Յօդուածներ

ՅՕԴՈՒԱԾ ԵՐԿՐՈՐԴ
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՔ

Ա.
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՍԿԶԲՈՒՆՔԸ

 

Նախընթաց յօդուածի մէջ խօսեցինք Մխիթարի վերայ, պատմեցինք նորա վարքը եւ իւր անունով ասած ընկերութեան հիմք դնելը։ Այս երկրորդ յօդուածի մէջ մեր խօսքի առարկան լինելու է ահա նոյն այդ ընկերութիւնը. յանձն ենք առել քննել եւ նկարագրել այս ընկերութեան սկզբունքը, բարոյականութիւնը, մատենագրական գործունէութիւնը, այս գործունէութեան շարժառիթքը դէպի մեր ազգը, նորա ներկայ դրութիւնը, որից անշուշտ երեւում էր, թէ ո՛րքան ապահով էր նորա ապագան, ընկերութեան կառավարութեան կերպը, այդ տեսակ կառավարութեան հետեւանքը՝ չորս պատուելի վարդապետների վերադարձը դէպի իւրեանց ծնող եկեղեցին, եւ այս պարտականութիւնը կատարելու ժամանակ, վերջին ջանքը գործ ենք դրել ճիշդ պահել արդարութեան կշիռը, անարատ խղճի մաքրութիւնը, ականջներս բաց պահելով դէպի Քրիստոսի այն խօսքերը. «Վա՛յ, որ ասիցէ զխաւարն լոյս, եւ զլոյսն խաւար», եւ դէպի առաքեալի ասածը, թէ. «Խօսեցարո՛ւք զճշմարտութիւն իւրաքանչիւր ընդ ընկերի իւրում, զի եմք միմեանց անդամք»։

Այս հիմքերի վերայ գործակատար գտանուելով՝ մեր կարծիքը այսպէս է, թէ որեւիցէ մարդու, ազգի, ընկերութեան արժանաւորութիւնքը, բարք ու վարքը, ուսումը եւ գիտութիւնը քննելու եւ հաստատապէս նկարագրելու համար առաջին անհրաժեշտ պայմանն է քննել եւ ուսանել այն սկզբունքը կամ այն տարերքը, որ նիւթ էին եղած այդ մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան բարոյապէս գոյութեանը։ Բաց ի այս զգուշաւոր քննութենից, դեռեւս ամենայն շրջանկատութեամբ պիտոյ է հաշուի եւ համարի տակ դնել այն հանգամանքները, որ ծնուցել էին այդ սկզբունքը եւ որոնց մէջ միայն, որպէս իւրեանց ատմօսֆերայի մէջ, կարող էին կերպարանագործուիլ այդ սկզբունքը կամ տարերքը եւ աճելով օրէ օր ստանալ մի յատուկ բնաւորութիւն։ Թէ ինչպէս գոյացաւ Մխիթարեան ասացեալ ընկերութիւնը, այդ մասին խօսել ենք նախընթաց յօդուածի մէջ * ), ուր եւ ընկերութեան հիմնադրի վարքագրութեան մէջ ցոյց ենք տուել այն հանգամանքները, այն օդեղէն շրջապատը, որի մէջ, այն հողը, որի վերայ պիտոյ է աճէր եւ ծաղկէր նորատունկ ընկերութիւնը։ Ուրեմն այստեղ մնում է մեզ քննել նախ եւ յառաջ «Մխիթարեանց սկզբունքը»։

Մխիթարեանց սկզբունքի հետ անմեղանչաբար ծանօթանալու համար պիտոյ է յառաջուց վճռել այս խնդիրը, թէ ի՞նչ ասել է կրօնը եւ թէ ինչ է պապականութիւնը. պատճառ, մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան սկզբունքի մայրը ճանաչւում է գլխաւորապէս կրօնը եւ երկրորդաբար քաղաքականութիւնը։ Այն պատճառով երկրորդական է քաղաքականութիւնը, որ թէեւ շատ ծանրակշիռ բան է, բայց եւ նա ինքը գլխաւորապէս աճում է կրօնի հիմքերի վերայ։

Ի՛նչ է կրօնը եւ ի՛նչ յարաբերութիւն ունի դէպի մի մարդ, դէպի մի ազգ, դէպի մի ընկերութիւն, որ խոստովանում էին այդ կրօնը։

Թէ ո՛րքան մեծախորհուրդ բան է կրօնը ընդհանրապէս, եւ առանց մանրմասն քննութեան, երեւում է նորանից, որ մարդը չէ կարող ապրել աշխարհի երեսին առանց կրօնի։ Որքան ժամանակ մարդը կայ աշխարհի վերայ, նոյնքան ժամանակ է, որ եւ կրօնը կայ։ Այստեղ մեր խօսքը միայն լինելութեան վերայ է եւ ո՛չ այսպէս կամ այլպէս լինելութեան վերայ։ Եւ ինչպէս կարելի էր առանց կրօնի ապրել. առաջին մարդիկը, որ գուցէ եւ չգիտէին իւրեանց բարոյական արժանաւորութիւնը, չգիտէին, թէ իւրեանց մարմնի մէջ կայ մի աննիւթ էակ, այս մարդիկը, ասում ենք, եթէ վշտանում էին նիւթականապէս, որոնում էին նիւթական հնարներ այդ վիշտը եւ ցաւը փարատելու համար, բայց եթէ այդ վշտերն ու ցաւերը երեւէին նոցա մէջ հոգեւորապէս, տարակոյս չկայ, որ նիւթական հնարները անպէտ էին։ Ուրեմն ի՞նչ կերպով եւ ո՞ւր պիտոյ է որոնէին իւրեանց վշտի եւ ցաւի դարմանը, եթէ ոչ մի գաղափարական եւ աննիւթ աշխարհի մէջ։ Կրօնն էր այդ գաղափարական եւ աննիւթ աշխարհը՝ այնքան անհրաժեշտ հոգու համար, որքան երկրի նիւթական տարերքը՝ մարմնի համար։

Մարդը մարմին չէ միայն, այլեւ ունի իւր մէջ մի աննիւթ էակ Հոգի, եւ ինչպէս մարմինը կարող է այնքան աւելի ապահով կացուցանել իւր ամբողջութիւնը, իւր բարօրութիւնը, մի բնական կարգով սահմանուած ժամանակամիջոցում, մօտ եւ հպատակ մնալով բնութեան օրէնքներին, նոյնպէս հոգին պիտոյ է գտանէ իւր համար մի աննիւթական աղբիւր, մի գերբնական եւ յաւիտենական կեանքի կենտրոն. սա է Արարիչը, ստեղծողը հոգու եւ մարմնի, նախախնամողը եւ բոլորի Հայրը, որին մօտ եւ հպատակ մնալով՝ մարդը պիտոյ է յաւիտեանս յաւիտենից ապահովէր իւր անանցանելի երանութիւնը։ Այս կեանքի կենտրոնը որոնելը եւ նորա գոյութեան եւ լինելութեան վերայ յոյս եւ հաւատ ունենալու սերմերը տնկած էին մարդու հոգու մէջ, երբ սա առաջին անգամ երեւել էր աշխարհի երեսին։ Այնուհետեւ բնական ազդեցութեամբ հետեւելով այս ձգտողութեանը՝ մարդկային զանազան ընկերութիւններ՝ զանազան ձեւերով եւ տեսակ տեսակ զգեստներով, իւրեանց լուսաւորութեան եւ հասկացողութեան համեմատ, ստեղծագործեցին գաղափարներ կենդանութեան աղբիւրի մասին՝ Աստուծոյ մասին։ Թէ ի՛նչ կերպով Աստուծոյ մասին հասկացողութիւնը, ուրեմն եւ կրօնը, ժամանակ առ ժամանակ կերպարանափոխ է լինում, թէ ի՞նչպէս մարդկային բանականութեան հետ ձեռք ձեռքից բռնած յառաջ է խաղում, թէ ի՛նչ վերանորոգութենների է ենթարկւում, այդ բոլորը չեն մտածում լուծանելու համար մեր առաջեւ դրած խնդրի մէջ. դոքա աւանդւում են կրօնների պատմութեան մէջ, որ այս րոպէիս ժամանակ չունինք հանդէս բերել։

Մեք, այսչափ խօսելով, կամէինք ցոյց տալ, թէ ո՛րքան անհրաժեշտ է կրօնը մարդու համար։ Այո՛, նոյնքան եւս բացայայտ է, որ ոչինչ մարդ չէ կարող ապրել առանց կրօնի, թող լինի նա անաստուած, ամենաստուածեան, նիւթապաշտ, ինչ կամի, թող լինի, թոյլ կամ հաստատ իւր ուրացութեան մէջ։ Այնուամենայնիւ, լինում են այդպիսի մարդու համար րոպէներ, երբ բնական ազդեցութիւնը, յաղթահարելով եւ ընկճելով մի վայրկեան նորա կամակոր եւ մոլորական հասկացողութիւնը եւ ազատելով նիւթական կապանքներից, իւր ազատ ձգողութեանը հետեւելով, թռչում է, վերանում է դէպի բոլորի գոյութեան պատճառը եւ այս կերպով դղրդեցնում է այդ մարդու կամակոր ուրացութեան սիւները, թէեւ մի փոքր ժամանակից յետոյ մի այդպիսի մարդու նիւթական շրջապատի տպաւորութիւնքը, ազդելով նորա զգացողութեան վերայ, յետ են գանչում այդ ազատութիւնը եւ փակում են նիւթական կապանքի տակ։ Կրօնի անհրաժեշտ լինելը հերիք ապացոյց է, որ նա մեծ ազդեցութիւն ունի մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան վերայ։ Այո՛, նա մի այնպիսի անօթ է, որի մէջ կերպարանագործւում են հոգին եւ հոգու բոլոր ունակութիւնքը։ Մարդը, ենթարկելով իւր անձը կրօնի ազդեցութեանը, ընդունում է նորա կանոնքը եւ պայմանքը, որոնց խորհուրդը է առնել տալ մինը կամ թողուլ միւսը, եւ այս կանոնների եւ պայմանների պահելու մէջ մարդու հոգին գտանում է իւր մխիթարութիւնը եւ երջանկութիւնը։ Ամենայն մարդ, որ այնքան վատաբաղդ չէր գտանուած, որ շիջանէր նորա սրտի մէջ կրօնի ճրագը, իւր գործողութիւնքը կատարելու ժամանակ դիմում է դէպի կրօնը եւ հարցանում է նորանից խորհուրդ՝ արդեօք այս կամ այն, որ իւր սիրտը յղացել էր, թո՞յլ է տալիս կրօնի պատուէրը իրագործել, թէեւ ինքը այդ մարդը ստորասաբար կամ բացասաբար որոշել էր արդէն։

Այսպէս անքակտելի կապած է մարդը իւր կրօնի հետ. մարդու հոգեկան ոյժը եւ զօրութիւնը իսկոյն հասկացւում է՝ նայելով նորա կրօնի որպիսութեանը։ Ասա ինձ՝ ո՞ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ’ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ դրութեան մէջ էր քո բանականութիւնը։

Փիլիսոփայաբար նայելով՝ կրօնը աշխարհի երեսին բաժանւում է երկու մեծ ճիւղ՝ ստրկական կամ ծառայական եւ ազատական կամ քրիստոնէական։ Այս տեսակ բաժանման հիմքը ամփոփւում է դոյն իսկ կրօնների բնաւորութենների մէջ։ Բեր քննենք այստեղ համառօտաբար նոյն այդ յատկացուցիչ բնաւորութիւնքը՝ ուշադրութիւն դարձուցանելով այն ազգերի վերայ, որ կցորդ էին այդ կրօններին։

Հեթանոսք, Հրէայք, Մօհամմեդականք, որոնց ականջին հասած չէր դեռեւս Քրիստոսի կենարար եւ փրկաւէտ քարոզութեան ձայնը՝ Աւետարանի միջնորդութեամբ, որոնց համար գիշեր էր եւ դեռեւս չէր լուսացել բանական լուսաւորութեան գեղեցիկ առաւօտը, որ տակաւին չգիտէին ազատութեան ճաշակը, որ մի բան չէին կարող այլապէս տեսանել եւ քննել, եթէ ո՛չ հայելի օրինակով, որ թէեւ հազարաւոր տարիներով ընկճած էին մաշուած ձեւերի եւ անխորհուրդ ծէսերի լծի տակ, այնուամենայնիւ չունին այնքան զօրութիւն հոգու, որ թոթափէին միանգամ այդ կապանքը իւրեանց վերայից, այդ ազգերը, ասում ենք, գտանւում են ստրկական կրօնի ազդեցութեան տակ։ Դարձուր, սիրելի՛ ընթերցող, քո քննող ու զննող աչքերը այդ ազգերի վերայ եւ պատասխանի՛ր մեզ, թէ այդ ազգերի բանականութիւնը, սորա լուսաւորութեան աստիճանը կարո՞ղ էր հաւասարուիլ այն մարդու բանականութեան հետ, որ երջանիկ էր՝ մասնակից լինելով ազատական կրօնին։ Արդեօք հանդիպո՞ւմ է նոցա մէջ այն բարոյական մեծութիւնք, որին կարող է հասնել քրիստոնեայ մարդը՝ ընդունելով իւր հոգու եւ սրտի մէջ Աւետարանի բանքը, դաստիարակուելով այդ ազատական կրօնի առաջնորդութեամբ։ Մեր խօսքը այստեղ ընդհանուրի վերայ է եւ ո՛չ մի քանի մասնաւորի, որովհետեւ մարդկեղէն աշխարհի մէջ չկայ օրէնք եւ կանոն՝ առանց բացառութեան։ Գիտենք, սարսափանք էր գալու քո վերայ՝ տեսանելով այդպիսի ազգերի յետին հոգեկան չքաւորութիւն՝ յառաջացած իւրեանց ստրկական կրօնի ազդելուց։ Արդեօք թափելու չէի՞ր արտասուքի հեղեղներ, եթէ քո մէջ կար մի ազնիւ հոգի եւ մի փափուկ մարդկային սիրտ, տեսանելով, որ միեւնոյն մարդկութեան որդիքը, այդպէս յետ մնալով, անգործ էին կացուցել իւրեանց բանականութիւնը, աստուածեղէն մասը եւ, անգէտ, ակամայ հարկադրուելով իւրեանց ստրկական կրօնից, հաւասարուել էին անբան անասունների՝ շատանալով միայն նիւթական հնարներով, որով պահպանւում էր նոցա մարմնի շինուածքը։ Ի՛նչ կերպով կատարւում է այս։ Սորան պատասխանելու համար պիտոյ է քննել այդ կրօնի բուն սկզբունքը եւ ուղղութիւնը։ Ստրկական կրօնի մէջ բռնակալական հոգի երեւում է իւր ահարկու մեծվայելչութեամբ. նորա համար չկայ ոչինչ քննութիւն, ոչինչ դատաստան, նա հրամայում է միայն եւ չէ ընդունում ոչինչ պատճառաբանութիւն։ Նորա գլխաւոր էական մասունքը բաղկանում են ամուլ եւ անպտուղ ծիսակատարութենից, նիւթապաշտութիւնը երկրորդական տեղ չունի այդ կրօնի մէջ. կրօնի զօրութիւնը եւ ոյժը կենտրոնանում է նորա պաշտօնեաների մէջ, որ վարւում են ազգերի հետ ամենեւին նիւթականաբար, ամենեւին այնպէս, որպէս վարւում է մի հովիւ իւր ոչխարների հետ՝ ստանալով նորա կաթը եւ խուզելով բուրդը։ Ահա, այս անբնական եւ բարբարոս սկզբունքով չորացնում է այդ կրօնը ամենայն բանականութեան ծիլ, որ դրել էր Աստուած մարդու մէջ սորա ստեղծագործութեան րոպէին։ Նա խաւարեցնում է այն կայծը, որ բանականութեան ճիգը աշխատում էր վառել բորբոքել, եւ այսպիսի բռնաւորական ներգործութեամբ ծառայ եւ ստրուկ է շինում այն մարդը կամ այն ազգը, որ մասնակից էր այդ կրօնին։ Չնչին եւ նիւթական բաները, որ վերաբերութեամբ դէպի հոգին, ոչինչ էին ամենեւին՝ այդ անխորհուրդ եւ ամուլ ծիսակատարութիւնը առաջին բանը շինելով, փոխանակ իրաւունք տալու օրինաւոր կերպով քննելու այս բոլորը, պահանջելով մի կոյր եւ ստրկական անպայման հնազանդութիւն, ոչնչացնում է մի մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան մէջ ամենայն ազատ կամք, ամենայն գործունէութիւն եւ ամենայն կեանք։ Դոցա փոխանակ տարրացնում է նոցա սրտի եւ հոգու մէջ ստրկութիւն, անգործութիւն եւ հոգեկան մեռելութիւն։ Եւ այդ մարդը կամ ազգը կամ ընկերութիւնը, բաժանորդ լինելով այս ողորմելի եւ թշուառ կրօնին, դառնում է մի մեքենայ, մի աւտօմատ, որ առանց ամենայն գիտակցութեան, զգացողութեան եւ անձնաճանաչութեան ներգործում են զանազան ուժերի ազդեցութեամբ։ Եւ ի՛նչ այլ հետեւանք կարելի էր յուսալ այն բանից, ուր ամենայն հոգեկան ազատ ձգտողութիւն, ամենայն կամք, հասկացողութիւն, ստուգագործութիւն եւ գիտակցութիւն փոխանակւում էր անշարժութեամբ, տգիտութեամբ, կոյր հաւատով եւ անպայման հնազանդութեամբ, մեքենականութեամբ եւ ծիսական, չնչին, անգիտակցական եւ անխորհուրդ արարողութեամբք։

Այսպէս է ահա ստրկական կրօնի ուղղութիւնը եւ այս է այն մարդերի դրութիւնը, որ բաժանորդ էին այդ կրօնին։ Այս ողորմելի եւ թշուառ դրութեան մէջ էր բոլոր մարդկութիւնը մինչեւ Յիսուսի Քրիստոսի յայտնուիլը * )։ Այս աստուածային անձը, լոյսը եւ ճշմարտութիւնը, յայտնուելով Հրէաստանի մէջ, * *) պատերազմեց կրօնական բռնակալ հոգու հետ՝ մերժելով անխորհուրդ եւ պառաւական աւանդութիւնքը, որ յարգի էին այն միջոցին առաւել քան Աստուծոյ պատուիրանքը, * **) քարոզեց ճշմարիտ Աստուածը հոգի եւ անկարօտ անպտուղ ծիսակատարութիւնների, զոհերի, որ Հրէական կրօնի գլխաւոր հաստարանքն էին։ Նա տարածեց մարդկային ազգի մէջ, սորա դէպի Աստուած ունեցած առնչութեան հայր որդիական գաղափարը՝ ուսուցանելով այլապէս չկոչել Աստուածը, եթէ ոչ հօր անունով եւ սորանով մերժեց գաղափարը, որ Հրէական դպիրքը ստեղծագործել էին, թէ անմօտենալի է Աստուածը եւ թէ նորա յարաբերութիւնը դէպի մարդկութիւնը ամենեւին այնպէս է, ինչպէս մի իշխանի յարաբերութիւն դէպի իւր ծառայքը։

Վաղուց ահա հրէական ժողովուրդը, նայելով երբեմն երբեմն իւր մէջ երեւեցած մարգարէների քարոզութեան, հաւատացած էր, թէ Աստուծոյ աղեղը միշտ լարուած է, թէ նա մեղաւորների ատամները կը փշրէ, թէ նա ամբարիշտները կը սատակեցնէ։ Փարիսեցիները եւ դպիրները, դէպի չարը գործ դնելով այս գաղափարքը, ահաբեկ էին առնում ժողովուրդը՝ յաւելացնելով սոցա վերայ եւ այլ մարդկային սնոտի քարոզութիւնք, որոնց հետեւանքը էր ժողովրդի ստրկութիւնը, այլեւ նորա կոյր հաւատը դէպի կրօնի պաշտօնեայքը, որոնց ձեռքով միայն կարելի էր մօտենալ Աստուծոյ։ Այս քարոզութենների միայնակ խորհուրդը էր փարիսեցիների, դպիրների, քահանաների եւ քահանայապետների նիւթական շահաստացութիւնը։ Ժողովուրդը, մնալով այս խաւար եւ ստրկական գաղափարների մէջ, անտարակոյս դիմելու էր դէպի այս միջնորդ անուանուած տղամարդերը՝ թափելով նոցա ոտքումը իւր պղինձը, արծաթը եւ ոսկին։ Փրկիչը, ախոյեան դուրս գալով այս բոլոր անխորհուրդ նանրահաւատութեանը, հրապարակով քարոզեց Աստուածը գթած, ներող, անյիշաչար, նախախնամող եւ միշտ պատրաստ ընդունել իւր գիրկը մարդկութեան որեւիցէ անդամը, որպէս հայր իւր որդին, եթէ սա կը վերադառնար խոզարածութենից դէպի իւր հայրը։ Նա սովորեցուց Հոգի ճանաչել Աստուածը եւ նորան երկրպագութիւն տալ ո՛չ թէ միայն Սամարիայի սարի վերայ կամ Երուսաղէմի մէջ, այլեւ ամենայն տեղ, հոգով եւ ճշմարտութեամբ։ Նա հրապարակեց քահանայապետների արծաթսիրութիւնը * ), քահանաների՝ ժողովուրդ կողոպտելը, փարիսեցիների կեղծաւորութիւնը եւ դպիրների կոյր եւ կամակոր տգիտութիւնը։ Դոցա փոխանակ տարրացուց այն գաղափարը, թէ Աստուծոյ բանը, շնորհը, ներողութիւնը եւ այլ կրօնական պիտոյքը, պիտոյ է ձրիաբար բաժանուին։ Նա խլեց դպիրների ձեռքից սուրբ գիրքը, այն խաբեբայ կարդացողներից եւ մեկնիչներից, որ իւրեանց կամեցածի պէս հասկացնում էին ժողովրդին ամենայն բան, եւ տուեց ժողովրդի ձեռքը՝ պատուիրելով քննել նորան։

Այս երկնային եւ աստուածային Վարդապետը իւր սրտի վկայութիւնը, իւր ճշմարտութիւնը մարդերի սրտի մէջ աւելի խոր տպաւորելու համար իւր մահով կնքեց եւ վաւերացուց իւր ուսումը, որպէսզի մարդիկ, տեսանելով նորա հաստատութիւնը իւր վկայութեան վերայ մինչեւ Գոլգոթայի վերայ անարգաբար խաչուիլը աւազակների մէջ, պատրաստական սրտով եւ աներկմիտ հաւատով ընդունեն նորա ճշմարտութիւնը եւ ազատուին սատանայի եւ ստութեան ծառայութենից։

Նորա փրկարար արիւնն էր, որ լուաց տարաւ մեր վերայից ստրկութեան եւ ծառայութեան կնիքը։ Նորա խաչն էր, որ խորտակեց մարդկութեան պարանոցի ծանր եւ անտանելի լուծը, որի տակ հազարաւոր տարիներով ահա չարչարուել էր։ Նորա մահի արդիւնքն էր, որ մարդիկ ճանաչեցին ճշմարիտ Աստուածը, իւրեանց անձը, իւրեանց ընկերքը, մարդկութիւնը եւ ընդունեցին իւրեանց մէջ այն բարոյական սկզբունքը, որով լցուած էր, կատարեալ էր ինքը՝ Քրիստոնէութեան հեղինակը, Յիսուս Քրիստոս։ Նորա վերջին կտակն էր սէր, ընկերսիրութիւն, որ, նորա բերանից ընկնելով մքուր սրտերի մէջ եւ ոռոգուելով նորա արիւնով, պտղաբերեց մարդկութեանը ազատութիւն, երջանկութիւն, խաղաղութիւն եւ յաւիտենական կեանք։ Նորա վարդապետութեան հիմքի վերայ պայծառացան ազգեր, կազմուեցան ընկերութիւններ, ծաղկեցաւ սէր, հնազանդութիւն, երախտագիտութիւն, յոյս եւ հաւատ։ Նորա արդիւնքն էր, որ գերդաստանների մէջ թագաւորեց խնամք, դարմանատարութիւն եւ խաղաղութիւն. մի խօսքով՝ նորա մահը գրաւական եւ ապահովութիւն եղաւ ամենայն կերպով մեր կեանքին եւ գոյութեանը։

Քրիստոնէութիւնը խորտակում է ամենայն բռնակալական լուծ, փարատում է ամենայն խաւար, հիմնուած լինելով սիրոյ ապառաժի վերայ՝ ամենայն տեղ տարածում է սէր եւ խաղաղութիւն, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է այն ազատութեան ազնիւ ծիլը, բողբոջը, որով մարդկային բանականութիւնը կերպարանւում էր, վեր քարշելով բանականութեան երեսից տխուր եւ մռայլոտ վարագոյրը՝ հնար է տալիս նա բաց աչքով նայել լուսին եւ սորա միջնորդութեամբ քննել եւ գնահատել ամենայն բան, իւր անձը, իւր հոգին, իւր բանականութիւնը, իւր ընկերը, իւր գիտութեան եւ հասկացողութեան չափը։ Նա ընդդէմ է ամենայն մեռելութեան, ամենայն անշարժութեան, որ փոխանակում է կենդանութեամբ եւ մշտնջենական շարժողութեամբ։ Աղբիւր լինելով ամենայն բարոյականութեան, ամենայն արդարութեան՝ հաւասարապէս բաշխում է ամենեցուն միեւնոյն չափով իրաւունք եւ ազատութիւն։ Նոցա գլխաւոր հաստարանը ճշմարտութիւն լինելով, ապահովում է մարդկային ընկերութիւններ՝ նոցա փոխադարձ միմեանց վերայ ունեցած հաւատով։

Քրիստոնէութիւնը չէ պահանջում ամուլ եւ անխորհուրդ մեքենականութիւն. նա կամի, որ ամենայն բան քննուի, ուսանուի եւ հոգու գիտակցութեամբ հիմնաւորապէս ընդունուի, նորան ընդունելի չէ անասունների արիւնը, նա չէ հոտոտում զոհերի սեղանը, նորա առաջեւ ոչինչ է ամենայն փարիսականութիւն. նա կամի մաքուր սիրտ, անարատ խղճմտանք, ամբիծ հաւատ եւ մանկական պարզահոգութիւն։

Մի մարդ, սնանելով այսպիսի կրօնի մէջ, նստած լինելով այսպիսի կենդանարար աղբիւրի մօտ, ուստի բղխում էր պարզ եւ վճիտ սէր, ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն, ի՛նչ զարմանք է, որ նախապատիւ եւ գերապատիւ լինի միւս ազգերից, որոնք, մնալով դեռեւս ստրկական կրօնի խաւարի մէջ, պիտոյ է խարխափելով քայլէին եւ այն՝ կառած ու կապած անտանելի ծանր շղթաներով։ Մինչդեռ քրիստոնեան, ազատութեան կնիքը ճակատին, արձակ համարձակ կարող էր ընթանալ այն տիեզերական լապտերի լույսով, որի իւղը էր Փրկողի արիւնը։ Ոչինչ զարմանալու բան չկայ. «Ծառը իւր պտղից է ճանաչւում, - քարոզում է Քրիստոսը, -թզենին թուզ կը բերէ, իսկ փուշը՝ փուշ»։

Այդ տեսակ առաջնութիւնը եւ նախամեծարութիւնը ազգերի, որպէս եւ դորա հակառակ, նոցա յետ մնալը եւ թշուառութիւնը, այդ բոլորը, ասում ենք, շատ բնական կերպով, նոցա կրօնի հետեւանքն է։ Կրօնի մէջ կերպարանագործւում է մարդու հոգին եւ բանականութիւնը, եւ այս կրօնն է նորա հոգեկան եւ բանական գործունէութեան աղբիւրը եւ շարժառիթը։

Այսչափ կրօնի վերայ։ Մեր խորհուրդն էր ցոյց տալ միայն կրօնի ինչութիւնը եւ խորհուրդը * )։ Բեր այժմ խօսենք իւր կարգով եւ պապականութեան վերայ, որովհետեւ դա երկրորդ մասն է այս յօդուածի մէջ լուծանելու խնդրին։

Ի՛նչ է պապականութիւնը. մեր համար ծանր լուծանելու խնդիր, որովհետեւ մեր ազգը, մինչեւ այսօր առաջնորդուելով պապական աբեղաների գրած գրքերով, մի անմերձենալի վարագուրի տակ ծածկած լինելով նորա աչքից պապականութեան ստոյգ ինչութիւնը, միւս կողմից՝ անտեղեակ լինելով ընդհանուր մարդկութեան պատմութեանը, մեր խօսելիքը երեւելու էին մի օտար աշխարհից եկած ձայն։ Նոքա զարմացած ապշելու էին, եթէ մեք, համարձակ ձեռքով ճեղքելով այդ թագուցիչ վարագոյրը, մերկացնէինք պապականութիւնը ազգի առաջեւ իւր բոլոր սարսափելի փառահեղութեամբ։ Մեզ պատերազմ է սպասում հազարաւոր նախապաշարուած խելքերի հետ, պատերազմ պապական աբեղաների կողմից։ Բայց վահանափակելով մեր անձը իրողութենների ստուգութեամբ, ճշմարտութեան մուրճը մեր ձեռքին, դուրս ենք գալիս հրապարակ, որպէս հաւատարիմ զինուոր ճշմարտութեան Վարդապետին, որպէս զինուոր, որի թիկունքը տեսանելու չէին թշնամիք։

Խօսելով կրօնի վերայ՝ մեք ցոյց տուեցինք ստրկական եւ ազատական կրօնի բնաւորութիւնքը եւ յարաբերութիւնքը, տեսանք, թէ ինչ գին է արժել մարդկութեան ազատութիւն ստրկական կրօնի երկաթի լծի տակից, սարսափելի գին՝ Քրիստոսի արիւնը։ Այժմ պիտոյ է տեսանենք, թէ ի՛նչպէս այդ մեծագին ազատութիւնը հետզհետէ կապանքի տակ է դրւում պապերի ձեռքով, որ, օգուտ քաղելով ազգերի տգիտութենից, փակում են նոցա աչքերը։ Պիտոյ է տեսանենք մորմոքուելու համար, թէ ինչպէս այն սրտերը, որ ընդարձակուել էին, ցօղուելով Քրիստոսի անմեղ արիւնով, կաշկանդւում են եւ կարկամւում են պապականութեան շնչելուց։

Վաղուց ահա պապերը սովորել են մտածել, թէ Սուրբ գրքի մէջ եղած ամենայն ազատութեան գաղափար ասուած էր իւրեանց օգտի համար, շատ վաղ ժամանակներից քարոզում էին իւրեանց անձը անմիջական երեսփոխան Աստուծոյ, աշխարհի վերայ, եւ այն՝ անսխալելի եւ անմեղանչական երեսփոխան։ Շատ ժամանակ էր, որ քարոզում էին պապերը եւ նոցա արբանեակքը, թէ երկնքի արքայութեան բանալիքը կախուած է Վատիկանի պատի վերայ։ Մինչդեռ մարդկութիւնը, նոր դեռեւս ազատուելով սատանայի գերութենից եւ հոգեւորուած, պատրաստ էր ամենայն զոհաբերութիւն յանձն առնուլ ազատական կրօնի անունով, մինչդեռ միւս կողմից զանազան աշխարհներում անքրիստոնեայ ազգերը չարչարում էին եւ հարստահարում էին Քրիստոնեայ բնակիչքը, պապերը մի կերպով իւրեանց անձը գլուխ եկեղեցու ցոյց տալու մտքով, միւս կողմից՝ ազգերի մտածութիւնքը իւրեանց վերայից հեռացնելու համար պարապեցնում էին այդ ազգերը խաչակիր զինուորութեններով անհաւատների ընդդէմ։ Մի զինուորութիւնը ջարդ ու փշուր վերադարձած արշաւանքից, եւ ահա պապական կոնդակները եկեղեցու բեմերը դըրդում են՝ երկրորդը քարոզելով։ Երկու էր այս բաների խորհուրդը. մին, որ ցոյց տային, թէ պաշտպան են քրիստոնէութեան, եւ դորանով սովորեցնէին ազգերը նայել պապի վերայ որպէս եկեղեցու գլխի վերայ. երկրորդ, որ ազգերը եւ մանաւանդ նոցա իշխանքը, զբաղուելով այդ անվերջանալի արշաւանքներովը, ժամանակ չգտանէին ուշադրութիւն դարձուցանել պապերի եւ առհասարակ եկեղեցականների անկարգ գործերի վերայ։

Դեռեւս շատ յառաջ այս իրողութեններից ստեղծագործել էին պապերը իւրեանց տիեզերական իրաւասութեան գաղափարը։ Նոքա հաստատուած ծնանում էին այն մտքի վերայ, թէ ոչխարքը հովուի համար են եւ ո՛չ հովիւը՝ ոչխարի համար։ Հեռացնելով ժողովուրդը Սուրբ գրքի ընթերցանութենից, պատճառելով, թէ ազգերը, տգետ լինելով, թիւր կը հասկանային եւ կը գայթակղուէին, օր ըստ օրէ պատում էին ազգերի միտքը մարդագիր չնչին եւ սնոտի կանոնների թանձր մառախուղով, որպէսզի նոցա աչքը չկարողանայ տեսանել պապականութեան գործերը։

Ո՞ր գործերը. մի՞թէ պապերը անվայել գործեր էին գործում, մի՞թէ Աստուծոյ անմեղանչական երեսփոխանքը, որ ընտրւում էին Հոգով սրբով, իւրեանց անսխալելի ընթացքով կարող էին գայթակղութիւն պատճառել ազգերին, որոնց ոտքի վերայ հաստատ պահելու համար նոցա արարիչը կանգնել էր Հռովմէական դատաւորի առաջեւ։

Աչքերս ձգենք մի հարիւր յիսուն տարու ժամանակամիջոցի վերայ՝ մինչեւ Կարլովինգեան տան վերջանալը, եւ տեսանում ենք ահա, որ քսան եւ չորս պապերից, որ այս միջոցին նստան Հռովմէական եկեղեցու աթոռի վերայ, երկուքը սպանուեցան, հինգը աքսորուեցան, երեքը ինքեանք հրաժարուեցան այս վտանգաւոր իշխանութենից, ոմանք զէնքի ուժով հասան այս բարձր աստիճանին, ուրիշները՝ արծաթով, երկուքը ստացան այս արժանաւորութեան սիրական կին մարդերի ձեռքից, մինը ինքը իւրեան պապ ընտրեց։ Հրաժարականը պապական աթոռից մի անգամ գնուեցաւ լի քսակով, երկրորդումը՝ գեղեցիկ հարսնացուի փաղաքշական խօսքերով։ Մինը Հռովմի քահանայապետներից կողոպտեց եկեղեցական գանձը, իւր աւարով հանդերձ դուրս փախաւ Հռովմից, եւ յետոյ վերադարձաւ շուտով, հալածեց իւր յաջորդը եւ խեղացուց նորան ամենագարշելի կերպով։ Պատմութեան թերթի մի երեսի վերայ կարդում ենք այն սարսափելի անցքը, թէ ինչպէս հակապապի մեռած մարմինը բերւում է նոր պապի առաջեւ իւր գահընկեցութեան դատակնիքը լսելու համար, իսկ երկրորդ երեսում տեսանում ենք, թէ ինքը՝ այդ դատաւորը, ի՞նչպէս լսում է իւր այդօրինակ դատակնիքը, թէեւ՝ առանց այն զզուելի հանդիսաւորութեան։ Յետոյ պապերից մինը վարձու է առնում իւր անմեղանչականութիւնը տասն եւ ութն տարեկան հասակում, միւսը՝ տասներկուսից յառաջ։ Տեսանում ենք մի պապ, որ փոխանորդ է ընտրում ինքեան այն պատճառով, որ անձամբ անձին կարողանայ առաջնորդել զօրքերի խումբին, որ դուրս էին գնում Հռովմից պատերազմի համար։ Միւս պապը, մեծ արծաթ ստանալով, յօժարում է Կոստանդնուպօլսի պատրիարգը գլուխ եկեղեցու ճանաչել։ Ամենայն սուրբ բան դառնում է վաճառելի, արատը եւ անառակութիւնը թագաւորում են Վատիկանի կամարների տակ, իսկ որբացած եկեղեցին, հարսնացած միեւնոյն ժամանակ երեք փեսայի (այսպէս էին ասում այն ժամանակ), հարկադրուած է ներկայ լինել երեք՝ որպէս թէ միմեանց ներհակ պատարագի խորհրդակատարութեան, որ կատարւում էին միեւնոյն քրիստոնեայ աշխարհում։ Արդեօք դժոխքի դուռերը պիտոյ է յաղթահարէի՞ն վերջապէս պապական աթոռը։ Ապացուցանելու համար, թէ այսպիսի մի վտանգ կարելի բան էր, հերիք է ցոյց տալ Բարոնիոս, եկեղեցական պատմիչի վկայութեան վերայ։

Ահա այն իրողութիւնքը, որ չէ պիտոյ համեմատէր ժողովուրդը Սուրբ գրքի եւ Աւետարանի Վարդապետութեան հետ։ Պապականութիւնը պահանջում էր ազգերից կոյր եւ անպայման հաւատ. հաւատ, ոչ թէ անմիջապէս դէպի Աստուած, այլ պապի միջնորդութեամբ, որովհետեւ արքայութեան բանալին նորա ձեռքումն էր։

Այնտեղ, ուր կրօնի բոլոր ազատութիւնը՝ Յիսուսի Քրիստոսի արիւնով մարդկութեանը պարգեւած, կենտրոնանում է մի մարդու մէջ, ուր մի հողեղէն մարդ հարկադրում է ժողովրդին իւր պառաւական տրամաբանութեամբ, բաց աչքով անմեղանչական եւ անսխալելի ճանաչել նորա անձը, ուր ժողովուրդը իրաւունք չունի ընթեռնուլ, քննել եւ հասկանալ Սուրբ գիրքը եւ հարկադրուած է ոչ թէ սրտի վկայութեամբ, այլ մեքենական հպատակութեամբ ընդունել այս կամ այն ճշմարտութիւն ասուած բանը, ուր մարդկային ազգի բարոյականութիւնը սանձի տակ է դրւում՝ ահաբեկ լինելով սպառնալիքից, որ տալիս է պապականութիւնը, այդպիսի մի կրօնի ի՞նչ անուն ունէիր տալու, սիրելի՛ ընթերցող, եթէ ոչ բուն ստրկական, ազատութեամբ դիմակաւորուած, մանաւանդ, որ տեսել էիր այստեղ ստրկական եւ ազատական կրօնների բնաւորութիւնքը։

Ի՞նչ է պապականութեան խորհուրդը, որ ներգործում է այսպէս. այս խորհուրդը մեծ է, բայց ո՛րքան մեծ, այնքան եւ կորստական մարդկութեան համար։ Նա ներգործում է կրօնի եւ կրօնապաշտութեան դիմակի տակ, բայց դոքա երկրորդական բան են համեմատութեամբ առաջին նպատակին, որին կամի հասանել։ Նորա մտացածին եւ կարծիքական տիեզերական հոգեւոր իրաւասութեան տակ թագնուած է տիեզերական քաղաքական իրաւասութիւն։

Մեր ասածի վկայութեան համար հարկաւոր էր դնել այստեղ պապական պատմութենից մի քանի իրողութիւնք, բայց, այդ բոլորը թողնելով եկեղեցական պատմութիւնը Հայոց ազգի մէջ հերոսաբար հանդէս հանելոցին, հերիքանում ենք՝ պատմելով մի կարճ բան Գրիգոր եօթներորդ պապի կեանքից։ Մինչեւ այս պապը արեւմուտքի թագաւորքը իւրեանց հողի վերայ իշխանութիւն ունէին եպիսկոպոս եւ վանահայր կարգելու։ Մինչեւ սորա ժամանակը պապերի անկախութիւնը մնացած էր լոկ խօսքերով միայն, բայց Գրիգորը, որի խելքով եւ կառավարութեամբ հինգ պապ նստել էին պապական գահը, որ մի զարմանալի յաջողութեամբ անցել էր պապական աթոռը, որ պապ դառնալուց մի քանի շաբաթ յետոյ առանձին ժողովով վճռել էր, որ ո՛չ թէ միայն քահանայք անկին լինին այնուհետեւ, այլ ով որ եւ կին ունէր, նա եւս բաժանուի՝ թելադրելով ժողովրդին ներկայ չլինել այն եկեղեցական աստուածպաշտութեանը, որ պիտոյ է կատարուէր ամուսնաւոր քահանայի ձեռքով։ Այս պապը, ասում եմ, հրապարակով յայտնեց աշխարհին, թէ ամենայն մարդկային իշխանութիւնք կարգուած են Աստուծուց, թէ ինքը՝ Տէրը, հաւատացել է իւր՝ մարդկային ազգի վերայ իշխանութիւնը Սուրբ Պետրոսին, թէ իւրաքանչիւր Քրիստոնեայ պարտական է հնազանդ լինել սուրբ գահին, ուրեմն եւ՝ Հռովմէական քահանայապետներին, եւ թէ սոցա ծայրագոյն իշխանութիւնը բոլոր կայսրների, թագաւորների, բոլոր պատրիարգների եւ եպիսկոպոսների վերայ, որ պարտական էին պապի ձեռքից ստանալ իւրեանց թագ ու սաղաւարտը, անմիջապէս յանձնած էր Հռովմի պապին մեծ առաքելու ձեռքով։

Նայելով այս պապի նամակներին, ամենայն տեղ տեսանում ես այս վարդապետութիւնը։ Նա յայտնում է Ֆրանսիացոց թագաւորին, թէ նորա տէրութեան մէջ գտանուած իւրաքանչիւր գերդաստան պարտական է հարկ տալ ամենայն տարի երկու սու, եւ հրամայում է իւր դեսպաններին ժողովել այս հարկը՝ որպէս Ֆրանսիայի դէպի սուրբ գահը հպատակութեան նշան։ Նա հաւատացնում է Հունգարացոց Սալոմոն թագաւորին, թէ սորա տէրութիւնը Հռովմէական եկեղեցու սեպհականութիւնն է։ Սալոմոնը, չհաւատալով եւ կամակորուելով, գահընկէց է լինում, եւ նորա յաջորդը՝ Վլադիսլաւ, աւելի խոհեմ գտանուելով, հրատարակում է իւր անձը պապի գործակալ եւ համաձայնում է հարկ տալ նորան՝ որպէս տէրութեան իսկական տիրոջ։ Կօրսիկա դեսպան ուղարկուեցաւ պապական սեպհականութիւնքը կառավարելու այս կղզու մէջ եւ Սարակինոսների յափշտակած երկիրը յետ դարձուցանելու։ Սարդինիա կոնդակ ուղարկուեցաւ նոյնպէս, որի մէջ աւանդւում էր պապի ծայրագոյն իշխանութիւնը այդ կղզու վերայ, իսկ թէ վէճ բացուելու լինէր, այն ժամանակ սպառնացած էր Նորմանդացոց ասպատակութիւնը։ Յայտնի է նոյնպէս, որ պապը պարգեւեց Դմիտրի Դալմաթեան դուքսին թագաւորի պատուանուն, այն պայմանով, որ իւրաքանչիւր տարի երկու հարիւր մարկա արծաթ հարկ վճարէ Գրիգոր պապին եւ նորա օրինաւոր յաջորդներին, սոցա՝ Դալմաթիու վերայ ունեցած բարձրագոյն իշխանութեան համար գին կամ տարեկան վարձ։ Այդ միջոցին Հռովմի մէջ գտանւում էր մի երիտասարդ մարդ, որ Գրիգոր պապի նամակներից մինի մէջ անուանւում է Ռուսաց թագաւորի որդի։ Այս նամակով ծանօթութիւն էին տալիս Ռուսաց թագաւորին, թէ պապը, զիջանելով երիտասարդ արքայազնի խնդրին, ընդունել է նորա՝ դէպի սուրբ Պետրոսը եւ դէպի նորա յաջորդքը հաւատարմութեան երդումը՝ առանց երկբայելու, թէ «այսպիսի ընթացքին երիտասարդ արքայազնի պիտոյ է հաւանի թագաւորը եւ տէրութեան բոլոր երեւելի մարդիկը. պատճառ, Առաքեալը, այդ օրից սկսած նայելով Ռուսիայի վերայ որպէս իւր սեպհականութեան վերայ, պիտոյ է նորա պաշտպանը լինի»։ Պապը միեւնոյն երդումը պահանջեց Սվենոն Դանեմարքացուց։ Լեհացիներից, որ այն ժամանակ դեռ նոր ընդունել էին պապականութիւնը, Գրիգորը, մէջբերելով իւր ծայրագոյն իշխանութիւնը նոցա աշխարհի վերայ, տարեկան հարկ պահանջեց հարիւր մարկա արծաթի։ Ծայրագոյն հրովարտակներով Եւրոպայի ամենայն տեղերից Հռովմ գանչուեցան շատ եպիսկոպոսք, որոնց մի քանիքը զրկուեցան կարգից, իսկ միւսները հաստատուեցան նոր աթոռների վերայ։ Ֆրանսիայի, Սպանիայի եւ Գերմանիայի մէջ պապական դեսպանքը ունէին պապի իշխանութիւն, որոնց թուլութեան կամ սաստկութեան վերայ բարձրանում են գանգատներ Գրիգորի նամակագրութենների մէջ։

Դեռեւս շատ բաներ ունէինք հանդէս բերելու, բայց ժամանակի սղութիւնը հարկադրում է մեզ հերիքանալ այս փոքր ի շատէ ծանօթաբանութեամբք այն իրողութենների մասին, որ կարող էին գաղափար տալ մեր ազգին, թէ ինչպէս էր պապականութեան ուղղութիւնը եւ խորամանկ քաղաքականութիւնը։

Այսպէս ահա, միջին դարերում պապականութիւնը մեծամեծ քայլերով յառաջ գնաց դէպի իւր դատապարտելի եւ անքրիստոնեայ նպատակը՝ բռնանալ մարդկութեան վերայ, գերի եւ ստրուկ շինել նորան։ Նոյնիսկ վերեւում յիշուած Գրիգոր եօթներորդի պահանջողութեամբ Հենրիկոս չորրորդ Գերմանիայի կայսրը, ցուրտ ձմեռան մէջ երեք օր գլխաբաց եւ ոտաբոբիկ կանգնած եկեղեցու դռնումը, պիտոյ է ապաշխարէր։ Դեսպանքը միւս Հենրիկոս չորրորդի, որ ընկել էր Սիքստոս հինգերորդի նզովքի տակ, եկեղեցու մէջ, եկեղեցական զգեստներով զգեստաւորուած Կարդինալների ձեռքով ծեծուեցան Կլեմենտ ութերորդ պապի ներկայութեամբ։

Կրակով ու սրով կապեցին պապերը մարդկութեան բերանը, նորա բանականութեան ազատ հոսանքը, եւ միլիոնակոր անդամք մարդկութեան, որ չկամէին գլուխ խոնարհեցնել պապական անբնական հրամաններին, խոնարհեցուցին իւրեանց գլուխը պապականութեան անգութ կացնի տակ։ Շատերի մոխիրը ցրուեց տարաւ քամին էշաֆոտների վերայից, մինչ պապականութիւնը, անձնատուր եղած սպանդարամետական զգացմունքի, զմայլում էր՝ տեսանելով գօսացած դիակները սիւների վերայ, որոնց սիւնից վայր իջուցանելու համար ինքը՝ Յիսուս Քրիստոսը, բարձրացել էր խաչի վերայ։ Շատերը ոչխարի նման մորթուեցան պապականութեան ձեռքով այն խորհրդաւոր երեկոյին, երբ ինքը՝ թագաւորը (Կարոլոս 9-րդը), իւր ձեռքով հրացաններ արձակեց իւր աւետարանական հպատակներից մի քանիքը չքացնելու աղագաւ, եւ որի յիշատակի համար մեդալիոններ կտրուեցան ու գոհաբանական աղօթքներ կատարուեցան առ Աստուած։

Ոչինչ էր պապականութեան աչքումը այսքան մարդերի կորուստը. նոցա արիւնով ոռոգում էր նա եւ աճեցնում էր կոյր հնազանդութեան ծիլը պապական մարդերի հոգու մէջ։

Խեղճ ողորմելի Սպանիան զրկուեցաւ իւր գործունեայ եւ հարուստ հպատակներից, որպիսի էին Մաւրիտանացիք, այո մի մասնով եւ Հրէայք՝ կէս մի կրակով չքացնելով, կէս մի ողորմելի դրութեան մէջ հալածական քշելով իւրեանց բնակութեններից. Ինկվիզիցիօն պահանջում էր այս, պապի քաղաքականութիւնը պահանջում էր արիւն, մահ, հուր եւ սուր։ Քրիստոս ինքը մեռաւ ազգերի փրկութեան համար, պապականութիւնը ազգեր չքացուց իւր ապահովութեան համար եւ դեռեւս՝ պաշտպան քրիստոնէութեան հրատարակելով իւր անձը։ Ճշմարտութեան դիտանոցից նայելով պապականութեան վերայ՝ մի՞թէ կարելի է չտեսանել, որ նա ներգործում էր ամենեւին քաղաքական գաղափարների հետեւելով, կարելի՞ է համաձայնիլ, թէ նորա կրօնը եւ Քրիստոնէութեան պաշտպան ձեւանալը չէր մի դիմակ՝ պահպանող աշխարհի հանգամանքներից, եւրոպացի թագաւորների, այո՛, եւ ազգերի երեսից։

Ահա այն սկզբունքը, որոնց մէջ աճել է Մխիթարեան ընկերութիւնը, ահա այն դայեակը, որի հիւթախտութեամբ վարակուած կաթը ծծելով՝ կերպարանագործուել էին հայկական ջատագովքը պապականութեան։ Տեսանելով այս, որպէս մեք, նոյնպէս եւ ամենայն անաչառ մարդ մեր ընթերցողներից, համաձայնելու չէ գերապատիւ Գաբրիէլ Վարդապետ Այվազեանի հետ, թէ Մխիթարեանց պապականութիւնը լոկ դիմակ էր, թէ ամենայն րոպէ կարելի էր վայր ձգել երեսի վերայից այդ խաւարատեսիլ դիմակը։

Ընդդէմ չենք, գուցէ լինին մարդիկ դոցա մէջ, որոնց հոգու բարոյական զօրութիւնը մեծ լինելով, այլեւ արտաքին կերպով (կեղծաւորաբար) պապական ձեւացած լինելով, կարող էին մի խորհրդաւոր ժամում դուրս երեւեցուցանել իւրեանց սրտի եւ հոգու վկայութիւնը եւ այս կերպով բաց ձգել պապականութեան լուծը իւրեանց պարանոցի վերայից, բայց այս մի այնպիսի բան է, որ հարիւր անգամ արժանի էր կասկածանքի եւ երկբայութեան տակ ընկնելու։ Մեք խօսում ենք այսպէս ճիշտ կրօնական մտքով. ընդհանրապէս չէ կարելի ասել, որովհետեւ աշխարհի հանգամանքները երբեմն շատ բաներ ստիպում են կատարել, թէեւ մի այդպիսի մարդ ամենեւին պատրաստուած չէր իւր հոգու տրամադրութեամբ։

Մեք ամենայն հոգով ցանկանում էինք մեր ազգի կրօնական միութեանը, ուստի եւ գրկաբաց ողջունելու ենք մի մարդ, որ փախչելով օտար դայեակի գրկից, վազէր դէպի իւր ծնող բուն հայկական եկեղեցին։

Բ.
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ

 

Մի մարդու, մի ընկերութեան կամ մի ամբողջ ազգի բարոյականութիւն երկու աղբիւր ունի. առաջինը եւ գլխաւորը՝ կրօնը, երկրորդը՝ լուսաւորութիւնը։ Թէեւ կարելի էր երրորդ աղբիւրի տեղ դասել եւ քաղաքականութիւնը, բայց քաղաքականութեան ուղղութիւնը անմիջական հետեւանք է կրօնի եւ լուսաւորութեան։ Եթէ ճիշդ լօգիկաբար քննենք, եւ լուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի, ինչպէս նախընթաց գլխումը ասել ենք։ Ուրեմն Մխիթարեանց բարոյականութեան տարերքը որոնելու համար դարձեալ պիտոյ է մեզ դիմել դէպի նոցա կրօնը, որ է պապականութիւն։ Թէ ի՛նչ է պապականութիւնը, ասել ենք նախընթաց գլխումը։

Մարդկութեան տառապանքը, այն ամենադառն փորձերը, որ հազարաւոր տարիներով կատարել է նա՝ իւր կեանքը եւ գոյութիւնը ենթարկելով այս փորձութեններին եւ այս բոլորը՝ ստրկութեան եւ ծառայութեան մէջ, այս իրողութենների ճիշդ պատմութիւնը դրել է մեր առաջեւ այն անխորտակելի ճշմարտութիւնը, թէ ստրկութիւնը մայր է ամենայն անբարոյականութեան։ Աւելորդ չէ մի փոքր պարզել այս եզրակացութիւնը մեր ընթերցողների առաջեւ, որով եւ ապացուցանել, թէ ինչ կերպով կամ ինչ ճանապարհով ստրկութիւնը մայր է լինում ամենայն անբարոյականութեան, որ իւր կողմից նոյնպէս ծնող է եւ գործարան սոսկալի եւ սարսափելի յանցանքների։ Մեր խօսքը այս կերպով յառաջ տանելով՝ ասում ենք, թէ մարդը որոշւում է այլ կենդանածին անասուններից իւր բանականութեամբ։ Քննութեան տակ ձգելով մարդը ֆիզիկական եւ հոգեբանական կողմից՝ նկատում ենք, որ նորա կազմուածքը ցոյց է տալիս մի այնպիսի կենտրոն, արարչի ձեռքից դուրս եկած գործարանաւոր մարմինների մէջ, ուր ժողովուած են բոլոր մարմնեղէն կատարելութիւնքը, որ ցիր ու ցան երեւում են առանձին առանձին կենդանական եւ բուսական թագաւորութենների մէջ։ Նկատում ենք հոգեկան կարողութիւնք եւ ունակութիւնք, որ միւս շնչաւորների մէջ փոխանակւում են բնական ազդեցութեամբ։ Այս բոլոր նկատողութիւնքը հաւանեցնում են մեզ, թէ մարդը ստեղծուած է ազատ լինելու համար. նորա ազատութիւնը հետեւանք է նորա ֆիզիկական կատարեալ կազմութեանը եւ աննիւթ եւ իմացական կարողութեանը։ Ազատութիւնը, կամ, ազատութեան վերամբարձ ցանկութիւնը, որով միայն մարդը, որպէս բանական էակ, գիտակցաբար ճանաչած է լինում իւր արժանաւորութիւնը այլ արարածների մէջ, վառւում է, բորբոքւում է մանաւանդ, եթէ մի սեղանապիղծ ձեռք կամ իրողութիւն, փորձ փորձէր կապել այս ինքնագոյ, հոգեկան ձգտողութեան եւ անձնզգայութեան բնական իրաւունքը։

Եւ ճշմարիտ. ո՛վ մեզանից բողոքելու չէր, եթէ մի բարբարոս բռնակալ ձեռք կապէր մեզ թէ՛ նիթապէս եւ թէ՛ բարոյապէս, կամ արգելանքի տակ դնէր մեր ազատութիւնը, մեր կամքը, որ հետեւանք էին մեր հոգեկան եւ ֆիզիկական կատարելութեանը։

Վկայ է պատմութիւնը, որ ապստամբութիւնք, խռովութիւնք, սպանութիւնք, հրկէզք, յափշտակութիւնք եւ այլ սոսկալի մոլութիւնք ծնեցան բռնակալութենից։ Բռնակալական հոգին, որ պաշտպան է ստրկութեան, բռնակալութիւնը, որ չկամի խոստովանել մարդկային հաւասարութիւնը՝ անիրաւաբար մօտենալով ուրիշի ստացուածին եւ իրաւունքին, առաջին անգամ մերկացուց երկաթը անզօրի եւ անպաշտպանի պարանոցի վերայ։

Բռնակալութիւնը, դահիճ դառնալով մարդկային հոգու ազատ կարողութեններին, ջուր է տալիս եւ աճեցնում է չնչին վնասակար եւ տմարդի ընդունակութիւնք եւ մոլութիւնք, որոնց կարգումն են կեղծաւորութիւնը, սուտը, դաւաճանութիւնը եւ այլ սոցա նման արատներ, որով զրահաւորուիլ հարկադրւում է ամեն մի ստրուկ մարդ, իւր գոյքը եւ բարեկենդանութիւնը մի կերպով ապահով կացուցանելու համար բռնակալութեան երեսից։ Պապականութիւնը, իւր մէջ կենտրոնացնելով ամենայն իրաւունք աշխարհի երեսին, որ ցած էր միայն Աստուծոյ իրաւունքից, երբէք համարուած չէ եւ համարուելու չէ ազատութեան պաշտպան։ Նորա կանոնադրութիւնքը, հոգեւոր կարգերը եւ այլ անհամար իրողութիւնք մարդկութեան պատմագրքի մէջ վկայութեամբ հաստատում են, թէ դա խլելով բոլորի ազատութիւնը եւ կամքը, իւր մէջ կազմել է մի ազատութեան շտեմարան, եւ նորա ծայրացեալ ազատութիւնը ամենայն բանի մէջ մարդկեղէն աշխարհում այն է, որ ուրիշ խօսքերով անուանւում է պապական անմեղանչականութիւն։ Ինչո՞ւ։ Նորա համար, որ նա ազատ է, որ նա վերադաս է համարում իւր անձը բոլոր մարդկութենից եւ սորան՝ հլու հպատակ իւրեանց, ուրեմն եւ անմեղանչական, որովհետեւ մեղանչել կարելի է դժրելով մի արգելանքի։ Ապա եթէ չկար ոչինչ արգելք ու խափան որեւիցէ թէ՛ նիւթական եւ թէ՛ բարոյական կողմից, եթէ դորա փոխանակ զրահաւորուած էր լիակատար ազատութեամբ, ուրեմն ինչպէս պիտոյ է նա մեղանչէր։ Եւ ազատութիւն ասացեալը, ինչպէս ասել ենք, սեպհականութիւն լինելով ամբողջ մարդկութեան, սորա իւրաքանչիւր անդամը հաւասարաչափ ունէր նորան, եւ այլապէս մեծանալու ծովանալու չէր մի անդամի ազատութիւն, եթէ չխլէր նա մի այլ իւր պէս մարդկութեան անդամներից։ Այս մի անժխտելի օրէնք է մարդկեղէն աշխարհի մէջ, որի միլիոնաւոր ապացոյցը ամենայն մարդ տեսանում է, որ աչք ունէր տեսանելու։ Մխիթարեանց բարոյականութեան կրօնական աղբիւրը պապականութիւն էր։ Աւելորդ է երկարաբանել. ով որ ականջ ունի լսելու, թող լսէ, ո՛վ որ հասկանալու գործարան ունի խելապատակումը, թո՛ղ հասկանայ։

Բեր այժմ քննենք Մխիթարեանց բարոյականութեան երկրորդ աղբիւրը, որ է լուսաւորութիւն։ Ասացինք, թէ ճիշդ լօգիկաբար քննելով, լուսաւորութիւնը հետեւանք է կրօնի։ Ասացինք այս ճառի առաջին գլխումը, թէ «ասա՛ ինձ ո՛ր կրօնի խոստովանող ես դու, ես կ’ասեմ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ վիճակի մէջ էր քո բանականութիւնը»։ Արդարեւ, պապականութիւնը, լինելով մի իմանալի եւ հոգեւոր Չինաստան, ուր ո՛չ ոք եւ ո՛չինչ օտարական չէր կարող ներս մտանել, ունի իւր սեպհական հայեացքը ամենայն բանի վերայ։ Աշխարհի ընդհանուր լուսաւորութիւնը նորա համար չէ, եթէ լաւ գնահատենք լուսաւորութիւն բառիս արժանաւորութիւնը։ Եւ ճշմարիտ, ինչպէս կարող էր ստոյգ լուսաւորութիւնը տեղ գտանել մի աշխարհում, որի հիմքերը եւ տարերքը էին բռնակալութիւն եւ ստրկութիւն, որի գլխաւորը, Աստուծոյ ամենակալի երեսփոխան քարոզելով իւր անձը, նոյն պատիւը պահանջում էր ժողովրդից, որ պարտական էր միայն Աստուծոյ հատուցանել, որի մոլեկրօն աբեղայքը՝ այդ ստրկութեան որդիքը եւ բռնակալութեան խաւարատեսիլ եւ դժոխադէմ զինուորքը, եկեղեցու բեմերը թնդեցնում էին նզովք ու դատապարտութիւն կարդալով այն մարդերի վերայ, որ համարձակուել էին որպէս ճշմարտութեան պաշտօնեայ մօտենալ առիւծի աւարին… Այո՛, շատերի համար իւրեանց ճշմարտութիւնը եւ լուսաւորութեան քարոզութիւնը եղած է մահու դատակնիք։ Պապական կրակն ու սուրը այրել ու կտրել են այն լեզուքը եւ այն գլուխները, որոնց անմիջական քարոզութեամբ խլրտուել էր մի ճշմարտութեան լոյս պապական անմխիթար եւ մռայլոտ աշխարհի սահմաններում։ Ճշմարտութեան եւ լուսաւորութեան շատ քարոզիչք փչել են իւրեանց վերջին շունչը պապական բանտերի բորբոսած պատերի տակին չարագործների եւ աւազակների հետ միասին, մի խուրձ յարդի վերայ։

Այնտեղ, ուր մի կողմից սաստիկ նախապաշարուած են մտքերը պապականութեան օգտի համար, միւս կողմից՝ բռնութիւնը եւ ստրկութիւնը հարկադրում են հրաժարուիլ այս եւ այն քննութենից, հնազանդուիլ եւ հպատակուիլ այն ձայնին, որ բարձր աղաղակում է՝ «անսխալ եմ», ո՞ր խելապատակումը ուղեղ ունեցող մարդը ճշմարիտ լուսաւորութիւն կը յուսայ գտանել այդ ազգի ընդհանուրի մէջ։ Տարակոյս չկա, որ կան ուսումնարանք, տպարանք, մատենադարանք, հնութեան թանգարանք եւ այլն եւ այլն։ Բայց, աւա՜ղ, դոքա բոլորը նման են այն թզենուն, որին հանդիպեցաւ միանգամ Քրիստոսը Երիքովից Երուսաղէմ գնալու ժամանակ։ Դա մի արտաքին փայլ է. այդ դուրսից միայն գործունէութիւն ցոյց տուող շարժողութեան տակ պահուած է սարսափելի անգործութիւն եւ անշարժութիւն։

Ուսումը եւ լուսաւորութիւնը՝ պապական դայեակների ձեռքով մատակարարուած մարդկային ազգին, նման է օպիումից շինած քաղցրեղէնին, որ դայեակները (Ասիացոց մէջ) սովո՛ր են տալ երեխաներին՝ քնեցնելու համար, բայց՝ քաղցրութիւն խառնելով այդ թմրեցուցիչ հիւթի մէջ, որպէսզի մանուկը, քաղցրութեամբ խաբուելով, յօժարի ընդունել։ Մեր ասածի վկայութիւնը պարտական ենք որոնել մարդկութեան պատմագրքի մէջ, որ, մարդկութեան կեանքի եւ գործերի յիշատակարանը լինելով, կարող էր աւելի լուսափայլ կացուցանել մի ճշմարտութիւն։ Եւ այսպէս, հարցնում ենք պատմութիւնից, թէ ի՛նչ վիճակի եւ ո՛ր աստիճանի մէջ էր Եւրոպացոց լուսաւորութիւնը, մինչեւ այդ աշխարհի ամենայն տեսակ գիտութիւնքը փակուած էին վանական եւ կալուածատիրական շինուածքների աշտարակազարդ պարիսպների մէջ, մինչեւ այդ գիտութենների սպասաւորքը էին զանազան պապական կարգերի աբեղայք։ Արդեօ՞ք, այդ գիտութիւնքը, ինչպէս այժմ, ցոյց էին տալիս իւրեանց մէջ, որպէս մի գործարանաւոր էակի մէջ կեանք եւ շարժողութիւն, արդեօ՞ք, արեգակի տարեկան շրջանառութիւնքը ազդեցութիւն ունէին այդ գիտութենների վերայ՝ յարաբերութեամբ դէպի նոցա յառաջադիմութիւնը։ Պատմութիւնը պատասխանւոմ է՝ քա՛ւ լիցի։ Միջին դարերումը, մինչդեռ ժողովրդի դաստիարակութեանը հոգաբարձու էին պապական հոգեւորք, ցնծում էր նեղսիրտ դպրոցականութիւնը՝ իւր սոփեստութենով եւ բոլոր մեծվայելչութեամբ։ Գիտութիւնքը՝ կապուած կաշկանդուած, որպէս մի չորացուցած մեռեալ դիակ, բովանդակւում էին երրեակ եւ քառեակ ասացեալ արուեստների մէջ, որք էին քերականութիւն, ճարտասանութիւն, տրամաբանութիւն, երաժշտութիւն, թուաբանութիւն, երկրաչափութիւն եւ աստեղաբաշխութիւն, որ ներս էին մտել Եւրոպա վեցերորդ դարումը Կասսիոդորոսի, Իզիդորոսի եւ Մարկիանոսի անճոռնի գրքերով։

Այս գիտութիւնքը այժմեան ժամանակումս ունին մի արդարացի արժանաւորութիւն մարդկային դատաստանի առաջեւ. պատճառ, դուրս գալով իւրեանց շղթայակապ արգելանքներից, կամ, աւելի լաւ ասել, ճեղքելով իւրեանց մեռելապատանքը, կենդանացել, աճել ու յառաջացել էին։ Իսկ այն ժամանակ մինչ մտել էին այս գիտութիւնքը Եւրոպա, մինչ ամբողջ հինգ եւ վեց դար ամենայն մատենագրական գործունէութիւն ցոյց էր տալիս իւր մէջ միայն ստրկաբար փոխառութիւն այս առաջիններից, մինչ բոլորի խելքերը դառնում էին եւ ոգեւորւում էին Երուսաղէմի ազատութեամբ, կամ այս եւ այն ժողովքը կազմելու որեւիցէ անբաղդ մարդ դատապարտելու համար, մինչ ամենայն հոգեկան գործունէութիւն կենտրոնանում էր հոգեւոր ասպետութենների մէջ, ինչ աստիճանում կարող էր լինել գիտութիւնը եւ լուսաւորութիւնը՝ բաշխուած մարդկային ազգին պապական դաստիարակների ձեռքով։

Ի՞նչպէս ուրեմն յառաջացաւ Եւրոպայի լուսաւորութիւնը, թող խօսէ պատմութիւնը։ Եւրոպական մարդկութեան ոյժը եւ զօրութիւնքը քամուեցան խաչակիր արշաւանքներից, ասպետները ընկան Արմիդայի ձեռքը։ Խեղճութիւնը նիւթականապէս պատճառ տուեց կամ, լաւ ասել, որպէս մի խթանով ծակեց քնած ազգերի կողքը. զարթեցան եւ նայեցան իւրեանց տխուր եւ վհատեցուցիչ անցեալի վերայ, հոգ տարան բարւոքել ներկայն, որ սա ապագայումը գեղեցիկ եւ երջանիկ օրերի մայր դառնայ։ Ազգերը, որ մինչեւ այժմ առաջնորդւում էին հոգեւոր դաստիարակների ձեռքով՝ գոհանալով իւրեանց հոգեւորների աշխատութենից, հրաժարուեցան այնուհետեւ նոցա առաջնորդութեան տակ մնալուց. ինքեանք սկսեցին լինել իւրեանց դաստիարակքը, եւ այստեղ էր ահա Եւրոպայի այժմեան լուսաւորութեան սերմը, սկիզբը կամ դարագլուխը։

Այս մեծակշիռ յեղափոխութեան սկիզբը տեսանում ենք տասնեւերեքերորդ դարումը, որ մինչեւ տասն եւ հինգերորդ դարը խմորուելով՝ վերջապէս այս դարումը դուրս երեւեցաւ ամենայն տեղից հեղեղի յորձանքներով։

Այն Եւրոպական լուսաւորութիւնը, որին ձրիաբար կարող է այժմ մասնակից լինել մարդկութեան ամեն մի անդամը, արիւնի գին արժէ Եւրոպային։ Սա ամբողջ կէս դար մանուկ զօրութեամբ սուրը ձեռքին պատերազմեց մի իրաւունքից զրկուած հզօր պառաւի հետ, որի գիշերատեսիլ զինուորքը շատ էին, քան թէ լուսաւորութեան որդիքը։ Արիւնով լուացուեցաւ Եւրոպան այս ընդհանուր գործողութեան ժամանակ, զարմանալի բան, ճշմարտութիւնը եւ լոյսը, ասես թէ միշտ պիտոյ է պատերազմելով յաղթեն խաւարին եւ ստութեան եւ յափշտակեն յաղթութեան ձիթենին։ Այսպէս է աշխարհի կարգը, այո՛, եւ նախախնամութեան կամքը, որպէսզի ընտրեալքը երեւին։ Մեր խնդրից դուրս է խօսել այստեղ եւրոպական լուսաւորութեան աստիճան առ աստիճան յառաջխաղացութեան մասին. այդ բոլորը աւանդւում են նոցա գրականութեան պատմութեան մէջ։ Բայց քերուելով անցանել այս խնդրի մօտից անհրաժեշտ էր մեզ՝ ցուցանելու համար պապական լուսաւորութեան որպիսութիւնը, որի մէջ որոնում էինք Մխիթարեանց բարոյականութեան երկրորդ աղբիւրը։ Տեսանք ահա այդ աղբիւրը, եւ այժմ մնում է մեզ յառաջ խաղալ մեր ընթացքում, հետեւեալ գլխին պահելով խօսել բուն Մխիթարեանց լուսաւորութեան վերայ, որովհետեւ ինչ որ մինչեւ այժմ ասուեցաւ, վերաբերւում էր ընդհանուր պապականութեան։

Անցանենք այժմ քննել Մխիթարեանց բարոյականութեան երրորդ աղբիւրը, որ է պապական քաղաքականութիւնը։

Վաղուց ահա պապերը, իւրեանց անձը Յիսուսի Քրիստոսի անսխալելի եւ անմեղանչական երեսփոխան քարոզելով, մի բարակ կերպով ներս էին բերել պապական շրջապատի մէջ այն գաղափարը, թէ ամբողջ երկրագունդը պարտական է խոստովանել այս գերմարդկային իրաւասութիւնը նորա։ Նոքա, հոգեւոր իրաւասութեան հետ բոլորելով իւրեանց մէջ եւ քաղաքական արժանաւորութիւնը այն վարդապետութեամբ, թէ Հռովմէական եկեղեցուց դուրս չկա փրկութիւն, եւ թէ Քրիստոսը խոստացել էր մի հօտ եւ մի հովիւ շինել բոլոր մարդկային ազգը, քարոզում էին ազգերին, թէ (առ ժամս) կրօնական մտքով պիտոյ է հարկաւորաբար լսել այս հովուի ձայնին միայն եւ պաշտպանուիլ նորա հովանաւորութեան տակ։ Պապական զանազան կարգերը (ordo) նախանձաւոր գործարանք էին կամ, այսպէս ասել, ընտրութեան անօթք՝ այս գաղափարը ազգերի սրտի եւ հոգու մէջ իրագործելու համար։ Սոցա քարոզիչքը, ծով եւ ցամաք ոտի տակ առած, հողմի թեւերով թռչում էին անհաւատալի տարածութիւններ, Սպանիայի ծովեզերեայքից սկսած մինչեւ Չինաստանի անհիւրընկալ, ժանգոտ երկաթի դուռները։ Ամենայն տեղ քարոզւում էր կոյր հնազանդութիւն դէպի պապը, ամենայն տեղ ներւում էին բոլոր մեղքերը՝ ընդունելով միայն պապական իրաւասութիւնը։ Դեռ եւս պապական իրաւասութեան ընդունելը բաւական մեծ բան էր, խորհրդաւոր բան, որի համար պիտոյ էր ներողութիւն տալ մեղքերին հարկաւորապէս, բայց առաւել փոքր բաների համար, միայն թէ դա մի կերպով օգտակար լինէր պապականութեանը, սա իսկոյն պատրաստ էր անտես առնել Աստուծոյ ձայնը, Քրիստոսի պատուէրը։ Շատ օրինակներ կան պատմութեան մէջ, որ ապացուցանում էին մեր ասածը, բայց մեք յիշենք այստեղ մի իրողութիւն, որի մասին միանգամ խօսած ենք այլ տեղում։

Հենրիկոս չորրորդ Ֆրանսիայի թագաւորը, կամենալով բաժանուիլ իւր Մարգարիտ թագուհուց եւ սորա կենդանութեամբ կին առնուլ Մարիա Մեդիչիսը, հարկաւորապէս բանախօսութիւն բացեց Կլեմենտ ութերորդ պապի հետ, որ միա՛յն կարող էր լուծանել ամուսնութեան կապը եւ հրաման տալ վերստին ամուսնանալու։ Ամենայն Քրիստոնեայ մարդ համաձայնելու է, թէ այս բանը ընդդէմ էր Աստուծոյ օրէնքին։ Բայց պապը խոստանում է կատարել Հենրիկոսի խնդիրը, այն պայմանով միայն, որ սա յետ գանչէր աքսորից Յիսուսեան աբեղայքը։

Հենրիկոս չորրորդը խոստացաւ։ Պապը լուծեց նորա ամուսնութեան կապը Մարգարիտի հետ եւ թոյլ տուեց ամուսնանալ Մարիա Մեդիչիսի հետ։ Յիսուսեանք յետ եկան աքսորից եւ իւրեանց երախտագիտութիւնը ցոյց տուեցին Հենրիկոս չորրորդին՝ ցցելով նորա կուրծքի մէջ Րավայլեակի դանակը։

Պապականութիւնը շատ դիպուածներում զոհում էր իւր անսխալելի կանոնադրութիւնքը, շատ մեծամեծ մեղքեր, որ պապին միայն տուած էր ներելու իրաւունք, ներւում էին մի հասարակ Յիսուսեան աբեղայի ձեռքով, նպատակին հասանելու համար։ Մնացել էր պապին սեպհական թողութիւն տալ այն մեղքերին միայն, որ յիշուած էին Հաղորդութեան ասուած կոնդակի մէջ։ Այս բոլոր բաները լինում էին ազգերին առաջնորդելու դէպի փրկութեան ճանապարհը…

Մի կողմից, քարոզիչների խորամանկ եւ ազատ ներգործութիւնը ճանապարհ էր բանում ոտքը չկոխուած եւ հեռաւոր աշխարհների մէջ, միւս կողմից՝ իսկոյն նոցա քամակից կրակը եւ երկաթը բարձրացնում էին պապականութեան դրօշակը՝ ուտելով ու մաշելով այդ աշխարհների ամենայն ազատ շարժողութիւնը։

Զարմանալի է ճակատագրի կամեցողութիւնը Հռովմի մասին։ Քրիստոնէութեան արեւը ծագելուց յետոյ, մանաւանդ այն օրից, երբ լուսաւոր կերպով եւ հոգու գիտակցութեամբ հասկացան Քրիստոնէութեան փրկարար խորհուրդը, շատ քաղաքներ, որոնց մէջ մի տեղ հաւաքուած էին ամբողջ ազգերի զօրութիւնք, բոլորովին կերպարանափոխ եղան։ Դորա հակառակ՝ յաւիտենական քաղաքը, հիմնուած լինելով ստրկութեան վերայ, պահում է այս տարրը իւր քաղաքականութեան։

Ահա այն աղբիւրքը, որոնցից անմիջապէս պիտոյ է բղխէր Մխիթարեանց բարոյականութիւնը, այն հողը, որի վերայ պիտոյ է բուսանէր, եւ այն ատմօսֆերան որի մէջ պիտոյ է ծաղկէր նա։ Բայց այս բոլորը ընդհանուր աղբիւրք էին բարոյականութեան համար բոլոր պապականների։ Բացի սորանից, հարկաւոր էր հանդէս բերել մի այլ իրողութիւն, որ իսկոյն մերկացնելու էր Մխիթարեանց բարոյականութեան մասնաւոր եւ սեպհական աղբիւրը. մեր խօսքը այն կանոնադրութեան վերայ է, որով վարւում էին Մխիթարեանք։ Ինչ կանոնադրութիւն է այդ. փառք եւ պարծանք Մխիթարեանց անուանը, Յիսուսեան ապիրատ կարգի, աշխարհին յայտնի կանոնադրութիւնը, որ Իգնատիոս Լոյոլայի երեւելի աշակերտ Լայենեցի աշխատասիրութիւնն էր, թէեւ, որպէս բուն Լոյոլայի գործ, Կօնդարինի Կարդինալի ձեռքով առաջարկուեցաւ Պաւլոս երրորդ պապին հաստատութեան համար, այն աշխատասիրութիւնը, որ այս պապը կարդալով բացագանչել էր ուրախութենից՝ Spiritus Dei est hic, եւ որ նոյն պապի կոնդակով 1540 թուականի դեկտեմբերի 27 օրումը հաստատուած էր։ Այս կանոնադրութեան վերայ Լոյոլան յաւելացուց վերջումը եւ այլ կանոններ։ Բացի սորանից, Յիսուսեանք ունէին եւ «Exercitia Spiritualia»՝ «Հոգեւոր վարժութիւնք» անուանուած հրահանգը։ Այս կանոններով դաստիարակւում էին Յիսուսեանք եւ սոքա էին նոցա լուսաւորութեան, բարոյականութեան եւ քաղաքականութեան աղբիւրքը։ Այս կանոնադրութիւնքն էին, որ Լուդովիկոս տասն եւ հինգերորդի օրերին, տարի ու կէս քննուելով Փարիզի պարլամենտի մէջ, դատապարտուեցան նորա վճռահատութեամբ, որ յայտնի է անունովս «Recueil monstrueux des assertions soutenues et enseignées par la compagnie des Jesuites»։ Այս վճռահատութեան մէջ ապացուցուեցաւ, որ երկու Յիսուսեանք իւրեանց շարադրութենների մէջ թոյլ էին տալիս շնութիւն ու անառակութիւն, երեսուն վեց Յիսուսեանք թոյլ էին տալիս մարդասպանութիւն, երկու Յիսուսեանք՝ անձնասպանութիւն եւ եօթանասուն հինգ Յիսուսեանք՝ թագաւորասպանութիւն։

Կարծեմ այսուհետեւ աւելորդ էր մեզ երկարաբանել Մխիթարեանց բարոյականութիւնը սահմանելու համար. թող մեր ասածը կատարելագործէ Գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապետ Այվազեանը՝ խօսելով Ուրուագծի (տպած Փարիզ, 1857) 75 երեսում. «Արդ որովհետեւ այժմում Մխիթարեանց սահմանադրութիւնն ալ ճիզվիթներուն սահմանադրութեան գրեթէ բառական թարգմանութիւնն է, հարկաւ պիտի գտնուին մէջերնին անոր կանոնները ճիշդ պահողներ, որ ըսել է հայ ճիզվիթներ։ Եւ մենք այնպիսի անձինք տեսեր ենք դժբաղդութեամբ վանքին մէջ որ ո՛չ միայն վարուք ճիզվիթ էին, այլեւ ճիզվիթ ըսուիլը իրենց մեծ պարծանք կը համարէին»։ Այս խօսքերը գրում է մի այնպիսի մարդ, որ երեսուն երկու տարի անդամ էր այդ միաբանութեան, եւ այն՝ ականաւոր անդամ։

Տեղիք չունին գերապատիւ Գաբրիէլ վարդապետի խօսքերը երկբայութեան տակ ընկնելու. պատճառ, Մխիթարեանք իւրեանց բոլոր գործողութենների եւ ընթացքի մէջ արդարացնում են եւ իրաւացնում են նորա խօսքերը, եւ մի այնպիսի մարդու, որ կասկածում էր այս բանի վերայ, խորհուրդ ենք տալիս կարդալ այն գրուածքը Մխիթարեանց, որ յարաբերւում էին կամ Հայոց ազգին եւ կամ պապականութեան. սոցա մէջ երեւում է նոցա Յիսուսականութիւնը։ Այսքանը թող բաւական համարուի Մխիթարեանց բարոյականութեան ընդհանուր բնաւորութիւնը սահմանելու համար։ Հետեւեալ գլուխների մէջ հանդիպելու ենք նոցա բարոյականութեան մասնաւոր նկարագրութեանը, որ գործնական կերպով հանդէս է գալիս զանազան իրողութենների մէջ։ Յառաջենք այժմ դէպի ճառիս երրորդ գլուխը, ուր պիտոյ է քննուի նոցա գործունէութիւնը Հայկական լեզուի մէջ։

 

Գ.
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆԸ

 

Այս գլխի մէջ պիտոյ է քննենք Մխիթարեանց լոկ մատենագրական գործունէութիւնը Հայկական լեզուի հանդիսում, առանց գնահատելու այս գործունէութեան արժանաւորութիւնը, որ պահել ենք հետեւեալ գլխին, որ եւ յառաջուց քննելով եւ իմաստասիրելով այս գործունէութեան շարժառիթը, առաւել արդարացի կերպով կարող է գնահատուիլ, հաշուի ու համարի տակ դնելով շատ հանգամանք, որ անմիջաբար առիթ էին այդ գործունէութեանը։

Առաջին յօդուածի մէջ տեսանք մեր ազգի ընդհանուր աւերութիւնը Մխիթարի օրերումը, խոստովանեցինք մեր հոգեւորների անգործութիւնը, տգիտութիւնը, խաւարասիրութիւնը եւ դատարկապորտութիւնը։ Ասացինք նոյնպէս, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան բարձիթողի արած էր մայրենի լեզուն՝ մեր Արամ քաջ նահապետի նուիրականը։ Այս գլխի մէջ պիտոյ է տեսանենք շարժողութիւն Հայկական մատենագրութեան մէջ։ Հայոց հնախօս, բայց բարձիթողի արած, աւերուած ու խանգարուած լեզուն շինւում է եւ կարգի է դրւում Մխիթարեանց հոգաբարձութեամբ։ Ինքը՝ Մխիթարը, չէ կարող համարուիլ մեծ պտղաբեր հեղինակ այս վերստին նորոգութեան, որովհետեւ նա չէր ստացել ո՛չ այն դաստիարակութիւնը եւ ո՛չ ունեցել էր ճանապարհ՝ ուսումնասիրելու հին լեզուի յիշատակարանքը, որ նորա աշակերտքը, հետզհետէ ձեռք բերելով, սկսեցին ուսումնասիրել երկաթի համբերութեամբ եւ անձանձիր աշխատելով։ Ահա այս համբերութեան եւ անձանձիր աշխատութեան արդիւնքն է, որ հինգերորդ դարու հայախօսութիւնը կենդանացաւ տասն եւ ութ–տասն եւ ինն դարերի մէջ ապրող մի քանի մասնաւոր մարդերի համար։ Թող ինքը՝ Մխիթարը, չլինէր գեղեցիկ հայկաբան, թող գրէր նա աւերուած ու խանգարուած ոճով, այնուամենայնիւ Հայոց հնախօս լեզուն իւր վերստին կեանք եւ շարժողութիւն ստանալու համար պարտական է Մխիթարին, որովհետեւ նա է հիմնադիրը այն միաբանութեան, որ մշակագործեց ու հանեց Հայոց լեզուն դարերի փոշիների տակից։ Այստեղ կեանք, կենդանութիւն, շարժողութիւն եւ այլն եւ այլն, որ ասում ենք, այդ բոլորը մասնաւոր բան է, մասնաւորների համար, այսինքն՝ ուսումնականների համար, ապա թէ ո՛չ, ամբողջ ազգի համար։ Քառասուն Մխիթար եւ նոյնքան միաբանութիւնք չէին կարողանալու կենդանացնել մի մեռեալ լեզու, որ չէ ժամանակի եւ ազգի կենդանութեան հոգեղէն ձեւ ու կերպարանքը։

Մխիթարեանք, կամելով պահպանել կորստից հնախօս լեզուի յիշատակարանքը, ուրեմն եւ հին գրոց լեզուն, սկսեցին տպագրել, այո՛, եւ տպագրեցին ըստ մեծի մասին հինգերորդ դարու հեղինակների գործերը, որքան կարողացան ժողովել եւ ձեռք բերել։ Մխիթարեանք հոգացին կազմել Հայոց լեզուի համար մի փոքր ի շատէ մարդավայել քերականութիւն՝ քրքրելով Հայոց բոլոր դպրութիւնը եւ քննելով, թէ մեր մայրենի լեզուն, ինչ կերպարանքներով, ինչ ձեւերով եւ առանձնութեններով երեւում է զանազան Հայ հեղինակների գրչի տակից։ Մխիթարեանք, գիշեր ու ցերեկ աշխատելով, շինեցին ու տպեցին Հայոց լեզուի համար բառարաններ, զանազան ձեւերով եւ զանազան խորհրդով։ Բացի բուն Հայ հեղինակներից, այո՛, թարգմանեցին ու տպեցին նոքա զանազան գործեր հին ու նոր Եւրոպական լեզուներից, եւ այսպիսի թարգմանութեններով մեծապէս մշակագործեցին եւ ճոխացուցին հին Հայկական դպրութիւնը։ Թողունք, որ շատ բան եւս թարգմանուած է Մխիթարեանց ձեռքով բոլորովին անխորհուրդ եւ առանց որեւիցէ ազնիւ նպատակի։ Թողունք, որ Մխիթարեանք մինչեւ այս օրս լոկ թարգմանիչք են եղած եւ մի երեւելի հեղինակութիւն չէ յառաջացել նոցանից որեւիցէ ուսումնական հանդիսում։

Առհասարակ այն խնդիրը, որ պիտի լուծանէր Մխիթարեանց միաբանութիւնը մեր հին դպրութեան հանդիսում, էր հին լեզուի լոկ պահպանութիւնը եւ մշակութիւնը. ընդհանուր լուսաւորութիւն տարածել մեր ազգի մէջ, նորա գործը չէր եւ նա բոլորովին ապարդիւն գտանուեցաւ։ Մխիթարեանք, ուսանելով մի դպրոցի մէջ, որի աշակերտքը պատրաստւում էին դէպի կրօնաւորութիւն, լարում էին իւրեանց ոյժը լեզուներ ուսանելու համար, եւ շատ բնական կերպով յառաջացան լեզուագիտութեան հանդիսում։ Դոցա մէջ երեւեցան քաջ Յունագէտք, Անգլիագէտք, Ֆրանսիագէտք, Իտալագէտք եւ այլն։ Իսկ առհասարակ այլ գիտութենների հանդէսը շատ սահմանափակ լինելով այդ դպրոցում՝ ոչինչ ուշադրութեան արժանի երեւոյթ չերեւեցաւ Մխիթարեանց մէջ։ Մինչեւ այս օրս չէ երեւեցած դոցա մէջ մի ուսումնական անձն՝ Եւրոպական բազմակողմանի եւ տիեզերական կրթութեամբ. դոցա գիտութիւնքը այս եւ այն ուսման ճիւղին մէջ են՝ Էնցիկլոպէդիկական հատ ու կոտոր տեղեկութիւնք, իսկ կապակից ուսումն ամենեւին եւրոպական կարգով, եւրոպական հայեացքով չէր կարո՛ղ. այո՛, ոտքի տեղ գտանել մի այնպիսի դպրոցում, կամ մի այնպիսի ընկերութեան մէջ, ուր պատմութիւնը հնազանդւում է պապականութեան քաղաքական տեսութեններին, ուր փիլիսոփայութիւնը, ազատ եւ վերհամբարձ մտածութիւնը ստրկանում են պապի յանդգնամիտ անմեղանչականութեանը։

Գիտենք, որ մի քանի նախապաշարուած մարդիկ գոռալու էին. «Մխիթարեա՞նք չունին բազմահայեաց եւրոպական կրթութիւն»։ Այո՛, պատասխանում ենք, որովհետեւ Մխիթարեանց պապական լինելը զրկում էր նորան ամենայն ստոյգ լուսաւորութենից։ Եւ ո՛չ միայն Մխիթարեանք, որ շատ ցած են իւրեանց գիտութեամբ եւ ուսումնականութեամբ Յիսուսեաններից, այլեւ սոքա՝ այս հռչակաւոր Յիսուսեանքը, յայտնի են եւրոպական դպրութեան եւ աշխարհի մէջ որպէս լեզուագէտք եւ որպէս խորամանկ քաղաքագէտք՝ տոգորուած Մաքիաւելու հոգով։ Իսկ Մխիթարեանց ու Յիսուսեանց մէջ սար ու ձորեր կան՝ չնայելով, որ Մխիթարեանք եւս առաջնորդւում էին Յիսուսեան կարգի կանոնադրութեամբ։ Մեր ասածը կը հասկանան եւրոպացի մարդիկ, այլեւ մեր եւրոպական դպրոցներում կրթութիւն ստացած ուսումնական հայրենակիցքը Ռուսսիայում, Տաճկաստանում կամ ուր եւ իցէ։ Աչքի առաջեւ ունենալով այս հանգամանքները՝ մեք հարկադրւում ենք կրկին շնորհակալութիւն մատուցանել Մխիթարեան միաբանութեանը. առաջին՝ այն պատճառով, որ մշակագործեցին ու ծաղկեցուցին Հայոց հին լեզուն եւ վեր քարշեցին նորան այն ողորմելի վիճակի միջից, ինչ վիճակի մէջ մնացած էր մեր հոգեւորների անփոյթութենից. երկրորդ՝ այն պատճառով, որ Մխիթարեանք չնուիրեցին իւրեանց անձը գիտութիւնք տարածելու մեր ազգի մէջ. պատճառ, այն լոյսը, որ ծագում էր պապական հորիզոնից, նայելով աշխարհի երեսին կատարուած ճիշտ բարոյական-քիմիկական փորձերին, հաւասարւում է ճախնային կամ գերեզմանական ասուած մոլորական կրակների լուսին։ Ասածներիս ապացոյցը երեւում է նոցա մի քանի ձախ ու ծուռ պատմաբանական գրքերից, որ բոլորովին յարմարած են պապականութեան օգտին։ Այսպիսի գրքերի կարգում են եւ Չամչեան «Հայոց պատմութիւն» ասուած հատորները, ուր Յազկերտներ, Լանկթամուրներ, Թաթարներ, Յոյներ եւ այլ օտար ազգեր աւերում են Հայաստանը այն պատճառով, որ Աստուած բարկացել էր Հայաստանի վերայ, առանց մէջ բերելու քաղաքական պատճառները, առանց կրիտիկոսի աչքով գնահատելու որեւիցէ իրողութիւն ազգային կեանքի մէջ. այն հատորները, ուր Հայոց կաթողիկոսքը եւ եպիսկոպոսքը անդադար հպատակութեան թղթեր են գրում Հռովմի պապին։ Խօսելով այս բաները՝ չէ պիտոյ մոռանալ, որ եթէ Հայոց ազգի յոյսը մնացած լինէր մեր հայկական աբեղաների շնորհքին, մեր հին լեզուն մնացած կը լինէր այժմ այն դրութեան մէջ, ինչ դրութեան մէջ էր վերջին անգամ Մխիթարի օրերումը։ Այո՛, տպագրութիւնը եւս հասանելու չէր այն կատարելութեան աստիճանին, ինչ աստիճանի հասաւ նա Մխիթարեանց հոգաբարձութեամբ։

Մատթէոս Ծարեցու, Ոսկան վարդապետի եւ Ղուկաս Վանանդեցու խեղճ ողորմելի վհատական դրութիւնը Հօլլանդայի մէջ, այլեւ մեր կաթողիկոսների կիսասիրտ գործակցութիւնը նոցա հետ, չէին կարող խոստանալ մի լաւ ապագայ հայկական գրատպութեանը։ Նախախնամութեան կամքն էր, որ Հայոց գրատպութիւնը եւս աճէր ու հասակ առնուր Իտալիայի երկնքի տակ։ Եւ Հայերը, անհոգ նստած իւրեանց աշխարհում, թողեցին պանդխտական Մխիթարեան քաջագօտի աբեղաների խնամատարութեանը այդ հանդէսը, ուրեմն եւ պարծանքի պսակը, որ միշտ ծաղկելու է, որքան Հայ մարդը կարող էր մի հայերէն գիրք առնուլ իւր ձեռքը։

Մխիթարեան միաբանութիւնը՝ այդ մեզանից ընկած հատուածը, օտարութեան մէջ, պատերազմելով բազմադիմի նեղութենների հետ, քունը կտրել է Հայոց հին լեզուն մշակելու եւ ծաղկեցնելու համար, եւ եւրոպական մարդը այսօր ճանաչում է Հայոց ազգը Մխիթարեանց շնորհքով։ Ահա՛ այն բոլորը, ինչ որ ունէինք ասելու Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութեան մասին։ Անցանենք այժմ քննել այս գործունէութեան շարժառիթքը։

 

Դ.
ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ՄԱՏԵՆԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԵԱՆ ՇԱՐԺԱՌԻԹԸ

 

Նախընթաց գլխումը, խօսելով Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութեան վերայ, խոստացել էինք այս գլխի մէջ գնահատել այդ գործունէութիւնը՝ քննելով յառաջուց նորա շարժառիթքը։

Մեք հանդիպեցանք Մխիթարին Հայաստանումը, մինչ շուարուած գնում էր նա այս վանքից միւս վանքը, այս աբեղայից դէպի միւս աբեղան՝ խորհուրդ կատարելու ազգի լուսաւորութեան համար։ Երկու անգամ պատահեցանք Մխիթարին Կոստանդնուպօլսի ճանապարհի վերայ, լսեցինք նորա խօսակցութիւնը Մարգար վարդապետի եւ Կարնեցի Խաչատուրի հետ։ Տեսանք նորա փախստականի պէս դուրս գնալը Տաճկաստանից դէպի Մօրէա՝ իւր մանուկ ընկերութեամբ հանդերձ, Կոստանդնուպօլսի Աւետիք պատրիարքի հալածանքի երեսից գլուխը ազատելու համար։

Եւ ահա Մխիթարը կազմեց իւր միաբանութիւնը, ունի վանք եւ եկեղեցի, ունի մի փոքրիկ դպրոց, բայց այն հնարքը, որ գործ էր դրել նա այս բաները յառաջ տանելու համար, տարակոյս չկայ, որ այդ հնարները սերմի տեսակով ունէին իւրեանց մէջ այն ամենայն վատ հետեւանքները, որ մեր օրերումը, աճելով այն փոքրիկ սերմից պապական հողի վերայ, ծառ դարձան, տերեւներ արձակեցին եւ պտուղ բերեցին այնպէս, ինչպէս որ սերմի յատկութիւնքն էին։ Մխիթարը ամենայն բան զոհեց Հայոց ազգի լուսաւորութեան համար, զոհեց մինչեւ անգամ իւր ազգային կրօնը, բայց դիտաւորութեամբ ենթարկուեցաւ նա պապական լուծի տակ։ Նորա ամեն մի քաջալերական խօսքերից, որ տալիս է իւր աշակերտներին, պարզ երեւում է, որ ունէր նա իւր սրտի խորքում մի գաղտնի խորհուրդ՝ երբեմն թափել իւր անձը եւ միաբանութիւնը պապական իշխանութեան տակից եւ ուրանալ նորա իրաւասութիւնը։

Աւելորդ է վերստին կրկնել այստեղ Մխիթարի բուն խորհուրդը՝ միաբանութիւն կազմել ազգը լուսաւորելու համար, այլ այսքանը, թէ այլապէս չյաջողեցաւ նորան տեսանել այդ միաբանութիւնը ոտքի վերայ, եթէ ոչ այն պայմանով, որ այդ միաբանութիւնը, խորթանալով ազգից, չհասանէր իւր բուն նպատակին։ Մխիթարը սաստիկ սխալուեցաւ իւր հաշւում։ Մինչդեռ առաջին անգամ ոտք էր հաստատում նա այն հողի վերայ, որ պատկանում էր Վենետիկեան հասարակապետութեան, մինչդեռ առաջարկում էր իւր ընկերութեան պայմանքը Պապի նկատողութեանը եւ հաստատութեանը, Մխիթարը արդէն հրատարակել էր իւր անձը պապական։

Դեռեւս նոր կազմուել էր Մխիթարեան միաբանութիւնը։ Մխիթարը, ինչպէս տեսանք առաջի յօդուածի մէջ, բամբասուեցաւ պապական աթոռի առաջեւ, որպէս կիսակատար պապական եւ հարկադրուեցաւ Հռովմ գնալ՝ արդարանալու իւր եւ միաբանութեան ջերմեռանդն պապականութիւնը ապացուցանելու համար, որովհետեւ այլ կերպով չէր կարելի արդարանալ։ Այդ օրից ահա Մխիթարի գաղափարը ստրկանում է պապականութեան օգտի հայեացքին, այդ օրից սկսանում է երեւելապէս չքանալ Մխիթարի միաբանութեան բուն խորհուրդը։

Մխիթարը եւ նորա մանուկ միաբանութիւնը Հայոց ազգի մէջ լուսաւորութիւն տարածելու գաղափարը հարկադրուած են վարագուրել պապական իշխանութեան աչքից. նոքա երեւում են բոլորովին այլ զգեստով՝ որպէս քարոզիչ եւ տարածող ուղղափառութիւն ասացեալ պապականութեան Հայերի մէջ, որ փոքր ի շատէ ոտքի տեղ գտել էր Հայաստանում դեռեւս 13-երորդ դարումը մինչ կատարւում էին խաչակիր զինուորութիւնքը։ Միաբանութիւնը հարկադրուած է այժմ ծառայել երկու պարոնների՝ Հայոց ազգին եւ պապականութեանը։ Ծառայում է Հայոց ազգին՝ աշխատելով նորա լեզուի վերայ, ծառայում է պապականութեանը՝ հալած իւղի տեղ տալով Հայերին սխօլաստիկական գրքեր, որ գրուած էին պապական պղտոր հայեցուածքով։

Մխիթարը մի քանի գրեանք տպելով կամ թարգմանելով աշխատում է շահել Հայոց ազգի սիրտը, աշխատում է ցրուել այդ գրքերը եւ ձեռք բերած արծաթովը մէջ մտանել այլ գործերի։ Նորա աշակերտքը հետեւում են իւրեանց վարդապետին։ Բայց մեծ զանազանութիւն կա վարդապետի եւ աշակերտների մէջ. այդ է ուղղութեան զանազանութիւն։ Եւ այդ զանազանութիւնը այնքան սաստկանում է եւ զգալի է դառնում, որքան միաբանութիւնը յառաջանում է եւ կերպարանագործւում է, որքան աշակերտքը հեռանում են վարդապետից։

Մխիթարի հաստատուն միտքը՝ երբեմն թափել իւր անձը եւ իւր միաբանութիւնը պապականութեան լուծի տակից, թուլանում է նորա աշակերտների մէջ. երեւում են մարդիկ, որ մտածում են Մխիթարի պէս, բայց կան այնպիսիք, որ վիճակուած չլինելով մի ներգործական հոգու, չունին կամք, կամին անշարժ մնալ այն դրութեան եւ այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակի մէջ ճանաչել էին միանգամ իւրեանց։ Այս միջոցին մանաւանդ ներս է մտանում Մխիթարեան միաբանութեան մէջ, կեղծաւորեալ պապականութեան փոխանակ, ձգտողութիւնը անօթ ընտրութեան լինել պապականութեան համար. այստեղ փորձւում է միաբանութիւնը։ Կէսը չկամի շահել իւր բուն հայկական կրօնը, ազգի սովորութիւնքը եւ աւանդութիւնքը, միւս կէսը, կամելով ազատ պահել իւր անձն Կոլլեգիացոց բամբասանքից, կամակորւում է աշխատիլ պապականութեան օգտի համար։

Այս հանգամանքների վերայ յաւելացաւ եւ մի աւելի չարագուշակ իրողութիւն՝ Մխիթարեան միաբանութեան ենթարկուիլը Եզուիտների կանոնադրութեան։ Սարսափելի նիւթապաշտութիւն, կեղծաւոր մոլեկրօնութիւն. այս երկու կորստաբեր ախտերը, որպէս բնական հետեւանք եզուիտեան կանոնադրութեան, առաջնորդում են ընկերութեանը։ Այս ախտերի ազդեցութեան տակ աշխատում են այնուհետեւ Մխիթարեանց բոլոր անդամքը անխտիր։

Մխիթարը պապականութիւնը դրեց իւր երեսին որպէս դիմակ, նորա ապագայքը ծնանում են արդէն դիմակով, բայց՝ հայկական դիմակով։ Մխիթարի արտաքինը՝ պապականութիւնը, դառնում է նոցա համար ներքին, Մխիթարի ներքինը՝ հայութիւն, դառնում է արտաքին, մի լոկ դիմակ, որով երեւում են միմիայն Հայոց ազգի առաջեւ։

Մխիթարի կենդանութեան ժամանակ մեծ չէ Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը. նորա աշակերտների օրից սկսանում է նա շարժուիլ։

Բայց այդ միջոցին միաբանութեան մէջ յառաջացած էր արդէն այն բարոյական ճեղքը, որի մասին խօսեցինք։ Այդ պատճառով եւս մատենագրութեան յառաջ շարժող զօրութիւնը բղխում է ոչ մի աղբիւրից, ինչպէս Մխիթարի մէջ, այլ՝ երկու աղբիւրից։ Առաջին աղբիւրը՝ համարեա՛ թէ հայկական՝ պապականութեամբ կեղծաւորուած, իսկ երկրորդը՝ բոլորովին պապական, որ իւր կարգով ճնշում է եւ օր ըստ օրէ չքացնում է առաջին աղբիւրը։ Այս պատճառով եւս միաբանութիւնը օր ըստ օրէ օտարանում է ազգից եւ սա (ազգը) նայում է նորա (Մխիթարեան միաբանութեան) վերայ, որպէս մի հերձուածողական կենտրոնի վերայ։ Այս բանը վնասակար է Մխիթարեանց անձնապահութեանը, փոքր է պապական հայերի թիւը, իսկ Մխիթարեանց ժողովուրդ է հարկաւոր. ուրեմն մնում է նոցա որսալ Հայոց ազգի սիրտը եւ բարեացակամութիւնը։ Ինչո՞վ. աշխատելով ազգի մատենագրութեան վերայ եւ այնուհետեւ ոչ այն խորհրդով, որ ծառայեն լուսաւորութեան մեծ գործին, այլ որպէսզի ցոյց տան ազգին, թէ ահա հերձուածող ճանաչուած Մխիթարեանքը աշխատում են Հայոց ազգի համար։ Վիեննայի միաբանութիւնը շատ բացայայտ կերպով ցոյց տուեց Մխիթարեանց այս հոգին՝ մի րոպէ մոռանալով, թէ խօսում էր Հայերի հետ, ուրեմն, առանց հայութեան դիմակով ծածկելու իւր պապականութիւնը, հրապարակով քարոզեց, թէ ինչ որ Հայոց ազգը ստացել է կամ ստանում է Մխիթարեանց ձեռքով, այդ բոլորը պարգեւ է պապականութեան կողմից։ Այստեղ քաջ յայտնի երեւեցաւ, որ Մխիթարեանք կտրուած բաժանուած են ազգից եւ աշխատում են Հայոց համար, որպէս պապականութեան ձեռքով վարձուած մշակներ։

Ահա թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան սխալուել էր Մխիթարը իւր հաշւում։ Բայց մեր համար զարմանք չէ. դորա փոխանակ մի շատ բնական գործ։ Մատենագրական յառաջ խաղալու շարժառիթքը Մխիթարեանց ձեռքով, Մխիթարի մահից եւ նորա անմիջական աշակերտներից յետոյ էին նախ եւ յառաջ դոյն միաբանութեան երկդիմի կեղծաւորութիւնը Հայոց ազգի եւ պապականութեան առաջեւ, երկրորդ՝ մի լոկ վաճառականութեան գաղափար՝ спекуляцiя, շահաստացութեան խորհրդով։

Մարդկեղէն աշխարհում ամենայն գործողութիւն վարձատրւում է կամ դատապարտւում է այդ գործողութեան դիտաւորութեան եւ շարժառթի համեմատ։ Խորհուրդը կամ շարժառիթը է մի հոգի, որ ձգում է գործը որպէս մարմին եւ երեւում է աշխարհի երեսին որպէս մի անձնաւորութիւն։ Մեք, քննելով Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը, պարտական էինք խօսել եւ այս բաները ցոյց տալու համար, թէ արդեօք բուն ազգի սէ՞րն էր հարկադրել նոցա կատարել այդ գործը, թէ մի այլ պատճառ, եւ ահա սրտցաւութեամբ տեսանում ենք ուրիշ պատճառներ եւս, որ թուլացնում են այդ գործունէութեան արժանաւորութիւնը։

Եւ մեր համար շատ դառն է տեսանել Հայոց ազգից մի ընկերութիւն, որ գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ վնասում էր ազգին այս կամ այն կողմից։ Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, սիրելի չէ մեզ նայել մի այդպիսի ընկերութեան վերայ։

Գրեանք գրուել են եւ տպուել են Մխիթարեանց ձեռքով այս կամ այն շարժառթի ազդեցութեան տակ, բայց այդ գործունէութեան հետեւանքը ամենեւին բնականաբար եղել է միմիայն լեզուի մշակագործութիւնը եւ պահպանութիւնը։

Հայր Միքայէլ Չամչեանի նամակը * ), որ գրում էր հայր Մկրտիչ Աւգերեանին եւ հայր Իգնատիոս Փափազեանին, որ գտանւում էին Հռովմի մէջ, «Վահան հաւատոյ» անունով Չամչեանի գործի մասին, կարո՛ղ է մի կերպով ցոյց տալ եւ վկայել այն բանին, թէ զանազան էին Մխիթարեանց ուղղութիւնքը։ Դնում եմ այստեղ այդ նամակի բառացի պատճէնը։

«Վերապատուելի վարդապետաց Տեառն Տեառն Հայր Մկրտիչ վարդապետի եւ Հայր Իգնատիոս վարդապետի, ’ի տէր խնդալ։

Զգիր վերապատուելութեանց ձերոց, գրեալ ’ի Հռովմայ յ9-էն դեկտեմբերի 1815, ընկալայ ’ի 16 փետրուարի 1816. ընթերցայ առաջի մերայնոց * ) զամենայն զբանսդ, ընդ որ ոչ սակաւ ուրախ լեալ նոցա, փառս մատուցին տեառն։ Իսկ ես յառաւելն բերիմ լսել եւ ակն ունիմ թէ լուայց, եթէ չկայցէ թշնամի ընտանի * *)։ Բայց արդ բացից առակաւ զբերան իմ, լուարուք զոր ասեմս եւ զոր գիտեմ։ Ի հոգալ իմում զՎահան հաւատոյ գրոց լուայ զձայն խորտակման աղեղանց. զարմացայ եւ զարմանամ, զի իմ էր գրուածն միայնոյ, գաղտ ’ի բնաւից եւս եւ ’ի մեծաւորէ իմմէ եւ ’ի միաբանիցս, եւ որո՞վ իրաւամբք անկաւ բանն զհասարակութեամբ համայն։ Եթէ դատապարտելի ինչ կայր ’ի նմա, իմ էր դատապարտութիւնն. եւ արդարեւ զի՞ արար։ Ես զայն գիր յանձն էի արարեալ դատաստանի ո՛չ այսր եւ ոչ այնր, այլ սրբոյ եկեղեցւոյ զի դատեսցէ որպէս եւ ախորժ է, իսկ դոքա զիս թողեալ արկին զդատաստանն զհասարակութեամբ մերով։ Այն իմ գիրք զոր գողացան * **) դոքա, ’ի ձեռս իւրեանց էր եւ ես ինքն աստ էի, աստ եւ ոսոխք իմ ութսնիւ չափ առաւելեալք եւ Աստուածաբան վերաձայնեալք. զարմանք են զի ոչ ոք ’ի նոցանէ իշխեաց ցայժմ ախոյեան ելանել ընդդէմ իմ յետ բազում անգամ թախանձելոյ իմ զնոսա, այլ փախուստ տուեալ տագնապեցան, եւ իբրեւ մեղուք բորբոքեալք զհասարակութեամբ մերով դիմեցին անպատճառ յայն ատեան, յոր եսն եմ ապաւինեալ։ Զի՛ կայր քո եւ սոյնպիսեացդ, հա՛յր Միքայէլ. բազում ինչ ամենայն իրօք հայեցեալ իս Հայոց գտի զնոսա առաւել քան զքսան միլիոն * *** ), ահ կալաւ զիս, զիա՛րդ ազգ յայսպիսեաց կորիցէ. կրկին հայեցայ եւ տեսի զազգն իբրեւ զոսկի, բայց գտի զնոսա խառնուրդ պղնձի եւ կապարի, եւ յառաւելն ուշաբերեալ, զի սուրբ եկեղեցի չէ ընկեցեալ ’ի ծով զայն խառն զանգուած։ Յայս ակն եդեալ իմ յօրինեցի զառաջին զչորս հատոր գիրս (անուանեալ նոյնպէս Վահան հաւատոյ ուղղափառութեան) ’ի վանել եւ ’ի զատել զպղինձն եւ զկապարն. հայեցեալ եւ յոսկին կանգնեցի ընդդէմ նետաձիգ եղելոց զվահանն։ Բայց քանզի ուրուական իմն էր այն, ոչ երբէք հանի ’ի վեր եւ սակայն պատրաստեալ էի ուղղագրել եւ կատարելագործել զնոյն, զի թէ երբէք պիտոյ ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ գահին իբր բողոք եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի։ Եւ մինչդեռ ես յայս խորհուրդս էի, գողք հանին ’ի վեր եւ սկսան անձրեւել նետս ոչ յիմ վերայ, այլ ’ի վերայ հասարակութեան մերոյ։ Զի՞ կայ ձեր, ո՛վ դուք, եւ հասարակութեան մերոյ, յիս ձգեսջիք զնետս ձեր, կամ ես աւասիկ առաջի ձեր, մխեսցին նետք ձեր յաչս իմ եւ ոչ յաչս այլոց. «Նետք տղայոց եղեն վէրք նոցա եւ այլն եւ այլն»։ Եթէ սուրբ ժողովն յիմ կոյս է, ո՛վ իցէ իմ հակառակ, եթէ յիմ կոյս եւս չիցէ, ո՛չ երկնչիմ, զի ես նորա եմ որդի, նա իմ մայր եւ իմ պաշտպան. եթէ կամիցի եւ եթէ ոչ, շատ է ինձ, այո՛ զի նա ’ի մայրենի իրաւանց իմ տէր է, յորմէ ո՛չ դադարիմ խնդրել ո՛չ թշնամեացս վրէժ, այլ զդատաստան արդար մինչ հանցէ զիրաւունս ’ի լոյս, ’ի հաւասարել զկշիռ ճշմարտութեան։

Ափսո՛ս քեզ, Հայր Միքայէլ, զի ’ի ծերութեանդ հասակի պաշարեցար յորոց պաշարեցարն. պաշարեցայ այո՛, բայց ’ի պաշարմանս վստահ եմ։ Պատմեցից ձեզ ինչ մի հարեւանցի. յաւուրս Թերեզեայ թագուհւոյն եկն դեսպան ’ի Պէջ քաղաք յՕսմանեանց։ Ի նստիլ տասնապետի միոյ ծերոյ ’ի պանդոկի, եկին անդ եւ ոմանք յՕսմանեանց անտի, յըմպել նոցա եւ յարբենալ ’ի պանդոկի անդ, մին յՕսմանեանց քար արձակեաց յանուն թագուհւոյն։ Բողոք կալաւ յայնժամ տասնապետն իւր, եւ ել հրաման մենամարտելոյ նոցա առ ’ի մահ նահատակեալ։ Յայնժամ ծերոյն ել ընդդէմ եւ կործանեաց զախոյեանն։ Աւասիկ ես պատրաստեալ եմ նահատակիլ, ո՛վ է ոսոխ իմ, ելցէ ընդդէմ. բայց քանզի իսպառ տկարացեալ եմ, առաւել քան զոր կարծէք, եւ անկեալ ’ի յիշողութենէ եւ օրէ յօր նուազիմ, ստիպիմ զձեզ կանգնել եւ կանգնեալ իսկ այսօր իմ փոխանակ զՀայր Մկրտիչդ եւ զՀայր Իգնատիոսդ, խօսեսջիք զճշմարտութիւն եւ մի՛ երկնչիք ’ի թշնամեաց իմոց, եւ ես եթէ մարթացայց, յուսամ թէ ժամանեցից եւ զձեզ անվաստակս կացուցից։ Անզգամութեամբ ասեմ, շատ են ոսկերք իմ առ շաղփաղփ Աստուածաբան կարծելոցն։

Իսկենտեր պէյ յետ բազում աշխատ առնելոյ յՕսմանեանս հիւանդացաւ, լուեալ Օսմանեանց զհիւանդութիւն սորա, աւասիկ օր ասելով արձակեցին ընդդէմ նորա արս եօթանասուն հազար. զայն տեսեալ Իսկենտերայ նստաւ ’ի պատգարակ եւ ել ընդդէմ նոցա։ Իբրեւ լուան նոքա թէ Իսկենտեր ինքնին գայ պատգարակաւ, ’ի փախուստ փութացան եւ ցիր ուցան մաշեցան։ Գամ եւ ես պատգարակաւ ծերութեանս. մի ինչ զարհուրիք, վստահիմ թէ զարհուրեցուցից եւ վանեցից զթշնամիս իմ։ Եթէ արդարութիւնն չիցէ մեռեալ, գործեցից գործ մեծ ’ի զառամելութեանս իմում, իսկ եթէ արդարութիւնն կենդանի գոլով ոչ կամիցի առնել, զոր արժանն է, բազուկն արդարութեան, ժողովուրդն Աստուծոյ չեն խորտակեալ։ Գիտասջիք, զի ազգն համօրէն յոտին է. ոչ կարգաւորք միայն, այլ եւ Հայ բազմութիւնք սկսեալ ’ի ծագաց աշխարհի, ոչ դառնութեամբ սրտի, որպէս յոսոխն նշմարի, այլ պահանջմամբ արդարութեան բողոքելով առ ամենայն տէրութիւնս. եւ ոչ իսկ դադարէ մինչեւ ոչ տեսցէ զիրաւունսն, ոչ լռէ որպէս կարծի այլ գօտեւորեալ զինուորի, ոչ ասելով ըստ թշնամեաց – ոչ կերիցուք եւ ոչ արբցուք մինչեւ ջնջեսցուք զԱբբայեանսն, այլ թէ ո՛չ ննջեսցուք մինչեւ ոչ տեսցուք զխաղաղութիւն սուրբ եկեղեցւոյ, եւ զառաջին վիճակ անդորրութեան Մխիթարեանց միաբանութեան Սրբոյն Ղազարու։ Մի կարծէք, թէ ջախջախ բանիւք ոմանց, յԱռաքելոյն սրբոյ անմիտ անուանելոց, խափանեալ դադարեսցէ գործարան տպագրութեան հարիւրամեայ ժամանակաց եւ այն առանց քննութեան։ Եկեղեցին Քրիստոսի բերս ոչ սաղարթի։ Բայց արդ յի՞նչ իրաւունս հաստատեալ թշնամեաց ’ի սոյն եղեն ձեռնամուխս, վասն զի ասեն – տպագրեալ գրեանք նոցա լի են մոլորութեամբք։ «Յո՞ր գիրս արդեօք». – Աւասիկ– ասեն– գիրքն խորհուրդ Աստուածպաշտութեան։ Այս գիրք յեօթանասուն ամաց հետէ տպագրեալ է, զայսքան ամս ընթերցան եւ քննեցին թշնամիք եւ ինչ ոչ գտին, ա՞յժմ գտանեն։ Եւ զի՞նչ արդեօք այն իցէ մախանք– աւասիկ– ասեն– եւ գիրքն, որ ’ի մեկնութիւն հաւատամքին։ Այս այն գիրքն է, զոր ’ի ժողովն երեք ամօք յառաջ առաջի արարին նոքին իսկ չարախօսք, թէ բովանդակեալ կայ ’ի նմա ճշմարիտ հաւատոյ դաւանութիւնք, եւ այժմ զիա՞րդ մոլորամիտ գտաւ։

Պատմագիրք Հայոց իբր երեսուն ամօք յառաջ ’ի լոյս ընծայեցաւ եւ ’ի Հռովմ եւս հանդիսացաւ, եւ զի պատահեաց նմա զի այժմ ընթերցմամբ տգիտաց մոլորական ցուցաւ։ Իմա՛ ըստ սմին եւ զայլ գրեանց, իմա՛ եւ մի զարմանար. այլ զարմացիր եւ ակներեւ տեսջիր զի անհնարին նախանձ եւ ատելութիւն է, որ զայսպիսիս ճարտարաւորէ եւ զգայռէ։ Իրաւունս ունին եւ սոքա իմանալ, քանզի ’ի ճոխաբանել իւրեանց եւ յընդվայր հարկանել զմեզ, ժողովուրդ ընդդէմ ելեալ եւ զուլից սոցա կախեալ կսկծեցուցանեն ասելով, – այսչափ ամք են, զի Աբբայեանք գիրս նորանորս հանեն եւ զազգն լուսաւորեն, դուք զի՞ գործէք, դատարկք եւ փասքուսք վայրավատին շրջիք ’ի խաղս եւ ’ի զբօսանս ցնդիք, ընդ կանայս եւ ընդ աղջկունս կատակիք եւ այլն եւ այլն։ Այսմ յանդիմանութեան ո՛չ կարելով տանել. – պու նէ՞– ասեն, – ջնջեսցին ապա սոքա եւ գիրք սոցա զի հանգիցուք։ Զինչ ապա ժողովուրդք, – ընդէ՞ր– ասեն– եւ դուք ոչ աշխատիք յօրինել զգիրս։ «Չկարեմք» ասեն։– Ընդէ՞ր ապա ոչ ներէք կարողաց։ «Զի խոչընդակ են մեզ «նոքա»։

Յաւանն, Վարշարհէյ անուանեալ ’ի Թրանսիլվանիա, մին ’ի յունաց շինեաց տուն մի փառաւոր, ընդդէմ սորա կանգնեաց եւ այլ ոմն ապարան մի, ընդ այս չկարացեալ տանիլ առն, բազում ինչ արար եւ ծախեաց զի բարձցէ զայն գո՛նէ ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր. զի կուրացաւ տուն իւր։ Զի՞ կուրացար ո՛վ դու, բարձրացո՛ եւ դու զտուն քո, զի թոյլ տուեալ է յարքայէ. յոչ կարել նորա զայս առնել, յանդիմանակցացն յաւել յարկ մի եւս եւ խեղդեաց զտունն. ահա՛ այսպիսի ինչ է եւ յառաջիկայդ։ Աւելի ինչ խօսել ’ի վերայ այսր ’ի զուր է, քանզի յայտնի տեսանի զի ’ի նախանձուէ չարէ յուզին այսպիսիք իրք։ Բայց թէ զիա՞րդ ոչ նշմարեն զայսն նշմարողք, ինքեանց է գիտելի. նոքա լսել ախորժեն զայսպիսիս եւ զբօսնուն եւս. (զեֆքինէ վարմաք իստերլէր) առնեն զոր հաճին եւ խօսին ’ի հաճիլ. (գնա՛ մեռի՛ր, եկու սիրեմ), հատանեն զգլուխս անպարտ եւ սանտրեն զմօրուսն։ Օ՛ ասեն, դուք այսպէս եւ այնպէս. ասեն բերանով եւ հեղձուցանեն գործով, եւ զի մխիթարիմք փառս տուր Աստուծոյ. զի որ քրիստափոր անուանիմ քրիստոնեայ եմ. այլ առանձինն գոհանամ զԱստուծոյ, զի այսպիսի վարանս զարթոյց յոգիս ուղղախորհուրդ քաղաքացեացս համօրէն, յառնել ոչ եթէ ընդդէմ թշնամեաց, այլ ’ի պաշտպանութիւն զրկելոյս, մինչեւ զանձինս եւս դնել ’ի վերայ միաբանութեանս մերոյ, որոյ վասն բազում անգամ ժողով արարեալ, եւ զերկոտասան իշխանս կարգեալ ոստիկանս, գրեցին ’ի Հռովմ եւ զգիրն քարալաշիւ 600 ղուռուշ ծախելով առաքեցին ’ի Պուքրէշ առ Ելքենճի խանն, զի անձամբ տարցէ ’ի Հռովմ, եւ փաստաբանեալ արասցէ զոր կարեն։ Դարձեալ առաքեցին եւ զայլ գիր դէպուղիղ ’ի Հռովմ եւ կրկին եւս առաքեցին եւ ունին առաքել։ Այս ամենայն եղեւ եւ լինի, բայց ընդ վայր, զի կամ ’ի դերեւ ելանէ, կամ բազում ժամանակաց ակնկալէ ըստ սովորութեան տեղւոյդ, որպէս եւ ցուցանեն գործք որ գործեցան յառաջ ժամանակաւ։ Ապաքէն Աբրահամ կաթողիկոս Լիբանանու վասն դատի միոյ ժամու զերիս ամս պարաւանդեցաւ այդր, եւ հուսկ զկնի առանց կոչման ել բռնի յատեան դոցա, եւ ’ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր խնդրէրն զի պատրաստ էր ամենայն։ Ապա բացեալ զգլուխ իւր յատենի անդ ասաց, «գոհանամ զքէն տէր, զի ’ի կամիլ զդատ մեր մեծ, զոր ունէաք ընդ քեզ, եկիր յԱրեւելս եւ վճարեցեր զամենայն, ապա եթէ վրիպեալ գայիր աստ, մինչ ’ի կատարած աշխարհի տեւէր այն։ Դոքա իրաւունս ունին այսպէս վարելոյ զի իմաստութեամբ գործեն, իսկ ազգ մեր մանաւանդ Արեւելեայք, մտօք զօրաւոր, ո՛չ իրաւունս գիտեն եւ ո՛չ զիմաստութիւն ճանաչեն, զի չեն ուսեալ, զոր ինչ ինքեանց հաճոյ տեսանեն եւ ականջաց իւրեանց յարմարաւոր, փարին զնովաւ. ապա թէ այլազգ ինչ, մերժեն։

Յաւուր միում ’ի ժողովն Մանուկեանց եհարց եղբայր նորա Մաթոս աղայն– ’ի Վահանի– ասէ– որպէս լսեմ, գրեալ է կարգ դարուց եկեղեցւոյն Հայոց անմոլոր իջեալ, եւ զիա՞րդ լինիցի այս։ Ետու պատասխանի, «այդ քեզ անհասկանելի է» (դեմիրտէն պիր լեպլեպի, հեր տիշ չիյնեմեզ)։ Յերկարել բանից ասեմ– եթէ կամիս եւ կարես անսալ, լո՛ւր զինչ ասես ապա, զոր վկայէ սրբազան Պապն Հռովմայ ընդունի՞ս։ «Այո՛, ընդունիմ» ասէ։ Եւ ես ասեմ– ասես եւ լսեմ, եւ ընդունիս ոչ։ Ահաւասիկ երեքտասաներորդ Գրիգոր սրբազան պապն հրովարտակ եհան վասն Հայոց, յորում վկայէ, ազգ Հայոց, ազգ մեծ, հարազատ որդի սուրբ եկեղեցւոյ եւ այլն։ Այս հրովարտակ տպագրեալ է ’ի Հռովմ, եթէ այս ազգ մինչեւ ցաւուրս սրբազան քահանայապետիդ գտաւ հարազատ եւ հաւատարիմ որդի սուրբ եկեղեցւոյ, ուրեմն անմոլար էջ յայնժամ, ապա թէ ո՛չ անհարազատ գտանէր, դու զի ասես։ «Ոչ քննութիւն եւ ոչ հարցումն, այլ զինչ սրբազանն ասէ, այդպէս է ասացեալ»։ (Նեմանի). Ասեմ ցնա–ո՞չ ասացի քեզ, թէ զոր ոչն ախորժես, ծանր լսել եւ ոչ ընդունիս, ո՛չ յայս նիւթ միայն, այլեւ յայլս։

Չեւ իմ աւարտեալ զխօսս, ասէ ցիս Մանուկ աղայն, – վարդապետութիւն ձեր յօրինեաց գիրք ընդդէմ Հայոց, իսկ այն Վահան գիրք է ջատագովութիւն Հայոց եւ ո՛րպէս լինիցի այս. (պու նէ՞ փեհրիս եւ այլն)։ Ետու պատասխանի «իմացիր եւ զայդ զոր ասես, այս գիրք հայի ’ի ջատագովութիւն ճշմարտութեան եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի. իսկ այն գիրք հայի ’ի վանումն մոլորեցուցչաց Հայոց եւ այլն»։ Այսչափ ինչ շատ լիցի առ այժմ. զի չիք կար զօրութեան ’ի ձեռին իմում։ Բայց սակայն ինձ մնայ բողոքել յատեանն Քրիստոսի, զի յետ վաստակելոյ իմ զամս բազումս ’ի պատիւ եկեղեցւոյ, ’ի ձեռն գողոց դատապարտեցայ ’ի ծերութեան իմում, եւ ’ի ստապատիր ամբաստանչաց կեղտ անուն ընկալեալ հանդերձ իմ աւասիկ մաշիլ ’ի գերեզման. դատ արասցէ ինձ տէր ըստ արդարութեան իմում։ Բայց ակն ունիմ, թէ նա ինքն սուրբ եկեղեցին առանց ինչ տեսանելոյ զտրուպս արդարացուսցէ զիս, քանզի ’ի նա ապաւինեցայ։ Իսկ զոր ինչ գրեալ էիք վասն Վահանին, թէ ’ի նմա նշմարիցի ընթացք Դիսսերտացիօնին, ծանի՛ր զի այդ մտածութիւն չունի յայս գործ. զի դիտումն Դիսսերտացիօնին է ցուցանել, թէ մարթ է ուղղափառաց հաղորդութիւն առնել ընդ հերձուածողաց ’ի հոգեւորս, կարծիք մերժելի է յինէն։ Իսկ դիտումն Վահանին է ցուցանել, թէ եկեղեցի Հայոց իբր եկեղեցի ընդունի զամենայն ճշմարտութիւն հաւատոյ։ Եթէ ունիս զօրինակ, առաջնոյ թղթոյն գրելոյ յինէն առ սրբազան ժողովն, ընթերցիր, զի յայն թուղթ բովանդակի Վահանն։ Դնեմ ’ի գրիս թուղթ մի համառօտ, որոյ օրինակն այս է։

Առ սրբազան Հայրդ երկու գիրս գրեցի, առ սրբազան ժողովն իբրեւ բողոք, զայս գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, լուեալ էք եւ լսէք զվիճակ ուղղափառաց քաղաքիս, բաժանումն անզօդելի, գայթագղութիւն անասելի, բամբասանք սոսկալի, անուն քահանայութեան ընդ ոտիւք աշխարհականաց հեծէ պատճառաւ դադարման առաքելութեան մերոյ եւ տպագրութեան։ Այս հուր օր յօրէ բորբորքեալ տոչորէ եւ ոչ ունի շիջանիլ հնարիւք առանձին մարդոյ։ Հա՛յր սուրբ, ձեռն սրբութեանդ կարէ բարեկարգել, իբրեւ այն որ գլուխ եկեղեցւոյն Քրիստոսի. ապա թէ ոչ, կատարածն հայի ’ի յատակս դըժոխոց։ Այո՛, ձեռն սրբութեանդ, որոյ հայրագութ տեսչութեանն կամ յամենայնի հնազանդ ծառայ

Հայր Միքայէլ Չամչեան »։

Ինչպէս վերեւումը ասացինք, այս նամակը կարող է վկայել այն բանին, թէ Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը ունէր երկու շարժառիթ. մինին հետեւելով՝ աշխատում էին հաճոյանալ ազգին, միւսին հետեւելով՝ հաճոյանալ Հռովմի պապին։

Ահա գերապատիւ Չամչեանը եւ նորա գործերը. գրում է Վահան հաւատոյ գիրքը Հայոց եկեղեցու իրաւունքը, ծէսերը եւ դաւանաբանութիւնը պաշտպանելու համար Կոլլեգիացոց եւ միւսերի երեսից, իսկ Հայոց պատմութեան մէջ ամենայն քայլափոխում զոհում է Հայոց եկեղեցու անկախութիւնը Հռովմի վատիկանին։ Այնտեղ, Հայոց կաթողիկոսքը հպատակում են Հռովմի պապին, այստեղ ճանաչում են նորա գլխաւորութիւնը, այնտեղ Հայոց ազգի մեծ մասը ընդունում է Քաղկեդոնի ժողովքը, այստեղ մինչեւ անգամ եւ Յովհաննէս Կաթողիկոսը քաղկեդոնական է մինչեւ իւր կաթողիկոսանալը։ Մեր մինչեւ այժմ ասածերը, բացի Չամչեանից, ապացուցանում են եւ միւսքը։ Այս նամակից երեւում է ահա, որ Աւգերեան Մկրտիչ եւ Փափազեան Իգնատիոս վարդապետքը համախոհ են Չամչեանին եւ պաշտպանում են նորան վատիկանի դատաստանի առաջեւ, ուրեմն համաձայն են Չամչեանին հաստատ մնալ Հայոց եկեղեցու ինքնօրէն եկեղեցութեան վերայ, բայց Աւգերեանի Թասսոնի թարգմանութիւնը, եւ Փափազեանի եկեղեցական պատմութիւնը ապացուցանում են մի ուրիշ բան։ Այդ մի ողբալի բան է՝ նոցա կամակոր եւ ֆանատիկոս պապականութիւնը։ Այդ գործերի մէջ մեք հանդիպում ենք նոցա որպէս իտալական ճիզուիթների, բայց ոչ աւելի։

Ի՛նչ կարելի բան է, որ մի մարդ երկու տեսակ սրտի վկայութիւն ունենայ, երբեմն այսպէս ասէ եւ երբեմն՝ այլապէս։ Այո՛, մարդը չէ կարող ունենալ, բայց ճիզուիթը առատ ու հարուստ է սրտի վկայութեամբք. նա այնքան ունի եւ այնքան կարող է ունենալ, որքան գործ պատահել են կամ պիտի պատահեն նորա, մանաւանդ թէ այդ գործը յարակցութիւն ունենայ մի նիւթական օգտի հետ։ Ճիզուիթը մի անբարոյական էակ է, նորա համար չկայ ոչինչ սուրբ բան. նորա սուրբ բանը է նորա նպատակը, իսկ նորա նպատակը՝ նիւթ։ Նպատակին հասանելու համար ամենայն բան ներելի է, մարդասպանը եւս Դաւիթ եւ Յուդիթ է դառնում։ Իսկ թէ ինչ ամենամօտ յարակցութիւն կայ Ճիզուիթների եւ Մխիթարեանց մէջ, այդ մասին խօսել ենք այս յօդուածի երկրորդ գլխում՝ քննելով Մխիթարեանց բարոյականութիւնը։

Այստեղ մի բան եւս հարկաւոր է չթողուլ առանց յիշատակի, այսինքն՝ թէ Մխիթարեանք տէր են իւրեանց գրած կամ տպած բանին մինչեւ այն ժամանակ, որ կային այդ ընկերութեան մէջ, եւ այդ միջոցին փոյթ չէ, եթէ գրում են եւ տպում են, թէ Հայոց եկեղեցին հերետիկոսական է, Հայերը հերետիկոս են, դժոխքի բաժին են (եկեղեցուց դուրս) եւ այլն եւ այլն։ Բայց մի այդպիսի անդամ դուրս գալով Մխիթարեան միաբանութեան միջից կամ միանալով բուն Հայկական եկեղեցու հետ եւ կամ վշտացած լինելով միաբանութենից՝ իսկոյն հրաժարւում է իւր՝ Հայոց վերայ գրած պարսաւից եւ չէ ամաչում ասել, թէ ինքը չէր այդ բանի հեղինակը, այլ յետոյ Աբբան կամ վանական ժողովն է յաւելացուցել։ Կնքենք այս գլուխը՝ եզրափակելով, թէ Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը ունի երկու շարժառիթ, ինչպէս ասել ենք, եւ այդ շարժառիթքը անմիջական հետեւանք են Մխիթարեանց ճիզուիթութեանը…