Նա չգիտէ թէ ի՞նչ տեղից եկաւ եւ ո՛ւր է գնում։ (Թէեւ այս բանը եւ շատ ուրիշների համար տակաւին գաղտնիք է, բայց գոհութիւն բնութեան, օրէ օր այդ անթափանցելի վարագոյրը անօսրանում է)։

Մունջը, մի փոքր աւելի լաւ է դրուած բնութեան մէջ, քան թէ վերին աստիճանի կերպարանագործուած կենդանիքը, եւ այս է նորա էութեան գագաթնակէտը։ Նորա համար չկայ բարոյական խնդիր։ (Եթէ գիտեն սորանից աւելի թշուառ վիճակ, թող ասեն մեզ. մենք գոնէ, չգիտենք)։

Բարոյական խնդի՞ր… Ո՞ւր է դորա աղբիւրը, միթէ դո՞ւրս է դա մարդկութիւնից, որ մունջ մարդ լինելով՝ անմասն է նորանից։ Բանն էլ այս է, որ մունջը բարոյապէս մարդ չէ, վերեւն էլ ասացինք, մունջը է անբան կենդանիների ամենակատարեալը. եթէ օրանգութանգի կամ կօրիլլի համար կայ բարոյական խնդիր, ապա ուրեմն կայ եւ մունջի համար, բարոյական խնդիրը կարող է լինել միմիայն լուսի մէջ, եւ «եւ խաւար նմա ոչ եղեւ հասու»։ Կարծեմ աւելորդ էր ասել, որ այս լոյսը լեզուն էր։ Բնական աշխարհի լոյսը եւս մի միջնորդ է, որ բնութեան մէջ, նորա ձեռքով կատարուին այս ու այն պաշտօնակատարութիւնքը, իսկ բարոյական աշխարհում լեզուն է այդ միջնորդը, որի սպասաւորութեամբ կատարվում են իմացականութեան պաշտօնակատարութիւնքը։ Թէեւ մենք ընդհանրապէս կուսակից ենք փորձական եւ վերացական փիլիսոփայութեան, որպէս աւելի դրական տեսութեան, բայց այս խնդրի մէջ բնաւ սխալ չէ եւ եզրակացականը եւ մենք առանց յողդյողդուելու կարող ենք մի անհատի մի մունջ մարդու տեղ առնուլ մի ամբողջ ազգ՝ նոյնպէս զուրկ լուսից, նոյնպէս անծանօթ քաղաքագործութեան արդիւնքներին, նոյնպէս անլեզու վերաբերութեամբ նաեւ այնպիսի ըմբռնողութեանց, որ առաջին աստիճանքն էին լուսաւորութեան, թո՛ղ վսեմ խնդիրները, եւ ահա ճշմարիտ էր այն սարսափելի վճիռը եւ նոցա վրայ, որպէս մի մունջ անհատի վրայ։

Նոքա, որ արդէն գուշակեցին, թէ ինչ էր մեր ասելիքը, տեսնում ենք, որ քիթերը կախում են եւ երեսները թթուեցնում, բայց մի՛ շտապէք քարկոծել մի մարդ, որ խօսում է այն ազգի մասին, որին ինքը եւս անդամ է, ինչպէս նորա ընթերցողքը, մի՛ դատապարտէք նորան, եթէ նա այն ծանր վճիռը դնում է իր ազգի վրայ, անկողմնապահ ճշմարտութեան անունով։ Պակա՞ս էր նորա սէրը դէպի իր ազգը, քան ձեր սէրը. դժուար թէ կարողանաք ապացուցանել։ Բուն այն ճշմարիտ սէրը, որ չի հնանում, որ չէ վախենում, բուն այն անխորտակելի շղթան, որով բնականապէս կապուած է նա իր ազգի հետ, ստիպում է նորան խոստովանել այս արտասուելի ճշմարտութիւնը։ Կարելի էր քարոզել նորան այն ժամանակ, եթէ նա, սեւը սեւ եւ սպիտակը սպիտակ խոստովանելով, յանցանք համարէր սեւին իր սեւութիւնը, որպէս նաեւ՝ սպիտակին իր սպիտակութիւնը։ Բայց որովհետեւ նա գիտէ, թէ ի՞նչ բնական օրէնքների ազդեցութեամբ երեւում են այդ գոյները, եւ որովհետեւ այս գիտակցութիւնը չէ կարող թոյլ տալ, որ նա դատապարտէ այդ գոյները, ուստի քանի որ նա ներկայ եղած ճշմարտութիւնն է խոստովանում, իրաւունք չունիք եւ չէք կարող նորան քարկոծել՝ առանց ստութեան եւ խաւարի պաշտօնեայ դառնալու։ Սխալ է նորա տեսութիւնը՝ ապացուցէք. բայց եւ ո՛չ այդ դիպուածում իրաւունք ունիք դատապարտել նորան, եթէ նա այդպէս էր ճանաչում իր հոգու կարողութիւնքը լիամասն կերպով լարելով։ Արդէն ըստ ինքեան արժանի է յարգութեան ամեն մարդ, որ առանց վարագուրելու եւ կեղծաւորուելու պարզապէս եւ որոշակի հրապարակ է հանում իր իմացական կարողութեան արդիւնքը։ Եւ ամեն այդպիսի մարդ, թէեւ լինէր սխալուած, այնուամենայնիւ այնքան մեղաւոր է, որքան սեւ գոյնը իր սեւ լինելում։ Ոչ միայն մեր ազգի մէջ, այլ նաեւ շատ լուսաւոր ազգերի մէջ, սրտի անխարդախ եւ անկեղծ խոստովանութիւնը չէ գտել տակաւին այն գնահատութիւնը, որ արժանի էր նորան միայն նորա անկեղծ եւ անխարդախ լինելու համար։ Թո՛ղ նորա ուրիշ արժանաւորութիւնքը։ Ո՜րքան սաստիկ է խաւարի բռնակալութիւնը, ո՞րքան հեռու է տակաւին մարդը այն աստիճանից, ուր միայն արժանի էր այս վսեմ անունին լիամասն կերպով. խնդիր, որ զայրացնում է զգայուն սրտի վէրքերը։

Ազգը բաղկանում է ընտանիքներից, ընտանիքը՝ անհատներից։ Ազգը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ժողով անհատների, որոնց մէջ կային հասարակաց բաներ, հասարակաց ըմբռնողութիւնք, հասարակաց ձեւ ու ոճ այդ ըմբռնողութեանց համար։ Թող յատկութիւնքը, որ շատ անգամ սխալ, քան թէ ուղիղ, որպէս հասարակաց վերագրւում են այս կամ այն ազգին։ Ուրեմն ազգը է մի մեծ ընտանիք, ուրեմն ազգը է մի մեծ եւ հսկայ անձնաւորութիւն։ Այո՛, ազգութիւնը է մի վերացական անձնաւորութիւն եւ երբ չկար այդ անձնաւորութիւնը, եւ ազգութիւնը չքացած էր։ Այնուհետեւ ամեն բան ընկնում է բնութեան վերլուծիչ ազդեցութեան տակ, քայքայւում է կազմուածքը, ցնդում են նորան կազմող տարերքը։ Հարկ չկայ ասել, որ առաջին մահացուցիչ հարուածի հետ դադարում է եւ բարոյական խնդիրը։ Սա չէ նմանում այն նիւթական տարերքներին, որոնք, կապուած լինելով բնութեան օրէնքներով, պիտի աստիճան աստիճան թողուին իրենց կերպարանքը, ո՛չ, բարոյական խնդիրը չքանում է ական թօթափել։

Ժամանակի հարուածը վաղուց արդէն հասուցել է մեր ազգին այս բարոյական մահը. այսօր մենք վերլուծւում ենք, քակւում ենք միայն նիւթապէս ազգային անձնաւորութեան վերաբերութեամբ։ Ո՞ր դիակը դաշտումը վեր ընկնի, որ կենդանիք նրան չմաքրազարդեն, երբ կարող է նա ազատ մնալ ջերմութեան, խոնաւութեան լուսի եւ օդի, մէկ խօսքով՝ նորան շրջապատող արտաքին աշխարհի ազդեցութիւնից, քանի որ կորուցել էր այդ ուժերին դէմ դնող անձնապահական զօրութիւնը, կեանքը, որ անդադար շարժելով՝ առ ու տուրի մէջ էր այդ ներգործողների հետ։

Ինչ մնաց մեզ՝ անհատներիս, հասարակաց ազգութեան անունով։ Կրօ՞ն, քանիսը հաշւում եմ, լուսաւորչական, հռովմէական, բողոքական, յունական, լեզո՞ւ, ա՛հ, աչքդ լոյս, ես էլ դորա քամակիցն եմ. ո՞ւր է։ «Ուրեմն մեր ազգը անլեզո՞ւ է»։ Դու ես ասում։ «Լեզու չէ՞, որով գրում ես այս տողերը»։ Ո՛հ, եթէ սա լինէր հասարակաց ազգի, ո՛չ սա, այլ երկու աստիճան տակաւին սորանից ցած լինէր մի հասարակաց լեզու, գլուխս քարը կը տայի, էլ չէի խօսիլ։ «Է՛հ, հոգիդ դուրս գայ, այնպէս գրէ, որ ամենքը հասկանան»։ Եկ դու գրէ այդպէս, տեսնո՞ւմ ես, երբեմն արժանայիշատակ Թաղիադեանցի ասածի պէս, ես «յափսիթերս եմ թաթոդնում»։ Ո՛հ, եթէ դու, եւ ով դու որ գուցէ մի պարոն ոք մին ես, այլ եւ քո ծառան, եթէ գտնէ այդ փիլիսոփայական քարը, ես ոչ միայն «աշակերտիմ եւ հետեւիմ», այլեւ, «Օ՜վսաննայ, օրհնալ եկեալ յանուն Տեառն» ասելով, ծունկ կը չոքեմ նաեւ նորա առջեւը։ Պարոն, լեզուի խնդիրը ծանր խնդիր է եւ որքան ծանր, այնքան վերադարձ չափակցութեամբ, կարեւոր, եւ որքան կարեւոր, անհրաժարելի, նոյնքան եւ էլ աւելի երեսի վրայ ձգած։ Ո՛վ է մեղաւորը։ Անտարակոյս, ես, որ ասում եմ այս, իսկ նա, որ գո՛հ է ազգի վիճակից, որ կարծում է, թէ նա առաջ է գնում, որ մտածում է (եթէ կարող էր կատարել այս պաշտօնը), թէ ազգը սքանչելի լեզու ունի, բայց հեղինակների վատթարութիւնից միայն չէ հասկացւում ամբողջ ազգին, նա ե՞րբ կը լինի մեղաւոր։ Բայց այն պարոնը, ասում ենք, բաց ու համարձակ երկու տող չէ կարող գրել, որ հասարակաց լինէր հասկանալի՝ բովանդակելով իր մէջ արդի գիտութեանց վերջին խօսքը։ Խօսել հազար ու մին մուրացած խառնուրդներով, խօսել կցկտուր, ճնճղուկի նման զոյգ ոտքով այստեղից այնտեղ ոստելով եւ, այս ամեն սքանչելի յատկութեններով, դեռ խօսել լոկ առտնին խոշոր բաների մասին, կամ առ եւ տուրի մասին՝ առանց համարձակուելու մօտենալ գիտութեանց, թող ներեն մեզ, եթէ դորան լեզու չխոստովանենք։

Այսօր երկու գլխաւոր բարբառներ մեր լեզուի՝ Արարատեան եւ Կ. Պօլսի, լաւ ու վատ գործ են կատարում։ Թող նոցա ներքին բազմամասն ճիւղաւորութիւնքը, բայց արդեօք ուշադրութի՞ւն լինւում է լեզուի մշակութեանը՝ աշխատելով օրէ օր դնել նորան մի կարգի տակ։ Կարգ ասելով՝ չենք իմանում բացարձակաբար ստրկանալ հին լեզուին՝ նորի անժխտելի իրաւունքները բռնաբարելով, որ բնաւ չէ արդարանում եւ որ չենք կարող գովել, այլ մի տանելի ձեւ, որ կարելի եղածին չափ մօտ մնալով եւ օրէ օր էլ աւելի մօտենալով ժողովրդին՝ դառնար մի բանալիք՝ լուսի դուռը բանալու համար։

Եւ դեռ հերիք չէր, եթէ բարբառները առանձին առանձին առաջ երթային լոկ իրենց շրջապատի վերաբերութեամբ։ Ո՛չ, մշակութիւնը պիտի լինէր աւելի ազատ, աւելի բազմակողմանի, աւելի հեռատես՝ օրէ օր այս երկու բարբառների ներքին կապերը միմեանց հետ աննշմարելի կերպով պնդելով, ամրացնելով, օրէ օր այդ բարբառքը միմեանցից բաժանող պատի այս աղիւսը, այն քարը, միւս սիւնը քակելով։ Պիտի կարողանային այդ երկու բարբառքը երբեւիցէ իսպառ միանալ, այդ չենք   համարձակւում պնդել, բայց այսքանը անհերքելի է, որ շատ եւ շատ կարող էին մօտենալ, այսքանը անժխտելի է, որ, առանց ընդհանուր միութեան լեզուի, ունա՜յն երազ է հասարակաց ազգի առաջ գնալը։ Բայց կրկնում ենք, այս շատ զգուշալի եւ նազիկ խնդիր է, որովհետեւ հեղինակը հերիք չէ, որ պիտի օրէ օր իջնէր մինչեւ իր բարբառի տակը, այլ եւ մօտենար եւ միաւորուէր իր եղբօր հետ։ Արդարեւ կրկին շարժողութիւնքը ե՛ւ ի՛ր առանցքի վրայ, ե՛ւ դէպի միւս իր նմանը։ Կա՞յ այս շարժողութիւնը։ Ես գդակս վեր եմ ձգում եւ այն ժամանակ կը համարձակուիմ այն աղօտ եւ գունաթափ լոյսը ընդունել որպէս ապագայի հրաշափառ արեւ լուսի կարապետը։ Չկա՞յ այս։ Բուեր եկէք, եկէք, երթանք դարձեալ մեր աւերակների խաւար անկիւններում մեր գլուխը լալու։

Շատերը կը ծիծաղեն պարզամտութեանս վրայ, որ դեռ այդ երկու բարբառքն էլ բնաւ իրենց մթնոլորտի համար անգամ իսպառ հասարակաց դարձած չլինելով, նոցա միաւորութեան խնդիրն ենք բարձրացնում։ Այդ խորիմաստ փիլիսոփային էլ խորոհուրդ կը տանք, որ լաւ ուշադրութիւն անէ երկու իսպառ անմերձենալի կարծուած բարբառներին։ Բարբառների մի քանի արտաքին ձեւերը չեն եւ չեն այնպէս անխորտակելի արգելք նոցա միաւորութեան, ինչպէս կարծւում է առաջին անգամ ակը տալիս։ Կենդանի լեզուն հոսանուտ մի բան է եւ ամեն օր փոփոխութեան տակ։ Մենք մեր կարճ կեանքում եւ մեր արած փորձերից տեսնում ենք նորա յեղափոխութիւնքը։ Իջնո՞ւմ են այդ յեղափոխութիւնքը մինչեւ արմատը, ազդո՞ւմ են հասարակաց ժողովրդի լեզուի վրայ. այդ բանը թէեւ չէ նշմարւում մի քանի տարում, կամ չէ կարելի, առանձին առանձին քննելով, գտնել մի մեծ տարբերութիւն, բայց գումարի պատասխանը ստորասական է։ Չկայ աշխարհիս երեսին բան, որ բնութեան օրէնքներով չկատարուէր. ինչ որ այդպէս չէ, սուտ է։ Բայց որովհետեւ լեզուն իրողութիւն է եւ սուտ չէ, ուրեմն եւ ենթակայ է բնութեան օրէնքներին, իսկ բնութեան մէջ մենք տեսնում ենք, որ մի փոքրիկ խմորոցը որոշեալ պայմանների ազդեցութեան տակ խմորում է շաղախը՝ եթէ հացի եւ եթէ այլ բաների։ Անհնար է, թէ լեզուն, յեղափոխուելով ազգի աւելի առաջ գնացած մասին մէջ, անփոփոխ մնայ միւս մասին վերաբերութեամբ, անհնար է, թէ այդ յեղափոխութիւնը ազդեցութիւն չանէ, շատ կամ սակաւ, այդ այլ խնդիր է, եւ կախւում է խմորոցի որակութիւնից, հասարակաց լեզուի վրայ։