Գ.

Մի մարդու առաքինի կամ վատթար լինելու շարժառիթը գտանւում է նոյն այդ մարդո՞ւ մէջ, թէ նորա շրջակայ ընկերութեան մէջ։ Մի մարդ, որ այժմ առաքինի էր, կարո՞ղ էր դա վատթար մարդ լինել, եթէ սնած ու աճած լինէր մի վատթար շրջակայքի մէջ, կամ մի վատթար մարդ առաքինի լինել՝ գտանուելով առաքինի շրջակայքում. այս խորհրդածութենով պարապուած է միտքս այս րոպէիս, մինչ գրում եմ Յիշատակարանիս այս տողերը, Մայիսի 30-ին:

Շատ փորձեր եւ օրինակներ ստորասաբար պատասխանում են այս խնդրին, այո՛, եւ իմ սեպհական նկատողութիւնքը, ուրիշ շատ մարդերի նկատողութենների հետ, դրականապէս հաստատում են այս բանը, թէ մարդը ծնանելով չունի իւր մէջ առաքինութեան կամ վատթարութեան սկիզբն կամ տարր, եւ հոգու այդ ունակութիւնքը հետեւանք են նորա լաւ կամ վատ շրջակայքի ազդեցութենից:

Արտասուելի՜ բան. մարդը, որ կարող էր առաքինի լինել, լինում է մի վատթար, մի չարագործ էակ, դատապարտութեան արժանի ե՛ւ մարդկային, ե՛ւ աստուածային դատաստանի առաջեւ:

Արի՛ մի փոքր ֆիզիկապէս եւ բարոյապէս քննենք այս խնդիրը եւ տեսանենք, թէ կայի՞ն այնպիսի օրէնքներ բնական եւ բարոյական աշխարհներում, որ թոյլ տային այսպիսի յեղափոխութիւն:

Առնունք մի բոյս, որ, դիցուք թէ, բուսանում էր Հայաստանում, եւ բերենք, տնկենք նորան Ռուսսիայի հողի վերայ եւ նկատենք, թէ այդ բոյսը պահո՞ւմ էր արդեօք իւր բնական որակութիւնքը, որ ունէր կամ դեռեւս պիտոյ է ստանար՝ մնալով իւր հայրենի հողի վերայ: Այս խնդիրը լուծանելու համար հարկաւոր է քննել այն պայմանքը, որոնց ազդեցութեան տակ պիտոյ է կերպարանագործուէր այդ բոյսը. ի՞նչ պայմաններ են դոքա՝ հողը, օդը, ջուրը: Եթէ անտարակոյս էր Հայաստանի եւ Ռուսսիայի հողերի, օդերի եւ ջրերի զանազանութիւնը, կարելի՞ է ուրեմն թոյլ տալ, որ մի բոյս՝ այստեղից այնտեղ տարածկամ այնտեղից այստեղ բերած, անփոփոխ պահէր իւր բուն յատկութիւնը, մինչդեռ փոփոխուելու էին նորա վերայ ազդող եւ ներգործող արտաքին պատճառքը, մինչդեռ այդ բուսականի գոյութիւնը, աճելութիւնը եւ կերպարանագործութիւնը կախւում էր հողից, օդից եւ ջրից: Մի բուսական կամ մի ծառ, առնունք, զոր օրինակ՝ փշատը, որ Հայաստանում տալիս է քաղցրահամ պտուղ։ Այդ ծառը, տնկուելով հարաւային Ռուսսիայում, կորուսանում է իւր պտղատու որակութիւնը, թէեւ բացում էր հոտաւէտ ծաղիկներ։ Դոյն այդ ծառը, տնկուելով Մեծ Ռուսսիայի մէջ, կորուսանում է եւ ծաղիկ բանալու որակութիւնը: Այս ի՞նչ բան է. ո՞չ ապաքէն այդ ծառը ունէր իւր մէջ պտուղ բերելու ընդունակ գործարանները, ո՞չ ապաքէն ոչինչ բան աւերուած ու պակասած չէ նորա ներքին կազմակերպութեան միջից, ինչո՞ւ ենթարկւում է այսպէս զգալի փոփոխութեան։ Նորա համար, որ փոխւում էին արտաքին ներգործողքը նորա վերայ, եւ նա, բնական եւ աստուածադիր օրէնքով, այն ժամանակ միայն կարող էր պահել իւր բուն յատկութիւնը, եթէ իւր անձնաւորութեան եւ արտաքին շրջապատի մէջ կար մի ներդաշնակութիւն, մի համակրութիւն: Եթէ այսպէս ցոյց է տալիս փորձը, ուրեմն մարդը, իւր կամեցածի պէս որակրութիւն տալու համար մի բոյսի, կարող էր նորան պահել այնպիսի շրջապատի մէջ, որի արդիւնքը (результатъ) համաձայն էին նորա մտքին. ամենեւին այդպէս:

Առնունք այժմ մի կենդանի, որ ծնել էր, դիցուք թէ, Հարաւային Ամերիկայում եւ բերենք այդ կենդանին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ էր պահել դա իւր բուն յատկութիւնքը, ասենք թէ չէր մեռանում այնտեղ, կարո՞ղ էր պահպանել իւր մարմնի կանոնաւոր մեծութիւնը, ծննդականութիւնը, բուրդի յատկութիւնը, գոյնը եւ բնութիւնը: Հարկաւոր չէր այդքան հեռաւոր տեղափոխութիւն, աւելի մօտը ասեմ։ Վան քաղաքից Էջմիածին տարուած երկայն բրդով մեծ մեծ կատուներ, մի քանի պորտ անցանելով, կորուսին իւրեանց բրդի այդ յատկութիւնը եւ կամաց կամաց ընկան տեղական կատուների կարգը՝ թեթեւ զանազանութեամբ, թէեւ ոչինչ բնական կապակցութիւն չէր պատահած այդ օտար երկրացի կատուների հետ: Այսպէս եւս Սիբիրիայից Ռուսսիա բերուած կատուքը կորուսանում են իւրեանց բրդի յատկութիւնը: Շատ կան այսպիսի օրինակներ, բայց մեք այս փոքրից եւս տեսանում ենք ահա, որ բնական աշխարհի օրէնքը թոյլ է տալիս անհատի մէջ յեղափոխութիւն, թէեւ միայն փոխուած էր նորա արտաքին շրջակայքը:

Մտանենք այժմ բարոյական աշխարհը եւ առնունք մի առաքինի մարդու զաւակ, որի բնաւորութիւնը կերպարանագործուած չէր դեռեւս, եւ ձգենք այդ մանուկը աւազակների եւ գողերի ընկերութեան մէջ։ Մի քանի տարի վերայովը անցանելուց յետոյ, հանդիպելով նորան, արդեօք տեսանելու չէի՞նք, որ նա եւս դարձել էր մի արիւնկզակ գող եւ աւազակ, կամ, սորա հակառակ, եթէ մի աւազակի որդի, որի բնաւորութիւնը դեռեւս կերպարանագործուած չէր, որ դեռեւս չունէր գիտակցութիւն, եթէ մի այդպիսի մանուկ առնուինք եւ տայինք առաքինի դաստիարակի ձեռք, յետոյ դնէինք նորան մի բարեկարգ եւ բարոյական դպրոցի մէջ, այնուհետեւ շրջապատէին նորան առաքինի մարդիկ, այդ մանուկը, չափահաս լինելով, կարո՞ղ էր առանց զզուելու նայել իւր հօր կամ եղբայրների դատապարտելի գործի վերայ։ Ամենեւին ոչ. պատճառ, նա չէր տեսել իւր շրջապատի մէջ, որ, իբրեւ մի սովորական բան, գործուէին այդպիսի անօրէնութիւնք. դորա հակառակ, նորա հոգու մէջ տնկել էին առաքինութեան սերմերը, որ հետզհետէ աճում ու զօրանում էին։ Նորան անդադար քարոզել էին, թէ ի՞նչ աստիճանի զզուելի եւ գարշելի բան է մի այդպիսի անօրէն գործողութիւն, նորան ուսուցել էին ճանաչել իւր անձը, իւր ընկերը, իւր ազգը եւ մարդկութիւնը: Երեխայն, որի բնաւորութիւնը կերպարանագործուած չէր դեռեւս, մի հայելի է, որի մէջ կը ցոլանայ այն, ինչ որ ցոյց կը տաս. նա միեւնոյն է իւրեան շրջապատող արտաքին աշխարհի եւ ընկերութեան ձեռքում, ինչպէս կաւը բրուտի ձեռքում, որին սա կարող էր ամենայն ձեւ տալ:

Երեխայն աճում է, բացւում են նորա հոգեկան ընդունակութիւնքը, բայց այդ ընդունակութիւնքը գտանւում են մի տարբեր վիճակի մէջ. այդ ընդունակութիւնքը՝ աճած ու անտարբեր, նման են մի վարած հողի, որ այն կը բուսուցանէ, ինչ որ սերմանէիր: Այսպիսի երեխայքը, մանաւանդ դոցա միջից նոքա, որ աւելի հոգի ունէին (энергія), երկար չեն մնում անտարբեր վիճակի մէջ. զարթած, թէ չզարթած, նոցա հոգեկան ընդունակութիւնքը, այնուհետեւ շատ անգամ պատահական ուղղութեանն են հետեւում։ Եթէ գտանւում են առաքինի մարդերի մէջ, ապա սկսանում են ինքեանք եւս օրէ օր առաքինանալ, եթէ գտանւում են անբարոյական մարդերի մէջ՝ ամենեւին բնականաբար վատթարանալ: Թէեւ առաքինութեան կամ վատթարութեան կերպարանագործութիւնը կարօտ է ժամանակի, բայց դոցա նշանքը կ’երեւին իսկոյն, իհարկէ՝ փոքր դրութեամբ, եթէ մի բանագէտ եւ հետախոյզ մարդ, թէեւ սակաւ միջոց, կենակից լինէր մի այդպիսի մանուկի հետ:

Այսպիսի փորձական քննութիւնք հաւաստում են մեզ, թէ մարդու առաքինի կամ վատթար լինելը պատահական բան է եւ կախուած նորա դաստիարակութենից եւ կրթութենից, նորա ընկերութենից եւ շրջապատից, այլապէս, արդար չէր լինելու Աստուծոյ տնտեսութիւնը՝ մինը առաքինի եւ միւսը վատթար ստեղծելով, եւ այնուհետեւ այդ վատթար մարդը ինքը չէր լինելու մեղաւոր իւր վատթարութեան մասին, որովհետեւ Աստուած ստեղծել էր նորան վատթար լինելու համար. քա՛ւ լիցի այսպիսի ամբարշտութիւն: Առաքինի մարդը եւս կորուսանելու էր իւր արժանաւորութիւնը, ըստ որում, նորա առաքինութիւնը իւր վաստակը չէր, վասն զի Աստուած առաքինի էր ստեղծել նորան: Ամենակալ Տէրը արդա՛ր է եւ հաւասար աչքով նայում է ոչ թէ միայն բոլոր մարդկութեան վերայ անխտիր, այլեւ բոլոր աշխարհների, բոլոր արարածների վերայ, որ քարոզում էին նորա ամենակարողութիւնը եւ փառքը:

Մարդու առաքինութիւնը եւ վատթարութիւնը կախուած է նորա դաստիարակութիւնից. հնձւում է սերմանուածը: Մի մարդ, որ կամի, թէ իւր զաւակը առաքինի դառնայ, ապա նախ եւ յառաջ թող ինքը առաքինութեան օրինակ լինի իւր զաւակի առաջեւ, թո՛ղ ոչ թէ միայն գիշեր ցերեկ առաքինութիւն քարոզէ իւր զաւակներին, այդ շատ փոքր էր, այլեւ թող իւր գործերը եւս յարմար ընթացուցանէ միշտ իւր քարոզութեանը, ապա թէ ոչ, երեխայն իսկոյն կը նկատէ իւր հօր քարոզութեան եւ նորա գործերի մէջ գտանուած հակառակութիւնը, եւ այդ բանը կը դառնայ նորա համար մի գայթակղութեան քար:

Ամենայն բանական մարդ, թէեւ պարտական է միշտ, ճիշդ կերպով պաշտել բարոյականութեան օրէնքը, բայց մանաւանդ այս խստութիւնը պիտոյ է գործ դնել իւր անձի վերայ, եթէ կենակից էր երեխաների: Մի անզգուշութիւն, մի անտեղի խօսք, մի անպատշաճ գործողութիւն, որ կատարւում էր երեխայի մօտ, նման է մի կայծի, որ, ընկնելով մի դիւրավառ նիւթի մէջ, յառաջանում էր մի մեծ հրկէզ ու անթիւ աւերածք: Ի՞նչ տեսակ կին կարող էին դառնալ ապագայումը այն աղջիկ թոռները, որ իւրեանց մեծ մօրից լսում էին հետեւեալ խօսքերը.

ՄԵԾ ՄԱՅՐ

Պառաւը, մի փոքր հարբած,
Իւր թոռների առաջեւ,
Թառամ գլուխը շարժելով
Մեղքերն յայտնեց բացերեւ:

«Կեանքիս անցած օրերում,
Որքա՞ն մարդ էր ինձ սիրում.
Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն,
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք»:

– Մի՞թէ թոյլ էիր տալիս,
Մեծ մայր. – թոռները հարց արին.

«Ո՛հ զաւակներս, գիտէի
Գեղեցկութեան իմ գինը,
Մինչ հասակս չէր անցել
Տասն եւ հինգի միւս կողմը,
Չէի քնում գիշերներ…

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք»:

– Եւ դու մեծ մայր, դու նորանց
Սիրու՞մ էիր, ինչպէս քեզ
Պաշտում էին սիրողքդ,
Որ պատմում ես այժմ մեզ: –

«Աստուած ինձ սիրտ էր տուել
Ապա ի՞նչ բանի համար.
Սիրականիս շուտ գտայ,
Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք»:

– Մեծ մայր, դու, քնքո՞ւշ սիրո՛վ
Սիրում էիր այն մարդուն: –

«Քնքուշ սիրով նորա հետ
Վարւում էի. բայց յաճախ
Օր անց կացնում առաւել,
Ուրիշի հետ քնքշութեամբ:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք»:

– Ուրիշի հե՞տ, հարազատ,
Ասում ես չամաչելո՞վ: –

«Իմ բոլոր սիրականքը
Յիմար չէին, այլ գիտուն,
Բայց ես նոցանից խելօք
Գտանուեցայ, հաստատուն,

Եկեղեցու միջումը
Օրէնքով պսակուելով:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք»:

– Մեծ մայր, զարհուրելի չէ՞ր
Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: –

«Նորա խելքը թռել էր
Սիրով վառուած իմ վերայ,
Շատ բան տեսնել կարող էր…
Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ…

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք»:

– Բայց, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն
Չէի՞ք խաբում կամ նենգում: –

«Այդ ի՛նչ կարելի բան է,
Որ անմեղ օր անցանէ.
Բայց ես իմ քահանայիս,
Խոստովանքի միջոցին,
Բոլոր գործած մեղքերըս
Հազիւ կասեմ պարզ, մեկին:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք»:

– Զրկուեցա՞ք վերջապէս,
Մեծ մայր, դուք ձեր ամուսնուց: –

«Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր.
Նոր չէր թէեւ տաճարը,
Բայց շատ ջերմեռանդ զոհեր,
Միշտ ըստանում էր կուռքը:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք»:

– Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն էր
Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք
Ապրել էիք ձեր կեանքում. –
Թոռներն արեցին հարցմունք:

«Ո՛հ զաւակներս, այդ մասն է
Կին մարդերի վիճակուել,
Մեծ մարք գործեցին եթէ,
Ձեզ, Աստուած է հրամայել:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք»:

Տարակոյս չկայ, որ դպրոցների եւ համալսարանների մէջ աւանդուած գիտութիւնքը եւ ուսմունքը շատ մեծ խորհուրդ ունին մի աշակերտի կամ մի ուսանողի համար, բայց դորանից, եթէ մեծ չլինի, գոնէ փոքր չէ մի երեխայի սկզբնական, ընտանեկան դաստիարակութիւնը իւր ծնողքի ձեռքով: Շատ անգամ մի զաւակ, տան մէջ հոգու վատթար ուղղութիւն ստանալով, արդէն փոքր կերպարանքով իւր հոգին տրամադրած լինելով մի օրինաւոր դպրոցում կամ համալսարանում, լուսաւորութիւնը կը շինէ իւր համար մի չարութեան գործիք, եւ կ’աշխատի նորանով ծնուցանել եւ կերպարանագործել այն չարութիւնքը, որ վաղուց յղացած էր իւր սրտի մէջ եւ անծին թողած, որովհետեւ հնար չունէր այն ժամանակ՝ իւր գաղափարը իրագործելու: Առտնին կամ ծնողական դաստիարակութիւնը ստանում է երեխայն գլխաւորապէս իւր մօր ձեռքով, ուրեմն նախ եւ յառաջ հարկաւոր է մեծ ուշադրութիւն դարձուցանել աղջիկ զաւակների կրթութեան եւ դաստիարակութեան վերայ՝ բանագէտ եւ առաքինի մայրեր պատրաստելու համար: Առանց այս հոգաբարձութեան սո՛ւտ է ամենայն կատարեալ եւ ընդհանուր լուսաւորութիւն մի ազգի: Զաւակ ասացեալը՝ իւր մօր ձեռքով պիտոյ է կրթուի եւ դաստիարակուի Աստուծոյ երկիւղի մէջ. մայրը կաթից յետոյ պիտոյ է կերակրէ իւր զաւակը այդ վերին հոգեւոր կերակուրներով, դորանից յետոյ դպրոցական եւ համալսարանական կրթութիւնը կարո՛ղ է յառաջացնել մի այդպիսի տղայի մէջ ցանկալի հետեւանքը:

Այս աչքով նայելով այս ծանրակշիռ եւ մեծախորհուրդ բանի վերայ՝ ո՛րքան ծանր դատապարտութեան արժանի էին այն ծնողքը, որ, իւրեանց ձեռքումը նիւթական հնար ունենալով, անտես էին առնում իւրեանց զաւակների դաստիարակութիւնը ե՛ւ կերակրելով, ե՛ւ զգեստաւորելով, ե՛ւ վերջապէս ամուսնացուցանելով նորանց, համարում էին, թէ լիովին ահա կատարած էին իւրեանց ծնողական պարտականութիւնը: Այս պարտականութիւնը մի սուրբ եւ մեծ պարտականութիւն է, որ այլապէս պիտոյ էր կատարել, իսկ այնպէս կատարել, ինչպէս յիշեցինք, այդ ծնողական բարբարոսութիւն ճանաչւում է մեզանում:

Ծնողի գլխաւոր խորհուրդը եւ նպատակը չէ պիտոյ այն լինի, որ աշխատի իւր մահից յետոյ յետ ձգել իւր ժառանգներին շատ արծաթ, մեծ հարստութիւն, փայլուն կոչումն եւ այլն, եւ այլն. դոքա չեն մարդկային առաքինութեան տարերքը, դոքա խանգարիչք են առաքինութեան, եթէ մի մարդ, ունենալով այդ բոլորը, զուրկ էր ստոյգ դաստիարակութենից եւ կրթութենից։ Ծնողի գլխաւոր ջանքը եւ փոյթը պիտոյ է լինի յառաջ հոգաբարձու լինել իւր զաւակների դաստիարակութեան մասին, որովհետեւ այդ դաստիարակութեան մէջ պարունակւում են նորա զաւակի ապագայ առաքինութեան, երջանկութեան, վատթարութեան եւ թշուառութեան սերմերը:

Նոյնպէս ստոյգ դաստիարակութիւն եւ լուսաւորութիւն տալ չէ, եթէ մի ծնող դնում է իւր որդին մի օտար ազգի դպրոցի մէջ. նա այն օտար շրջակայքի մէջ կը փոխէ իւր բուն յատկութիւնքը, ինչպէս բուսականը կամ կենդանին՝ տեղափոխուած իւրեանց սեպհական շրջակայքից, որի մասին մի քանի տող յառաջ գրեցի Յիշատակարանիս մէջ: Ստոյգ եւ աստուածադիր դաստիարակութիւնը այն է, որ ամենայն ծնող կրթէ իւր որդին ազգային սեպհական դպրոցի մէջ. ամենայն բոյս պիտոյ է աճէ իւր հողի վերայ, ամենայն կենդանի պիտոյ է ապրի իւր աշխարհում: Այդ օտար դպրոցներ ուղարկուած զաւակներից շատ փոքր պատահում է, որ նմանէին մեղուի թոյնը թողած եւ միմիայն մեղրը եւ մոմը քաղելով յետ դառնային իւրեանց տեղը. այս մի շատ քնքուշ խնդիր է` անտես մնացած մեր ազգից մինչեւ այսօր:

Ի՞նչ է մարդկային կեանքի խորհուրդը, մի՞թէ լաւ ուտել, լաւ խմել, լաւ հագնել, փառաւոր ապրել, հարստութիւն ճարել, փառք ու պատիւ ստանալ։ Մի՞թէ մարդը չունի մի բարոյական խորհուրդ իւր կեանքում, մի՞թէ այդ բանի համար է ստեղծել մեզ Աստուած, մի՞թէ Քրիստոս մեռաւ, որ հարստութիւն եւ փառք պարգեւէ մարդկութեան, քա՛ւ լիցի. հեռի՜ այսպիսի մոլորութիւն: Մարդը անմահ է ստեղծուած. նա իւր կեանքում պիտոյ է նմանի Աստուծոյ, որ մահից յետոյ ժառանգէ նորա երկնային արքայութիւնը: Աստուծոյ նմանելու համար պիտոյ է լինել առաքինի եւ բարոյական մարդ, որովհետեւ Աստուած աղբիւր է եւ կենտրոն ամենայն առաքինութեան եւ բարոյականութեան, իսկ մարդը, հարստութիւն ճարելով, փառք, պատիւ գտանելով, չէր կարող առաքինի դառնալ, նորա առաքինութեան շարժարանը գտանւում է դաստիրակութեան եւ կրթութեան մէջ: Մարդը պարտական է դաստիարակուիլ, կրթուիլ, յետոյ, սոցա ազդեցութեամբ առաքինանալով, Աստուծոյ նմանիլ եւ վայելել մի հոգեկան եւ յաւիտենական երջանկութիւն:

Ո՞վ չէ ցանկանում վայելել այս երանութիւնը, բայց ով որ կամի, պիտոյ է արժանի կացուցանէ իւր մարդկութիւնը այս շնորհին իւր առաքինական գործերով, ուրեմն, պիտոյ է լուսաւորէ եւ հարստացնէ իւր բանականութիւնը, պիտոյ է ուսանի ճանաչել Աստուածը, իւր ընկերը, իւր անձը, իւր ազգը եւ առհասարակ բոլոր Աստուծոյ գործերը։ Նա պիտի սիրէ սորանց բոլորին, եւ այս բաները հնարաւոր են միայն դաստիրակութեան միջնորդութեամբ: Որքա՛ն մեծ պարտականութիւն կայ ամենայն ծնողի վերայ՝ հոգաբարձու լինել իւր զաւակի դաստիարկութեան համար, որովհետեւ դորա մէջ պարունակւում էր նորա մարմնաւոր եւ հոգեկան երջանկութեան ապահով գրաւականը, եւ որքա՛ն մեծ է այս պարտականութիւնը, որքա՛ն երանելի է մի ծնող՝ լիապէս կատարելով այս պարտականութիւնը նոյն չափով եւ նոյն կշռով, թշուառ է մի ծնող եւ ամենայն դատապարտութեան արժանի, եթէ զանցառու էր այդ սուրբ պարտականութեան մասին:

Եւ ամենայն ծնող, որ հնար ունէր դաստիարակելու եւ լուսաւորելու իւր զաւակը եւ չէր գործ դնում այդ հնարը կամ, անհոգ լինելով իւր զաւակի բարոյական կրթութեան մասին, իւր արծաթը վատնում էր աշխարհային ունայն եւ անցաւոր վայելչութենների համար, եւ եթէ մի այդպիսի զաւակ, իւր հօր անհոգութենից անկիրթ ու խաւար մնալով, ապագայումը դառնար մի վատթար մարդ, Աստուծոյ եւ մարդկութեան ատելի, այդպիսի մի զաւակի մեղքի համար նորա թշուառ ծնողը պիտոյ է պատասխան տայ Աստուծոյ ահեղ դատաստանի առաջեւ:

Հայազգի՛ ծնողներ, զգուշացէ՛ք այս ծանր պատասխանատուութենից. հերի՛ք է, եթէ մեզանից իւրաքանչիւր ոք իւր համար միայն կարողանայ պատասխան տալ Աստուծոյ արդար դատաստանի առաջեւ, հարկաւոր չէ իւր վերայ առնուլ եւ զաւակների պատասխանատուութիւնը:

Այս միջոցներում ստացած նամակներիցս հետեւեալ նամակը կարող եմ մէջ բերել Յիշատակարանիս մէջ:

ՊԱՐՈՆ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ,

Մայիսի 17, 1858. Րեդուտկալէ:

Վերջին նամակովս, որի հետ ուղարկել էի իմ քանի մի նկատողութիւնքը Պ. Իսահակեանցի գրուածքի վերայ «Հրաւիրակ Հայրենասիրութեան», խոստացել էի գրել եւ հասուցանել ձեզ այն տպաւորութիւնը, որ գործել էր իմ վերայ Պ. Յովհաննիսեանի «Նոր Քնար Հայաստանի» անունով չորրորդ տետրակը (տպած Մոսկուա, 1858): Ահաւասիկ, կատարում եմ իմ խոստմունքս. այս նամակիս հետ ուղարկում եմ մի փոքր տետրակ, որի մէջ գրել եմ իմ դատողութիւնը Պ. Յովհաննիսեանի՝ Նոր Քնարի եւ առ հասարակ ազգային երգ անունով աշուղների գրած կամ ասած բաների վերայ, ընդհանրապէս, իսկ դոյն այդ Քնարի չորրորդ տետրակի եւ մանաւանդ նորա յառաջաբանի վերայ մասնաւորապէս:

Այստեղ չկան նորութիւնք, որոնց մասին կարողանայի ծանօթութիւն տալ ձեզ. վարում եմ մի ձանձրալի եւ միօրինակ կեանք: Շատ անգամ սրտիս նեղութենից գնում եմ ծովի ափը եւ, տեսանելով Սեւ ծովի սպիտակ փրփուրները, որ շատ հեռի տեղերից երեւում են ալիքների գագաթի վերայ, եւ որոնք ազատութեամբ շարժւում են յետ եւ յառաջ, ակամայ երանի եմ տալիս մինչեւ անգամ այդ անշունչ էակի անգիտակից ազատութեանը: Սեւ ծով ասացի, միտքս եկաւ. նորերումս այդ ծովի մէջ մի նաւ, անցանելով Սինոպի առաջեւից, նստաւ ցամաքի վերայ: Երբ մի այլ նաւից օգնութիւն ստանալով՝ դուրս եկաւ այդ վտանգաւոր դրութենից, նաւապետը նկատեց, որ մագնիսեան սլաքը ընդունեց ամենեւին այլ ուղղութիւն, քան թէ սովորականը: Այս բանը լինելով մի նորանշան երեւոյթ՝ նաւապետը ծանօթութիւն տուեց Սինոպի ծովապետին, որ, իսկոյն մի նաւ ուղարկելով հանդերձ բանագէտ մարդերով, տեղեկութիւն ստացաւ, թէ, արդարեւ, նաւը մօտենալով այդ տեղին, մագնիսեան սլաքը սկսում է դողդողալով փոխել իւր ուղղութիւնը եւ հեռանալ հիւսիսային Բեւեռից: Այս բանի մանրամասն քննութիւնը, յանձնուելով գիտնական բնագէտների, ստուգուեցաւ, որ այդ տեղերում ծովի տակին կան շատ երկաթահանք եւ մագնիսաքար, որ պատճառում էին այդ ազդեցութիւնը մագնիսեան սլաքի վերայ:

Ոչինչ այլ բան չունիմ առ ժամս ձեզ գրելու, մնացէք բարեաւ մինչեւ ցմիւս նամակս: Ցանկալով ձեզ ողջութիւն եւ յաջողութիւն՝ մնամ Ձեզ միշտ բարեացակամ եղբայր,

Ս. Խ. Շահբէգ:

Ես շատ շնորհակա՛լ եմ այս Պարոնից, դա միշտ կերակուր է տալիս իմ Յիշատակարանին: Անցեալները գրում էր մի պարոնի տեսութիւնը՝ առանց ծոցից արծաթ դուրս տալու իւր պարտքերը հատուցանելու մասին:

«Մի պարոն, – գրում էր նա, – որ պարտական էր մնացած մի կառավարութեան մի արծաթի մեծ գումար, շատ տարիներով կամակորւում էր եւ չէր կամենում հատուցանել այդ գումարը, արդեօք ա՞յն պատճառով, որ այդ պարտքը հատուցանելով խանգարելու էր իւր վաճառականութեան ընթացքը, թէ ագահութիւնը ստիպում էր նորան ձեռքից չհանել այդ գանձը, չգիտեմ։ Միայն, երբ վերջապէս օրինաւոր դատաստան բանալով սկսեցին պահանջել այդ գումարը, եւ նա դարձեալ կամակորուեցաւ, այն ժամանակ պահանջողքը իրաւաբանական կարգով արգելք դրեցին նորա անշարժ կայքերի վերայ, որ բաւական մեծ գումար արժէին:

Այդ Պարոնը, մի քանի ժամանակ անցուցանելուց յետոյ բողոքում է, թէ անօրինաբար վարուել են իւրեան հետ, եւ թէ նա, իւր պարտապահանջների ապօրինի ընթացքի պատճառով հասել է մեծ վնասի, որ դուրս էր բերում հետեւեալ կերպով: Նա գրում է իւր բողոքի մէջ, թէ իւր կայքը, այսքան արժելով, կարո՛ղ էր գրաւ դնել եւ ստանալ այսքան արծաթ, որ, գործ դնելով վաճառականութեան մէջ, պիտի անպատճառ շահուէր այսքան գումար – աւելի շատ, քան թէ ինքը իւր իմաստուն հաշւումը ցոյց էր տալիս իւրեան պարտական, բայց որովհետեւ արգելք են դրել կայքի վերայ, վասնորոյ չէ կարողացել գրաւ դնել, չէ կարողացել արծաթ առնուլ, ուրեմն եւ այն մեծ շահը շահուիլ:

Այժմ դատաստան է բացել իւր պարտապահանջների հետ եւ պահանջում է նոցանից իւր չկրած, մտացածին վնասը, նա կամի այդ գումարով հատուցանել իւր պարտքը եւ մնացորդը գործ դնել շամպայն գնելու համար, որովհետեւ շատ է սիրում նա այդ գինին:

«Տե՛ս, թէ ո՞րտեղ է հասել աշխարհիս բանը. պարտականը ոչ թէ միայն չկամի հատուցանել իւր պարտքը, ո՛չ, հերիք չէ այդ, այլեւ մի մեծ գումար եւս կամի ստանալ իւր պարտապահանջներից որպէս տուգանք: Եւ պատմում են, թէ այդ մարդը ունի մի քանի՝ ցախ աւելով հաւաքած կողմնակից մարդիկ, որ արդարացնում էին նորա ոչ թէ միայն այդ ընթացքը, այլեւ բոլոր անօրէնութիւնքը, որ գործած էր իւր կեանքում»:

Եթէ այս տեսութիւնը կապակից չլինէր խաբեբայութեան եւ անբարոյականութեան հետ (պարտք հատուցանել՝ առանց իւր ծոցից արծաթ դուրս տալու) շատ լաւ բան էր, բայց որովհետեւ դա հիմնուած է ստութեան եւ խարդախութեան վերայ, այդ պատճառով պիտոյ է միշտ մնայ գող եւ աւազակ մարդերի սեպհական: